Madaniy merosga tahdid

yoki joriy yilning dastlabki uch oyida yurtimizdagi 21 ta tarixiy ob'yektga zarar yetkazilgan

Har bir xalq, millat o'z tarixi — buyuk xotirasi bilan tirik. Tarix – mayoq, u ajdodlarimizning madaniyati, ma'naviyati, hayot kechirish zayli va amalga oshirgan ishlari haqida so'zlovchi manba. O'tmish qiyofasi bugun tarixiy osori atiqalarda, o'tmish kitoblarida, turli yodgorlik va buyumlarda, g'ishtin binolar devorida qoldi. O'zligimiz bo'lmish tarix haqiqatlarini asrashimiz, kelajakka uni eson-omon yetkazishimiz kerak. Ammo ayrim joylarda tarixiy inshootlarga nisbatan hurmatsizlik, istalgancha tasarruf qilish, necha yillardan beri asrab kelingan obidani, tarixiy yodgorlikni buzib, o'rniga choyxona yoki oshxona, turli xususiy tadbirkorlik ob'yektlari qurish uchun aholi vakillariga sotib yuborish holatlari kamaymayapti.

Ma'lumotlarga qaraganda, joriy yilning bor-yo'g'i dastlabki uch oyida yurtimizda 21 ta madaniy meros ob'yektiga zarar yetkazilgan. Nima bo'lyapti o'zi? Tarixiy joylar yurtimizning chiroyini buzib ko'rsatadimi? Chiroyli qilib “tuzatish” bilan nimaga erishamiz? Bir necha yuz yillik imoratni vayron qilib yangilangan binolar bugungi kun uchun qay darajada qadrli? Ular yana o'z zamonaviy “chiroyi” bilan necha yil shu joyni bezaydi?

Agar bino eski, ta'mirtalab, anchadan beri qarovsiz bo'lsa, odamlar uchun muzey, tarixiy ob'yektlarning qizig'i yo'q deb buzilaversa, tarixiy qadriyatlarimiz darajasidagi obidalardan asar ham qolmaydi-ku.

O'zbek degan nom bugun yoki kecha maydonga kelmagan. Uning dunyo ayvonidagi mustahkam o'rni, avvalo, tarixi bilan namoyon bo'lishini yaxshi bilamiz. Bugun qorin to'ydirish, cho'ntak qappaytirish yo'lida o'tmish merosimizni sotsak, ertaga millat o'zligining bo'g'iniga o'z qo'limiz bilan zarba bergan bo'lmaymizmi?

Rivojlanish faqat yirik binolar qurish, bozor iqtisodiyotida yetakchi bo'lish bilan belgilanmasligini yaxshi bilgan davlatlarda tarixiy buyumlar va tarixiy inshootlarga alohida diqqat qaratiladi. Ziyolilarimiz ta'kidlaganidek, haqiqiy rivojlanish qalbdan, ruhdan, vijdondan boshlanadi. Jadidchilikning faol namoyandalaridan biri Abdurauf Fitrat aytganidek: “Turkiston xalqi tomoq va uyqu oshiqi qilib, g'aflat asir etgan mana shul ko'zsuzlik”.

Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, o'tgan asrlarda yurtimiz hududida bo'lgan turli bosqinlar, urushlar, sho'ro tuzumida ruslashtirish, ongsizlashtirish siyosati tufayli tarixiy obidalarning ko'p qismi buzib tashlandi, vayron qilindi, abgor qilindi. O'sha davrda siyosatning maqsadi xalq tarixini, ya'ni o'zligini toptash, ma'naviy ildizlaridan uzish edi. Oradan bir asr o'tdi, haqiqatlar qaror topdi. Mustaqil yurtmiz. Ammo endi… endi biz o'zimiz o'zimizga dushmanlik qilamizmi?! Bugun yurtimizning chekka hududlarida “qarovsiz qolgan” vaji bilan tadbirkorlarga sotilayotgan hududlarning aksariyati tarixiy ahamiyatga ega bo'lib chiqmoqda.

Qardosh yozuvchimiz Chingiz Aytmatov aytganidek: “Zamindan mahrum qilish mumkin, boylikdan mahrum qilish mumkin, hayotdan ham mahrum qilish mumkin. Lekin inson xotirasiga tajovuz qilish… chidab bo'lmas fojiadir”.

To'g'ri, qadimiy bino qarovsiz qolgan bo'lishi mumkin, lekin unda katta tarix mavjud. Qolaversa, tarixiy maskanlarning qarovsiz qolganiga ham, avvalo, aynan tegishli hududlarning mutasaddilari aybdor emasmi?! Ularning boqibeg'amligi, e'tiborsizligidan emasmi shunaqa bo'lishi?!

Ayrim yodgorliklar qatidagi tarix hali to'la-to'kis o'rganilmay turib, topilmalar qaysi davrga tegishli ekanligi aniqlanmay turib, nom-nishonsiz yo'q bo'lib ketishi achinarlidir.

Yaqinda Namangan viloyatining Chust tumaniga qarashli G'ovasoy qishlog'ida joylashgan, hali to'liq o'rganilmagan tarixiy bir obidaga qurilish sababli zarar yetgani haqida xabar keldi. Qishloqda ko'p asrlik ko'hna qabriston va yilning to'rt faslida ham qaynab chiqadigan mo''jaz buloq mavjud. Lekin oxirgi ikki-uch yilda bu joylar ham turli qurilishlar sababli qisqarib bormoqda. Mazkur hududda XIX asrga tegishli bino qoldiqlari mavjud.  Hozirda unga ziyon yetkazgan holda qishloqni suv bilan ta'minlash uchun inshoot qurilgan.

Bu kabi holatlar oxirgi davrga kelib birmuncha ko'paymoqda. Kunora ijtimoiy tarmoqlarda qaysidir madaniy ob'yektga zarar yetkazilgani yoxud buzilgani haqida xabarlar ko'payib bormoqda.

Xususan, kuni kecha Samarqandda XIX asrga tegishli uchta masjid buzib tashlangani xususida tashvishli xabar tarqaldi. Bu va shu kabi qonunbuzarliklarga olib keluvchi holatlarning oldini olish, aholiga tarixiy obidalar ahamiyatini tushuntirish maqsadida joriy yilning mart oyida Madaniy meros agentligi tomonidan matbuot anjumani tashkil etilgan edi. Unda O'zbekistonda milliy ro'yxatga kiritilgan tarixiy ob'yektlar soni qariyb 8,5 mingtaga yetgani ta'kidlandi. Madaniy meros agentligi direktori o'rinbosari Tursunali Kuziyevning aytishicha, yodgorliklarga tahdid solish haligacha mavjud. “Jamiyatning munosabati o'zgarmas ekan, bu ob'yektlarni to'liq muhofaza qilib bo'lmaydi”, — dedi u.

O'zbekistonda madaniy meros ob'yektlari soni 8 ming 366 taga yetgan.  Shundan 4 ming 796 tasi arxeologik, 2 ming 268 tasi arxitektura va 772 tasi monumental san'at yodgorliklari hisoblanadi. Diqqatga sazovor joylar 530 ta bo'lsa, mozaika va kompozitsiyalar 157 tani tashkil etadi.

“Agentlik mutaxassislari muntazam ravishda moddiy madaniy merosning ko'chmas mulk ob'yektlari milliy ro'yxatiga kiritilgan har bitta obida va yodgorlikni tahdidlardan himoya qilish choralarini ko'rmoqda. Chunki (aholi orasida) qonunchilikni bilib yo bilmagan holda madaniy meros ob'yektlariga zarar yetkazish holatlari (haligacha) uchramoqda. Ayniqsa, Vatanimiz tarixi uchun juda katta boylik hisoblangan osori atiqalarni jamlagan arxeologik yodgorliklarimizga tahdid baribir saqlanib qolmoqda. Afsuski, bunday tahdidlarning oldini olish uchun yodgorliklar atrofi panjara bilan o'ralib, u haqda ma'lumotlar va davlat tomonidan muhofaza qilinishi haqida yozib qo'yilmoqda. Lekin shunga qaramay, tahdid qilish va ziyon yetkazish holatlari uchrab turibdi”, — dedi agentlik direktori birinchi o'rinbosari Tursunali Kuziyev.

“Ammo qonuniy choralarni qanchalik kuchaytirmaylik, jamiyatning munosabati o'zgarmas ekan, odamlar madaniy merosimizning kelajak avlod uchun qadr-qiymatini anglab yetmas ekan, yodgorliklarni to'liq muhofaza qilib bo'lmaydi”, — dedi Kuziyev. (Manba: gazeta.uz)

Taassuflar bo'lsinki, 2024 yilda 117 ta madaniy meros ob'yektiga zarar yetkazilgani, natijada 30 ta jinoiy, 87 ta ma'muriy ish qo'zg'atilgani hamda dastlabki hisob-kitobga ko'ra, zarar miqdori qariyb 346 mlrd so'mni tashkil etgani haqida turli nashrlarda ma'lumotlar e'lon qilindi.

Aytaylik, bundan uch-to'rt yil avval Surxondaryoda yuz bergan ma'naviy tajovuz haqida ham eshitgan edik. Ko'p asrlik tarixiy, arxeologik yodgorlik hisoblangan Varroq Termiziy xoki yotgan tepalik to'laligicha surib tashlangan. Varroq Termiziy — “avliyolar murabbiysi” degan maqomga ega bo'lgan tarixiy shaxs. Ulug'lar makoni bo'lgan bunday joylar, birinchidan, ziyoratgoh, ikkinchidan, qadim o'tmishimiz ko'milgan sinoatlar sandig'i edi-ku!

Eng achinarli jihati shundaki, ba'zida ming yillik tarixga ega obidalar, inshootlar, osori atiqalar e'tiborsizlik va beparvolik sababli zarar ko'rmoqda. Yo'qotilgan yoki ma'lum qismiga yetkazilgan moddiy zararlarni esa asl holatiga keltirish imkonsiz. Bu kabi holatlarga sabab bo'lgan shaxslar qonunchiligimizga ko'ra, jinoyat kodeksining  tegishli moddasida ko'zda tutilgan jinoyatni sodir etgan hisoblanadi va jinoiy yoki ma'muriy javobgarlikka tortiladi.

Shunday ekan, respublikamizning har bir hududida yer-joy tizimini isloh qilish, madaniy ob'yektlarga zarar yetkazmaslik bo'yicha yanada qat'iy chora-tadbirlar ko'rish bugunning dolzarb masalalaridan. Yurtdoshlarimiz madaniy merosni asrash, uni kelajak avlodga yetkazish naqadar muhim ekanligini tushunib yetishsagina tarixiy yodgorliklarni saqlab qolish, muhofaza qilish mumkin. Zero, tariximiz toptalishiga yo'l qo'ysak, kelajakni boy bergan bo'lamiz.

Gulnora ShERMATOVA,

“Hurriyat” muxbiri.