XXI asrda — mediasavodxonlik

“Bugungi kunda yolg'on va asossiz ma'lumotlarni tarqatish orqali odamlarni aldash, to'g'ri yo'ldan chalg'itish holatlari ko'payib borayotgani aholining mediasavodxonligini oshirishni oldimizga kechiktirib bo'lmaydigan vazifa qilib qo'ymoqda. Axborot maydonida yuzaga kelayotgan bahsli tortishuv va muammolar faqat va faqat qonun doirasida, huquqiy me'yorlar negizida hal etilishi shart”.

Shavkat MIRZIYOYEV.

Mediasavodxonlik va mediata'limning, ayniqsa, hozirgi dunyo miqyosida globallashuv jarayonlarining kuchayib, axborot makonlari va manbalari ko'payayotgan bir davrdagi o'rni, ahamiyati ortib bormoqda.

Mediasavodxonlik — jamiyatdagi fuqaro sifatidagi mas'uliyatni his qilgan holda faol va savodli bo'lish, mediamatnlarni qabul qila olish, yaratish, tahlil eta olish va baholash, zamonaviy medianing ijtimoiy-madaniy va siyosiy mazmunini tushuna olish demakdir.

Xorijiy olimning fikriga ko'ra, mediasavodxonlik harakat bo'lib, uning asosiy vazifasi insonlarni audiovizual va bosma matnlarning madaniy ahamiyatini tushunish, yaratish va baholashga undashdan iborat.

Mediasavodxonlikning maqsadi har bir medianing ustuvorliklari va kamchiliklarini tushungan holda, ular tomonidan tarqatilayotgan axborotni saralay bilish va zarurini qabul qilish ko'nikmalarini shakllantirishdir. Asosiy vazifasi esa insonlar tomonidan iste'mol qilinadigan har qanday axborotning manipulyativ kuchini anglagan holda undan chegaralanishdir. Shuningdek, odamlarga ommaviy axborot vositalari hamda fuqarolik jurnalistikasi rolini tushunishga yordam berishdir.

Mediasavodxonlik XXI asrdagi ko'nikmalardan biri bo'lib, klassik savodxonlik (asosiy o'qish va yozish qobiliyatlari)dan raqamli yoki axborot savodxonligiga va natijada mediasavodxonlik yoki mediakompetensiyaga o'tadigan evolyutsiya jarayonida paydo bo'ldi.

Mediata'lim esa pedagogik nazariya va amaliyotda o'ziga xos, alohida bilim sohasining bir qismi sifatida qaraladigan zamonaviy ommaviy axborot vositalarini o'zlashtirish uchun nazariy va amaliy ko'nikmalarni o'rgatishdir. Masalan, matematika, fizika yoki geografiya kabi boshqa bilim sohalarini o'qitishda ommaviy axborot vositalaridan yordamchi vosita sifatida foydalanishdan farq qilishi kerak.

Mediata'lim bu — ommaviy axborot vositalarini o'rganish va o'rgatish jarayoni, mediasavodxonlik esa talabalar tomonidan olingan bilim va ko'nikmalar yig'indisi, ya'ni bu jarayonning natijasidir.

Mediasavodxonlik Buyuk Britaniya va Avstraliyada gumanitar fanlar majmuasida alohida fan sifatida o'tilmoqda. Finlyandiyada 1970 yildan o'rta maktablarning, 1977 yildan esa oliy o'quv yurtlarining o'quv dasturlariga kiritilgan edi. 1990 yillarda esa mamlakatda mediasavodxonlik mediata'lim tushunchasi bilan almashtirildi.

Mediata'lim komponenti maktab dasturlariga avvaliga mustaqil fan sifatida emas, balki ona tili, tarix, estetik fanlar va ekologiya fanlariga integratsiya qilingan. 2021 yilda Finlyandiya “yolg'on xabarlar va dezinformatsiyaning salbiy ta'sirlariga qarshi turishda eng yuqori salohiyatga ega mamlakat” sifatida e'tirof etilgan.

Shvetsiyada mediata'lim 1980 yildan boshlab ta'lim muassasalarida alohida fan sifatida o'qitila boshlangan. Mediata'limni joriy etishdan asosiy maqsad, yoshlarda ommaviy axborot vositalarining xabarlarini tanqidiy idrok etish qobiliyatini rivojlantirish, turli xil ma'lumotlar manbalaridan olingan xabarlar haqida o'z fikrini shakllantirish, shuningdek, tomosha qilingan filmlar va teledasturlar haqida o'z fikrini bildirish qobiliyatini shakllantirish bo'lgan. 2000 yilning kuzidan boshlab mediata'lim Shvetsiya milliy o'quv dasturiga rasman kiritilgan.

1990 yillarda Rossiyada mediata'limni ilmiy tadqiq etishga urinishlar bo'lib, 2005 yili esa YuNESKO homiyligida “Mediata'lim” darsligi yaratildi va Rossiyada kinota'lim va mediapedagogika sayti ishga tushirildi.

Mediasavodxonlik — ommaviy axborot vositalari orqali uzatilayotgan va qabul qilinayotgan kundalik axborotni saralash ko'nikmalarini, turli axborotlarni qabul qilgandan keyin ham har qanday vaziyatda to'g'ri qaror qabul qilish, axborot qaerdan, kim tomonidan va nima maqsadda uzatilyapti, o'zida kimning manfaatlarini aks ettiryapti degan tushunchalarni shakllantirishga xizmat qiladi.

Ommaviy axborot vositalari yoshlar hayotidagi katta ta'sirga ega kuchdir. Musiqa, televizor, video o'yinlar, jurnallar va boshqa ommaviy axborot vositalari dunyoni qanday ko'rishimizga kuchli ta'sir ko'rsatadi, bu ta'sir ko'pincha bolalik davridan boshlanadi. Ommaviy axborot vositalarini iste'molchilar tanqidiy tahlil qila olishlari uchun ularda mediasavodxonlik ko'nikmalari va odatlarini bolalikdan rivojlantirish kerak bo'ladi. Bu ko'nikmalarga ommaviy axborot vositalariga bazaviy darajada kirish, uni muayyan tushunchalar asosida tanqidiy tahlil qilish, shu tahlil asosida baholash va nihoyat, ommaviy axborot vositalarini o'zi ishlab chiqarish kiradi.

YuNESKO tashkiloti tomonidan XXI asrda mediata'limni targ'ib qilish madaniy-ma'rifiy rivojlanishning ustuvor yo'nalishi sifatida e'tirof etildi hamda aynan shu yo'l bilan mediasavodxonlikni oshirish mumkinligi ta'kidlandi. YuNESKO odamlarning tanqidiy fikrlash va to'g'ri qaror qabul qilish darajasini yaxshilash uchun ommaviy axborot vositalari va mediasavodxonlikni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlaydi.

Bugungi kunda mediasavodxonlik bo'yicha butun dunyo mamlakatlarida keng targ'ibot va tashviqot ishlari olib borilmoqda. O'z qadriyat va an'analariga ega bo'lgan Osiyo mamlakatlarida mediasavodxonlik va uning ta'limga kirib kelishi jarayoni G'arb mamlakatlarinikidan biroz farq qiladi. O'tgan asrning 90-yillaridan boshlab Sharqiy Osiyoda mediasavodxonlik tomon siljish kuzatildi. So'nggi yillarda Osiyoda mediasavodxonlik darajasi o'sib bormoqda va Osiyo-Tinch okeani mintaqasida bir nechta dasturlar ham amalga oshirilmoqda. Xususan, O'zbekistonda 2021-2022 o'quv yilidan boshlab 10-11-sinf o'quvchilarining “Tarbiya” darsligiga “Mediasavodxonlik” bo'limi kiritildi. Respublikamizning O'zJOKU, TDShU, O'zMU, O'zDJTU, QDU, SamDChTI, O'zMU kabi oliy ta'lim muassasalarining jurnalistika fakultetlari va pedagogik yo'nalishlarida mediasavodxonlik darslari o'tila boshlandi.

So'nggi yillarda axborot oqimining bir necha barobar tezlashishi, ijobiy ma'lumotlar bilan bir qatorda, salbiy xarakterdagi axborotning ko'payishi media savodxonlikka ega bo'lish zaruratini yanada oshirdi. An'anaviy tarzda mediasavodxonlik shaxsning adabiy asarlarni tahlil eta olish va sifatli matnlarni yaratishidan iborat bo'lgan. Inson o'ziga axborotni kim va nima maqsadda yaratgan, ushbu xabar men uchun zarurmi, degan savolni bera olishi va to'g'ri xulosa chiqarishi, unga nisbatan tanqidiy yondashishi lozim.

Ayni paytda media ta'lim asoslarini har bir ta'lim muassasasi o'quv dasturiga kiritish, bolalarga maktabgacha ta'lim jarayonida uning asoslarini interaktiv, turli o'yinlar shaklida tushuntirish, o'sib kelayotgan avlod tomonidan shiddatli axborot oqimida zarurini tanlash va unga tanqidiy yondashgan holda baholay olish imkonini beradi. Bu esa o'z navbatida yoshlarning kelajakdagi fuqarolik pozitsiyasi yanada mustahkamlanishiga, jahonda yuz berayotgan voqea-hodisalarni xolis baholab, to'g'ri qaror qabul qila olishiga asos bo'ladi.

“Internet jahon axborot tarmog'ida yoshlar va voyaga yetmaganlar uchun milliy kontentni rivojlantirish, ularning ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish madaniyati va zararli axborotdan himoya qilish dolzarb ahamiyatga ega.

Prezidentimiz axborot maydonini sifatli va raqobatdosh milliy kontent bilan to'ldirish masalasi har qachongidan ham dolzarb bo'lib borayotgani ayni vaqtda, mediasavodxonlikni ham keng miqyosda yo'lga qo'yish bugungi kunning talabi! Ommaviy axborot vositalari orqali yolg'on va asossiz ma'lumotlar tarqatilishining oldini olish esa har bir jurnalistning vijdon amridir.

Yusuf HAMDAMOV,

filologiya fanlari doktori.