80 daqiqa saboqlari
Nufuzli oliy ta'lim dargohining birinchi bosqich talabalariga o'tilgan darslarda kuzatilgan voqealardan ayrim lavhalar:
Darsni boshlash uchun aniq belgilangan vaqtda o'quv xonasiga o'qituvchi kirib keldi, unga e'tibor qaratgan ayrim talabalarning “Hurmat, hurmat!” degan ogohlantirishidan keyin jo'rovozlikda “Assalomu alaykum” yangradi. Ammo muallimning “Va alaykum assalom”i soniyalarda bo'linib, yana avvalgi maromda davom etgan gap-so'z, kulgi, shatir-shuturlariga ko'milib ketdi. O'qituvchi kitob-daftarlarini stolga qo'yib, hamma talabalarga ko'rinadigan o'rtaliqda turib yana bir marta “Assalomu alaykum!” dedi. Lekin bu salom endi qay birlari uch-to'rtta bo'lib qizg'in gaplashayotgan, qaysilari ustki kiyimini shoshilmay yechayotgan, qay biri haliyam joy izlab yurgan, bemalol telefonda gaplashayotgan yoki sherigiga telefondan nimanidir zavq bilan ko'rsatayotgan… talabalarning bog'cha bolalarinikiga qaraganda har jihatdan ancha salmoqli shovqinlari “to'lqinlariga cho'kdi”.
– Dars boshlaymiz, – dedi o'qituvchi, ovozini balandroq qilib yana takrorladi. – Dars boshlandi!
Unda-bunda ustozni va xonadagi holatni xijolatchilik bilan kuzatib turgan qizlarning yon-veridagi hamkurslarini turtib, orqa-oldilariga alanglab “Jim!” deb imo qilishlarini hisobga olmaganda, aksariyat tolibi ilmlarning hali-beri darsga diqqatlarini jamlashi, biror yangi ilm o'rganishga ehtiyoji uyg'onmasligi shundoq ko'rinib turardi.
– Uyda, ota-onalaring oldida ham shunaqa hech kimga e'tibor bermay ko'p gapirasizlarmi? – ovozini ko'tardi muallim. – Mening bu gaplarimni izzattalablik deb o'ylamang. Sizlar, bo'lg'usi o'qituvchilar bunday odob qoidalarini yaxshi bilishlaring, unga avvalo o'zlaring amal qilishlaring kerak. Uylaringga katta odam kelsa ham…
Bu gaplardan kimlarning qarashu holatlarida o'zgarish bo'lganday, kimlar og'rinib qaradi, yana kimlar parvoyam qilmadi. Shunga o'xshash gaplar bilan o'qituvchi xonada o'zining vazifasini bajarishga ozgina muhit yaratgandek bo'ldi. Ammo boshini pasaytirib olishib shivirlashayotganlar, telefoniga ochiq-oydin yoki ko'z qiri bilan qarab o'tirganlar, og'zini berkitishniyam bilmay esnayotganlar xuddi qarshingdagi katta ekranda yirik planlarda aks etayotgan o'ta jonli videotasvirlar kabi edi… Dars uchun ajratilgan qimmatli vaqt o'tib borardi.
– Hali ancha talaba kelmabdi, shekilli?..
– Ustoz, mening dugonam yo'lda, hozir telefon qildi…
– Falonchiyeva…
– Hozir yotoqxonadan chiqyapti ekan…
Shu payt eshikdan qator talabalar ko'rinishdi:
– Mumkinmi?
– Keling, tez joyingizga o'tiring. Bundan keyin kech qolmang!
– Rahmat, ustoz, – dedi kechikuvchilardan biri, o'rnashib olguncha yo'l-yo'lakay kimlar bilan qo'l berib, kimlar bilan ishora bilan ko'rishdi-salomlashdi, hammaning diqqati ularda.
Muallim davom etdi:
– Bugungi yangi darsimiz juda qiziqarli, ahamiyatli. Shuning uchun…
Eshikda yana talaba ko'rindi:
– Mumkinmi?
– Nega kechikdingiz?
– Uzoqdan kelaman, yo'llar probka.
– Bu yangilik emas, ertaroq chiqish kerak. Kiring, tez-tez joylashing… – bu gapi tugar-tugamas tashqaridan yana ikki qiz tizildi:
– Mumkinmi, ustoz?
– Kelinglar, kelinglar, tezda o'tiring! – muallim soatiga qarab, eshikni yopib qo'ydi. – Dars vaqtidan qariyb yigirma daqiqa o'tib boryapti.
O'qituvchi dars mavzuini e'lon qilib, unga oid tayyorlab kelgan slaydini doskaga tushirgach, katta xonaning to'rt tomoniga diqqat bilan razm soldi:
– Orqadagilar, gavdangizni ko'taring… Saqich chaynamaymiz… Nima demoqchisiz?
– Ruxsat bering, tashqariga chiqib kelay!
– O'zi hozir tashqaridan keldik-ku! Nima ishingiz bor?
– Chiqib kelay! Uydan telefon qilishyapti!
– Hozir dars payti-ku, uyingizdagilar bilishmaydimi?
– Chiqib kelay! – talaba o'rnidan turib yura boshladi.
– O'tiring, tanaffus paytida gaplashasiz! Diqqatni jamlaymiz, mana, ko'rib turganingizdek, yangi darsimiz…
Eshik taqilladi, lahza o'tmay yana taqilladi, ochildi:
– Mumkinmi?
– Yo'q, mumkin emas. Yarim soat kech keldingiz. Qolaversa, bu uchinchi marta kechikishingiz…
– Darsni eshitishimga ruxsat bering, domla!
To'g'risi, ustoz va talabalarning bugungi muloqot jarayonidagi eng mardona, muallimning qiyofasi birdan o'zgarib, jilmayishiga sabab bo'lgan gap – buyruq ohangida aytilgan mana shu talab edi.
– O'tiring…
Xullas, qolgan qismida ham muallim kimlarnidir so'zsiz tikilish bilan ogohlantirib, talaba qo'lidagi telefonni chetga olib qo'yib, “uxlamaymiz”, deb mudraganga tanbeh berib o'tgan sakson daqiqalik dars muqaddimasining qisqa bayoni – yuqoridagilar.
Aziz o'quvchi, ayni tafsilotlarni o'qish ham ko'pchiligingizning toqatingizni toq qilgan bo'lishi tayin. Endi… xolis aytadigan bo'lsak, shu soha ichida yurganlardan juda ko'pchiligi bilan yaqindan, ko'ngildan gaplashganimda ma'lum bo'ldiki, vaqti g'animat odamlarga tafsilotini o'qish ham birmuncha malollik keltiradigan yuqoridagi kabi voqealar oliy ta'lim dargohlarining juda ko'p professor-domlalari, o'qituvchilari uchun yangilik emas, ba'zilarining o'quv xonalaridagi faoliyati shunday jarayonlarda kechmoqda.
O'zJOKU rektori, siyosatshunoslik fanlari doktori, professor Sherzodxon Qudratxo'janing tarbiyasi izdan chiqqan, adashgan yoshlarning bunday holatga tushib qolishi, jamiyatimizda va hatto yurtimizdan tashqarida xalqimiz, O'zbekistonimiz sha'niga nomunosib xatti-harakatlar, nojo'ya ishlar qilgani uchun ularning ota-onasi ham javob berishi kerakligi haqidagi ijtimoiy tarmoqlar orqali bildirgan fikrini ma'qullaganlar oz emas. Shu bilan birga, “ota-onalarga til tekkizmaslik” to'g'risida qat'iy pisanda qilganlar ham topiladi.
Nazarimizda, Sherzodxon Qudratxo'ja haq. “Qush uyasida ko'rganini qiladi” degan gap bejiz aytilmagan. Birinchi navbatda tarbiya, odob-axloq, imon, e'tiqod singari fazilatlar oilada shakllanadi. Bog'cha ham, maktab ham, oliy ta'lim maskani ham oilada Xudo urgan bo'lsa, hech narsa qila olmaydi.
Endi yuqoridagi holatlarga qaytamiz. Oliy ta'lim dargohining birinchi kurs talabalari, asosan, maktabni yangi bitirganlar va o'qishga ikki-uch yil harakat bilan kirgan yoshlar bo'ladi. Demak, ular 18–20 yoshlardagi kamolga yetgan(!) va yana e'tiborli tomoni, yuzlab raqobatchini bilimi bilan yengib talaba bo'lgan yigit va qizlar. Ular o'zi va o'zgalarni hurmat qilishni, vaqt va bilimning qadrini, jamoat orasida o'zini qanday tutishni bilishi shart! Zero, hamma zamonlarda aksariyat talabalar ayni mana shu hayotiy mohiyatu ahamiyatlarni teran anglaganlar qatlamidan sanalganlar. Bunday anglash darajasiga ko'tarilish jarayoni, avvalo, oilada ota-ona tarbiyasidan: ularning tushuntirishlari, ibratlari, jiddiy shug'ullanishlari, takrorlashlari, talab qilishlari, rag'batlantirishlari, zarur o'rinlarda ogohlantirishu tanbeh berishlaridan boshlanadi, takomillashib boradi. Chunki oiladagina shu ishlarni amalga oshirish uchun vaqt, makon, ma'naviy muhit yetarli bo'lishi mumkin. Qolaversa, ayni tarbiyaning shirin mevalari birinchi navbatda oilada “etiladi”, birinchi navbatda oila a'zolarini bahramand etadi. “Baxt oiladan boshlanadi”, oilalarning tomchi-tomchi baxtlari yig'ilib xalq baxtu saodati darajasini belgilaydi.
Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo'lsak, maqola avvalida bayon etilgan holatlarning sabablariyu oqibatlari haqida jamiyatimizning barcha a'zolari jiddiy o'ylab ko'rishimiz, farzandlarimiz fe'lu atvori, xatti-harakati, atrofdagilarga munosabati, vaqtdan nimalarni “kesib” olayotgani prizmasida ota-onalik mas'uliyatiga qanday yondashayotganimizni tahlil etib xulosalar chiqarishimiz eng dolzarb masalalardan biri emasmi? Shaxsiy mulohazalar shaxsiy-da! Keling, birgalashib o'ylab, xolis fikrlarimizni o'rtaga tashlab, keyingi qadamlarimiz haqida o'ylab ko'raylik.
Muhtarama ULUG'OVA,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.