Zulmatni yoritgan adolat uchquni
Har bir tarixiy davrda jamiyatning adolat tamoyillarini tiklashga hissa qo'shgan shaxslar bo'ladi. O'zbekiston tarixida bunday fidokorlar qatorida Xadicha Sulaymonova nomi alohida o'rin tutadi. U huquqshunoslik sohasida faoliyat yuritib, yurtimizda inson huquqlari va adolat uchun kurashgan ilk ayollardan biri edi. Ayniqsa, mustaqillik, erk va adolat uchun kurashgan Akmal Ikromov va Fayzulla Xo'jayevning nomi oqlanishida uning hissasi beqiyos.
Xadicha Sulaymonova huquqshunoslik sohasida ayol sifatida o'z o'rnini topish oson bo'lmasligini yaxshi bilardi. XX asr boshlarida ayollar nafaqat ilm olish, balki huquq himoyachisi bo'lish imkoniyatidan ham deyarli mahrum edi. Ammo Xadicha Sulaymonova bu to'siqlarga qaramay, o'z yo'lidan qaytmadi. U sobiq sho'ro hukumati davrida qatag'on qurbonlari bo'lgan ko'plab insonlarning taqdiri bilan shug'ullanib, ularni oqlashga, aybsizligini isbotlashga harakat qilib, tarixiy adolatni tiklashga intildi.
O'tgan asrning 30-yillaridagi qatag'onlarda Akmal Ikromov va Fayzulla Xo'jayev singari davlat va jamoat arboblari ham tuhmatga uchrab, hayoti fojiali yakun topdi. Ular “xalq dushmani” sifatida qoralangan bo'lsa-da, Xadicha Sulaymonova va Nuritdin Akramovich Muhitdinov ularning ishlarini qayta o'rganib, haqiqatni ochishga intildi. Bu oson emasdi, sobiq tuzumning xatolarini ochib tashlash, soxta ayblovlar ortidagi asl niyatlarni ko'rsatish katta jasorat talab qilardi. Xadicha Sulaymonovaning tashabbusi bilan Akmal Ikromov va Fayzulla Xo'jayev oqlandi, ularning aybsizligi faktlar bilan isbotlandi. Bu jarayonda Xadicha Sulaymonovaning aql-zakovatiga tan bergan SSSR Bosh Prokurori R.A.Rudenko “Sizlar yutdingizlar, Nuritdin Akramovich, endi hamyurtlaringiz Akmal Ikromov ham Fayzulla Xo'jayev ham, albatta, oqlanadi. Lekin men mana bu qizimizga qoyil qoldim. Bunchalik chuqur bilimga ega bu o'zbek qiziga men tan berdim”. Bu nafaqat O'zbekiston, balki butun sobiq ittifoq huquqiy tarixida muhim voqea bo'lgan edi.
Shuni aytish joizki, 1913 yil 3 iyul kuni Andijon viloyatida dunyoga kelgan Xadicha Sulaymonova O'zbekistonda huquqshunoslik sohasida ilmiy daraja olishga sazovor bo'lgan birinchi ayol edi. 1948 yilda esa SSSR Fanlar akademiyasining huquq institutiga doktoranturaga yuborilib, qisqa vaqt oralig'ida uning “O'zbekistonda sovet jinoyat qonunining vujudga kelishi” hamda “O'zbekiston SSRda sovet sudlarining tashkil topish tarixi” nomli ikkita maqolasi chop etiladi. 1950 yilda esa X.S.Sulaymonova doktorlik dissertatsiyasini himoya qilib, professor ilmiy unvoniga sazovor bo'ldi. 1956 yilda yuridik fanni rivojlantirishdagi katta xizmatlari uchun O'zSSR Fanlar akademiyasining haqiqiy a'zoligiga saylanadi.
Xadicha Sulaymonova o'z ilmiy faoliyati davomida huquqshunoslik sohasiga bag'ishlangan qator asarlarni yaratishga muvaffaq bo'ldi. U 1965 yilning 26 noyabrida og'ir va uzoq kasallik oqibatida vafot etadi.
Xadicha Sulaymonova qisqa umr ko'rishiga qaramasdan, insoniyat uchun yuksak tahsinga sazovor juda ko'plab ishlarni amalga oshirdi.
Adolat yo'lidagi kurash hech qachon oson kechmagan, ayniqsa, bunday og'ir davrda adolat uchun kurashish qiyinchiliklarga va xatarlarga to'la bo'lgan. Ammo Xadicha Sulaymonova huquqshunos sifatida nafaqat inson taqdiri uchun, balki kelajak avlod tarixni to'g'ri o'rganishi uchun ham kurashdi. Uning mehnati — zulmat ichra chaqnagan adolat uchquni edi va bu uchqun bugungi kunda ham xalqimiz xotirasida yarqirab turibdi.
Visola TO'LQINOVA,
Toshkent davlat yuridik universitetining jinoiy odil sudlov fakulteti talabasi.