Sinchalak

Uychida Ra'no opa desa, uni hamma yaxshi bilishar ekan. Telefonda gaplashdik.

— Dalamga kelavering, men yo'l-yo'lakay daladagilarga tarvuz olib boraman.

Hokimiyatdagilar yo'lning chap tomonida issiqxonasi bor bino opaning fermer xo'jaligi deb tushuntirishdi.

Uychida Muhitdin Valiyev hokimlik qilgan yillari bu yo'llardan ko'p o'tganman. Tuman markazi ham o'zgarib ketibdi. Yo'llar ancha kengaygan bo'lsa ham, tirband. Havo harorati qirqdan oshib yotsayam, tirikchilik qursin, odamlarda tinim yo'q. Nazarimda, hamma ko'chaga chiqib olganga o'xshaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda “zarurat bo'lmasa, ko'chaga chiqmang, issiqdan saqlaning, sog'lig'ingizni ehtiyot qiling” degan ogohlantirishlar. Shunday jazirama issiqda o'zing nima qilib yuribsan, deydigan odam yo'q.

Iloj qancha, xizmat safarimning har kuni rejali. Gazetachilik ham qiyin bo'lib ketdi. Gazetaga mehri bor, yozsa arziydigan qahramon topguncha u yoqqa chopasan, bu yoqqa chopasan. Ammo maqolang chiqqan kuniyoq hamma zahmatlaring unut bo'ladi. Kelgusi haftada yozish uchun yangi qahramon bilan uchrashganingda esa tilla topgan odamdek sevinib ketasan.

To'g'risi, maqola yozsa, bajonidil rozi bo'ladigan, gazeta o'qiydigan odamlar ham kamayib ketmoqda. Ko'pchilikning inon-ixtiyorini internet o'g'irlab qo'ydi. Shu ketish bo'lsa, bu kunimiz ham holva bo'lib qoladi, shekilli.

Shiypon yo'lning ichkarirog'ida ekan. Xayol bilan o'tib ketibman. Orqaga qaytdim.

“Zarbol Navoiy suvdan foydalanuvchilar” uyushmasi hududidagi “Barnogul ziyo fayz” fermer xo'jaligi nomi va ko'rsatkichlari yozilgan lavha ro'parasidagi ish o'rindig'iga o'tirdim. Har tugul, bu joyda shabada bor ekan.

Yoshi qirqlar atrofidagi polvonsifat kelbatli kishi “Jiguli”da kelib to'xtadi. U fermer xo'jaligi ish yurituvchisi Ismoiljon Tillaboyev ekan. Mehmon ekanligimni bilib, darrov choy damlab keldi.

Zamonaviy elektromobil ovoz chiqarmay yuradi. Opaning kelganini sezmay qolibman.

— Assalomu alaykum, kuttirib qo'ydim, uzr, — dedi u. — Fermerlik ham azob ish bo'lib qoldi. Suv xo'jaligidagilarga g'o'zalar suvsizlikdan shonalarini to'kib yuborayotganini aytsam, ishonishmaydi. Vakil jo'nataman, tekshirib ko'ramiz, deydi. G'o'zalarni qarang, sug'orish vaqti o'tib ketgani uchun barglari so'lib, shonalarini to'kaman deb turibdi. Ertalabdan beri g'o'zalarimning ahvolini ko'rib, tomog'imdan ovqat ham o'tmadi. G'o'zalarning oyog'i yo'q — o'zi borib suv ichib kelolmaydi, tili yo'q — suv ichaman deya olmaydi. Ahvolini ko'rib yig'layman.

G'o'zalariga rahmi kelib, suv muammosini hal qila olmay ilojsiz to'lib turgan ekanmi, Ra'no Qoriyeva o'zini tuta olmadi. Yig'lab yubordi. Qarshimdagi oltmishni qoralab qo'ygan ayolning ko'z yoshlarini ko'rib yuragim og'ridi. Yaqinda Prezident Farmoni bilan “Shuhrat” medali olgan, yutuqlari tufayli vazirlar ham shaxsan taniydigan, har bayramda viloyat hokimining olqishiyu mukofotlarini olib yuradigan fermerning holi shu bo'lsa-ya? Suv boshida turgan robotsifat kimsalar umri dalada o'tayotgan Ra'no Qoriyevani bilmasa-ya? Ayol qadrini, onasi tengi ona qadrini bilmagan g'o'za qadrini biladimi?

Qo'l telefoni jiringlab qoldi.

— Vakilingiz tezroq kelib ko'rsin ahvolni, — dedi u.

— Mamlakatga ibrat qilib yozsa arziydigan fermer sifatida tuman hokimi Shuhrat Sodiqov sizni tavsiya qildi, — deyman unga yuzlanib.

— Toshkentdan keldingizmi, o'zimizning Namangan gazetalaridan deb o'ylabman, yozadigan gaplar ko'p, — dedi u choynakka qo'lini uzatib.

— Ismoiljon, choyni yangilab beringlar!

Dadam rahmatli Faxriddin Qoriyev respublikada taniqli sudya bo'lgan. O'ta haqiqatgo'y inson edi. G'afur G'ulom bilan do'st edi. Oilaviy bordi-keldimiz bo'lgan. Akademik shoir G'afur G'ulom bir safar biznikiga kelganida rahmatli Buvzahro onamning ko'zi yorib, akam tug'ilgan ekan. “Men toshkentlik G'afur, sen uychilik G'afur” deb ismini qo'yib bergan ekan. Shoirimizning ayoli o'ta madaniyatli, eriga itoatli bo'lgani uchun ota-onam havas qilib opamning ismini Muharram qo'yishgan ekan. Shoirlarga, yozuvchilarga, jurnalistlarga hurmatimiz baland. Shuning uchun bo'lsa kerak, kitobga, gazetaga mehr qo'yganmiz.

Qarshimda odatdagi ilg'or fermer ayol emas, ziyoli oilaning o'qimishli vakilasi gavdalana boshladi.

— Akamning ko'zi yaxshi ko'rmasdi, — deya u hikoyasini davom ettirdi. — Beshinchi sinfda qo'limga birinchi marta badiiy kitob olganman. Akam: “Kitob o'qib ber, eshitayin”, derdi. Onamning xat-savodi bo'lmasa-da, kitob o'qisam, akam bilan birga tinglab o'tirardi. Goh-gohida akamning ko'ziga qarab yig'lab, ko'nglini bo'shatib olardi. Ulg'ayganimizda ham kechgacha ishlab, uyga qaytgach, ovqatlanib, yana kitob o'qish boshlanardi. Navbat bilan ovoz chiqarib, qiziq-qiziq asarlarni o'qib berardik. Akam tez-tez “aqlsiz ko'zdan aqlli miya yaxshi” deb takrorlab yuradi. O'ziga tasalli beradi. Akamga kitobga bo'lgan mehrni Yaratgan Alloh ato etgan bo'lsa kerak, deb o'ylayman. Agar uning ko'zlari ko'rganida bormi, umri kitob o'qish bilan o'tsa kerak, deb xayol qilaman.

Uning hikoyasini eshityapman-u, bugun ko'pchilik ko'zi ochiqlar ham kitob o'qimay qo'ygani sababini anglay olmay hayronman.

Ra'noxon Qoriyevaning aytishicha, u bolaligida qo'shiqchi bo'lishni orzu qilgan. Dadasi: “Qo'y, qizim, boshqa kasbni tanla”, deb unga qarshilik qilgan ekan.

— Shunday bo'lsa-da, qo'shiq xirgoyi qilib yuraman, — dedi u quvnoq ovoz bilan. — 1989 yili Toshkent qishloq xo'jaligi instituti (hozirgi Toshkent davlat agrar universiteti)da o'qirdim. “Navro'z” bayramida institut fakultetlari orasida badiiy havaskorlarning ko'rik-tanlovi bo'ldi. Rektorimiz Erkin Shayxov havaskorlar chiqishlarini ko'rib yurib, bizning davraga kelib qoldi. Katta domlamizga kelin salom aytib bersam, xursand bo'lganidan 25 rubl pul bergani haliyam ko'z o'ngimda turibdi.

O'shanda yaxshi qo'shiq aytganim uchun guruhimiz g'olib bo'ldi, evaziga butun gruppamizdagi kursdoshlarim institut hisobidan Shohimardonga dam olishga borgandik.

Traktor haydashni yaxshi ko'raman. Qo'shiq aytib haydab yurardim. Turmush o'rtog'im: “Yana traktor minganingni ko'rsam, qattiq xafa qilaman”, deganidan keyin traktorga o'tirmay qo'ydim. Bundan o'ttiz besh yil avval haydovchilik guvohnomasini olganman. Chiroyli, zamonaviy avtomobilni haydashning ham gashti bor.

— Ishda ham, oilada ham namunaviy ayollar qatorida jahon besh yuztaligiga kirgan ekansiz, bu maqomga qanday erishgansiz? — deb fermer suhbatdoshimizdan so'radim.

— Avvalo, ota-onamning, qaynona-qaynotamning xizmatlarini og'rinmay qilganim evaziga olgan duolarim uchun bo'lsa kerak. Har juma kuni erta turib ibodatimni qilib, erim tomondagilarni, o'zimning urug'larimni, hech bo'lmasa, to'rtta non ko'tarib yo'qlab chiqaman. Qaynonam Chinnixon onamni onamdek yaxshi ko'rganman. To'yga borsak, “qizim qo'shiq aytib bersin”, derdi. Azaga borsak, Qur'on o'qitardi. Ovozimga mahliyo bo'lib duo qilib o'tirardi. Ayol kishi hech qachon qilgan ishini gapirmasligi kerak. Kir yuvish, xamir qilib non yopish, ovqat tayyorlash ishmas, yo'l-yo'lakay bajarib ketiladigan arzimagan yumush-ku! Hozirgi yosh kelinlar shu yumushlarga ham tobi yo'q. Shu bois oilaviy qo'ydi-chiqdilar ko'p. Nasihat qilsang, qulog'iga olmaydi. Qanaqa zamon bo'ldi-ya?!

— Kimning qo'shiqlarini aytasiz?

— Habiba Oxunova qo'shiqlarini maza qilib aytaman.

Qo'shiq aytib mehnat qilay keng dalalarda,

Qo'shiqlarim sizga, do'stlar, manzur bo'lsa bas.

Katta to'yda kuylay-kuylay qo'shiq bir nafas,

Qo'shiq kirgan uyga, do'stlar, qayg'u yo'llamas.

Ochig'i, Ra'no Qoriyevaning ovozini eshitib lol qoldim. Haqiqiy iste'dod sohibasi ekan.

— Ovozingizga gap yo'q. Kam bo'lmang, charchoq ham chiqib ketdi. Ustozlaringiz haqida ham gapirib bersangiz…

— Uchqo'rg'onda Gulxumor Tog'ayeva degan ustozimiz — hoji onamiz bor. Har sohada balandda yuradi. Ham ustoz, ham onamiz kabi mehribon. Dekabrda yetmishga kiradi. Etagidan mahkam ushlaganman. U mening hayot maktabim. Bir paytlar tumanimizni boshqargan rahmatli ustozim Tursunpo'lat Mirzamahmudovni eslab, haqqiga duo qilib yuraman. Ko'p yaxshi fazilatlari bor edi. Meni “Sinchalak” derdi.

— Sinchalak nomini eshitsam, Nosir Otaxonov haqida yozgan “Chinor shoxidagi sinchalak” kitobim yodimga tushadi.

— Rahmatli Nosir aka Otaxonov ajoyib ustoz edi. U Namanganga g'alla urug'chiligini olib kirgan katta olim edi. O'limidan uch kun oldin menga qo'ng'iroq qilib: “Ra'noxon, ish yuzasidan sizni xafa qilgan joyim bo'lsa meni kechiring”, deb qoldi. “Ustoz, hech qachon meni xafa qilmagansiz, har doim yordam bergansiz”, desam, juda xursand bo'lgandi. Har ikkala ustozlarimizning ham oxiratlari obod bo'lsin!

Safar davomida yurtimizda halol mehnat qilib, tinib-tinchimas va fidoyi insonlardan yana biri bilan tanishganimdan xursand edim. Chunki qahramonimiz xuddi atoqli yozuvchi Abdulla Qahhor yozgan “Sinchalak” asaridagi bugungi rahbar, haqiqiy qahramon zamondoshimiz edi. Jonkuyar, kuyunchak, mehnatkash bu ayolning topgani oltin bo'lsin deb ko'ngildan niyat qildim.

Ha, ustozlari izidan yurib, el-yurt nazariga tushgan Namangan yulduzlari kabi porlab turgan Ra'noxonlar bor bo'lsin!

Muhammad KENJA,

publitsist.