Ulug' Amir qanday fazilatlar sohibi edi?

9 aprel — Sohibqiron Amir Temur tavallud topgan kun

Amir Temur — shonli tariximizdagi murakkab va sirli hukmdorlardan biri. Uning shaxsiyati haqida turli qarashlar mavjud: ba'zilar uni dongdor sarkarda deb hisoblasa, boshqalar temuriylar davlati asoschisi, mintaqada markazlashgan davlatni barpo etishga erishgan qattiqqo'l jahongir sifatida e'zozlaydi. Biroq haqiqat shundaki, Temur nafaqat buyuk qo'mondon, balki o'z davrining ulkan strategi, davlat arbobi va madaniyat homiysi ham edi. Ulug' Sohibqironning shaxsiy fazilatlari, tabiati hamda sifatlari haqida shu vaqtga qadar qanchadan-qancha bitiklar, hikoyatlaru afsonalar yozilmagan deysiz.

Olimlar homiysi

U qaerniki fath etsa, o'sha zamindagi sohibi ilmlarni — olimlar, me'morlar, hunarmandlar, san'at namoyandalarini o'zi bilan Samarqandga olib kelardi. Ilm ahlini o'z himoyatiga olib, ularni qo'llab-quvvatlar, tashabbus va g'oyalarini rag'batlantirardi. Uning davrida mamlakat gullab-yashnadi, raiyat baxtli va saodatli umrguzaronlik qildi. Zero, hukmdor qadami yetgan joyda adolat o'rnatdi, u yerni obod va go'zal manzilga aylantirdi.

Ibn Arabshoh (to'liq ism-sharifi — Shahobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Ibrohim) ham o'z zamonasining yetuk allomalaridan edi. Iskandari soniy uni Shomni istilo qilib o'zi bilan poytaxtga olib kelganida, bo'lg'usi olim 12 yoshda bo'lgan. Yosh bo'lishiga qaramay, o'tkir zehniyatli Damashq o'g'loni hukmdor diqqatini qozongan. Bola Samarqandning eng old madrasalarida o'qib, o'z davrining yetuk olimlaridan saboq oldi. Dunyo kezdi va payti kelib alloma bo'lib yetishdi.

Tarixchilarning qayd etishicha, Amir Temur poytaxtga o'z sohasining eng ilg'orlarini, bilimdonlarini jam qilgandi. Uning vafot etishi bilan temuriy shahzodalar o'rtasida taxt uchun kurash avj olib, o'zaro nizo olovi alanga oladi. Ko'plab olimlar bu yerni tark etib, har tarafga ketib qoladilar. Chunki ularni o'z himoyasiga oladigan, gavhardek asrab-avaylaydigan zot bu olamni tark etgandi. Ibn Arabshoh ham uzoq o'lkalarga ketdi, umrining oxirida Qohirada qo'nim topdi. U o'nlab asarlar yozdi. Ulug' muarrix “Ajoyib ul-maqdur fi axbori at-Taymur” (Amir Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari) asarida Movarounnahrda XIV asr ikkinchi yarmi va XV asr boshlaridagi siyosiy jarayonlarni yoritish bilan birga Sohibqironning sifatlari va o'ziga xos tabiatiga keng urg'u beradi.

Yuqorida ta'kidlanganidek, alloma hukmdorga zamondosh bo'lib, uni yaqindan ko'rgan, fazilatlaridan yaxshigina xabardor bo'lgan. Ibn Arabshohning guvohlik berishicha, Temur oqu qizil yuzli, uzun bo'yli, pahlavonlardek katta jussali (elkalari keng), barmoqlari yo'g'on, ikki ko'zi bamisoli ikki shamdek — iztirobsiz, vazmin kishi bo'lgan. Salobati-yu ovozi kishi yuragini vahmga solgan. U hazil-mazaxni va yolg'onni, o'yin-kulgi va ko'ngilxushlikni xushlamagan. Muvaffaqiyatsizlikdan ruhan singanini yoki muvaffaqiyatdan behad shodlanganini hech kim ko'rmagan. Uning majlisida har kim haddini bilib o'tirgan, hatto manaman degan sarkardalar, vaziru vuzarolar ham amir huzurida tillariga ehtiyot bo'lib o'tirganlar. Bu davrada buzg'unchilikka da'vat, havoyi so'zlar, haqorat, xunrezlik va talonchilik havasidagi aytilgan har qanday gap egasini nima kutishini hamma yaxshi bilgan. Qabulda va ziyofatda bo'lgan elchilar ham o'z xotirotlarida ushbu davralarning fayzi va tarovati haqida iliq so'zlarni yozib qoldirganlari bejiz emas.

“Dushman elchisi o'rnini bilib o'tirsin!”

1404 yili Ruy Gonsales de Klavixo Kastiliya va Leon qiroli Enrike III de Trastamar topshirig'i bilan Samarqandga elchilik missiyasini amalga oshiradi. U ham Temur bilan bir necha marta uchrashgan, suhbatlashgan va uning inoyatiga noil bo'lgan. Klavixo Amir Temur saroyida ko'rgan-kechirganlarini qog'ozga tushirgan va bu qo'lyozmalar keyinchalik “Kundalik” nomi bilan kitob holida chop etilgan. U o'z kundaligida saltanatning o'sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy ahvoli, odamlar turmushi, urf-odatlari, Sohibqironning bunyodkorlik ishlari, uning boshqa mamlakatlar bilan o'rnatgan munosabatlari, saroy tartib-taomillari, hukmdorning yaqinlari — xotinlari, kelinlari, farzandlari va nevaralari to'g'risida ma'lumotlar keltirgan. Ajdodlarimiz xorij mamlakatlarini umumiy ma'noda Farang, Farangiston deb mubolag'a qilgani singari, Klavixo ham bu o'lkani Movarounnahr emas, Tatarlar saltanati deb yanglish talqin qiladi. Shunga qaramay, biz uning asari orqali o'sha davr tarixiga oid qimmatli ma'lumotlarni o'qishga muvaffaq bo'lamiz.

Klavixo 1404 yilning sentyabrida ulug' amir saroyida elchilar sharafiga berilgan ziyofatni xotirlar ekan, ikki kishi arang ko'targan idishlarda olib kelingan go'shtlarning mo'l-ko'lligidan hayratga tushadi. U ayrim noz-ne'matlarni shu yerga kelib ko'rgan, mevalar va tilni yorar qovunlar mazasi bir umr og'zida qolganini aytadi.

Elchilarning har birini hukmdor o'ng tarafidagi supada ajratilgan ziyofat dasturxoniga ikki nafar mirzo yetaklab borgan. Elchilarga ularning diplomatik missiyasi va niyatiga qarab hurmat-ehtirom ko'rsatilgan. Masalan, Xitoy imperatori Chuysxon (Yunle) elchilari orqali yo'llagan nomasida Amir Temurga “o'g'lim” deya murojaat qilib, undan Min saltanatiga boj to'lashini talab qilgandi. Avvalo, ulug' amir yosh jihatidan imperatordan katta bo'lib, diplomatik munosabatlarga ko'ra xat kamsituvchi mazmunga ega edi. Aslida, Temur saltanatining qudrati unikidan ortiq bo'lsa ortiq ediki, aslo kam emasdi. Chig'atoy ulusi esa o'ziga nihoyatda bino qo'ygan badxulq Chuysxonni “To'ng'izxon” deb mayna qilardi va uni taxtga noloyiq deb hisoblardi.

Ziyofat chog'ida Fu An boshchiligidagi xitoylik elchilarning boshqalardan yuqorida joylashganiga ko'zi tushgan Sohibqiron: “Dushmanim yo'llagan elchilar o'rinlarini bilib o'tirsin, ularni ispaniyalik va bobillik elchilardan quyiga o'tqazing”, deb amr etadi. Klavixo, shuningdek, jahongir uni o'z suhbatiga arjumand etgan kishilarga yaqinidan joy ko'rsatganini, o'z oldiga qo'yilgan tansiq taomlarni ular bilan baham ko'rganini qalamga olgan. Farang yurtlarida hukmdorlarning qo'llarini o'pib, ehtirom ko'rsatish, mulozamat qilish va sertakalluflik odati bor. Ammo Temurbek Allohning bir ojiz bandasi sifatida elchilarga qo'lini o'pishga izn bermaydi. U oshirib-toshirib aytilgan so'zlarni, hamdu sanolarni eshitmagan, darhol suhbatdoshidan maqsad-muddaoni so'ragan.

Aytilgan so'z — otilgan o'q

Ikkilanish insonga xos fazilat. Ammo ulug' ajdodimiz har bir qarorda sobit bo'lgan. U har qanday masalaga obdan o'ylov bilan yondashgan, so'ng hukm chiqargan. Aytgan so'zini esa qaytib olmagan. Chinakam hukmdorlarga xos qat'iyati va bir so'zliligi bor edi. Suhbatdosh bo'lganlar uning o'ta sinchkov, ziyrak bo'lganligini, yuz ifodasi va ko'z ishoralarini ham e'tibordan qochirmaganligini aytishadi. Tabiat in'om etgan farosati-yu zakovati bilan rostgo'y yoki riyokor odamni ajratib olardi. Duch kelgan odamga ishonib ketavermas, o'sha odamdan o'z so'ziga inkor etib bo'lmas dalil talab qilardi.

Tabiatan masxaraboz odamlar unga yoqmagan. O'z ishida, kasbida fazilat ko'rib, unda yangiliklar qilgan odamlarga ixlos qilgan. Fikrlariga, takliflariga quloq tutgan. O'z fikrini peshlash, aqlini charxlash maqsadida shatranj o'ynagan. Tarixga oid kitoblar, payg'ambarlar, avliyo-yu anbiyolar qissalari va siyosatga oid kitoblarni o'qishni kanda qilmagan.

“Qadrimni biladigan zot dunyodan o'tdi…”

Yuqorida ta'kidlanganidek, Amir Temur ziyoli kishilarni, olimu donishlarni qadrlagan. Fursat topdi deguncha ularni munozaralarga chorlagan. Ulamolar ham ulardan ko'p izzat-ikrom ko'rganlar. Venger olimi Herman Vamberi “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi” kitobida Amir Temur davlat tuzishda Chingiz yasoqlariga (qonun) asoslanganini va islomiy emas, askariy davlatga tayanib xato qilmaganini yozadi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, olimlarga va din ulamolariga cheksiz ehtirom ko'rsatsa-da, ularning davlat ishlariga aralashishlariga, markaziy hokimiyatga o'z ta'sirlarini o'tkazishga yo'l qo'ymagan.

Kelib chiqishi tunislik bo'lgan tarixchi Ibn Xaldun Amir Temur Shomga yurish qilgan yili u bilan uchrashgan va bir necha marotaba hamsuhbat bo'lgan. U Misrning burjuy mamluklari sultoni Faraj nomidan amirga elchi bo'lib boradi. Shom va Misr xalqi Movarounnahr degan mamlakat haqida to'liq ma'lumotga ega bo'lmay, Temurbekni mo'g'ullardan deb o'ylashadi. Sohibqiron bilan bo'lgan uchrashuvdan so'ng Ibn Xaldun yuragidagi qo'rquv tarqaydi, u haqidagi fikrlari o'zgaradi. Olim fotih bilan uchrashuv taassurotlarini bo'lishar ekan, bir voqeaga e'tiborni qaratadi.

Ulug' amir huzuriga kelib chiqishi abbosiylardan bo'lgan bir kishi keladi va xalifalik taxtini unga olib berishini talab qiladi. U “xalifalik dunyo turguncha abbosiylarnikidir”, degan hadis mavjudligiga ishora qiladi. Amir Temur “bu adolat majlisi” deydi va qur'onshunos, hadisshunos olimlarning fikrini so'raydi.

— Bu hadis to'g'ri emas! — deydi shomlik shayx Burhoniddin ibn Muflih. Ibn Xaldun va boshqa ahkomlar ham shu gapni aytadilar. Jahongir unga yuzlanib shunday deydi: “Qozilar va muftiylar fikrlarini eshitding. Bas shunday ekan, mansab talab etishingga hech qanday haqqing yo'q. Yo'lingdan qolma!”

Mavlono Shamsiddin degan kishi Amir Temur devonining munshiysi ekan. U o'z zamonasining fozil insonlaridan bo'lgan. Unga “qalamining o'tkir tig'i o'z iqlimlari fathida mahdum (Sohibqiron)ning nayzasidan ham o'tkir edi”, deya bejiz yuqori baho berilmagan. Hukmdor Xitoy yurishiga otlanib, O'trorda vafot etganidan keyin Mavlono Shamsiddin munshiylikni tashladi va hech qaysi podshoh xizmatiga kirmadi. Boshqalar unga savol nazari bilan qarashganida, shunday javob qaytardi: “Mening qiymatimni biladigan odam dunyodan o'tdi va endi men boshqalar xizmatida o'z hurmatimni ketkizishni istamayman”.

Mustabid tuzum davrida tariximiz millatimizdan yashirildi yoki qayta yozildi. Buyuk ajdodimiz Amir Temur shaxsiyatini qora bo'yoqlarda ko'rsatish an'ana tusini oldi. Maktablarda “johil, qattol” deb o'qitildi. Istiqlol yillariga kelib xalq o'zligiga qaytdi, tarixiy haqiqatlar tiklandi. Amir Temur qilgan ishlar tarix sahifalariga zarhal harflar bilan muhrlandi. Bugungi avlod o'qib-o'rganishi va ajdodlarga munosib izdosh bo'lishga astoydil intilishi darkor. Va Sohibqiron bobomizning: “Biz kim — mulki Turon, Amiri Turkistonmiz. Biz kim — millatlarning eng qadimi va eng ulug'i, Turkning bosh bo'g'inimiz”, degan so'zlarini o'git misoli quloqlariga ilmoqlari lozim.

Hamzabek TURDIYEV,

O'zbekiston Jurnalistlar

uyushmasi a'zosi.