Maktablarda dinlar tarixi o'qitilishi lozim

Bu voqeani bir do'stim hikoya qilib bergandi.

…Xolmatning o'g'li o'rta maktabni bitirgan yili katta ball bilan oliy o'quv yurtiga o'qishga kirdi. Xolmat to'ng'ich farzandining bu yutug'idan nihoyatda xursand bo'ldi. Oddiy imtihonlar o'rniga test tizimi joriy qilingan yillar edi. O'sha yillari bilimi sayoz o'g'il-qizlar ilgarigidek tanish-bilish, ro'yxat asosida o'qishga kirolmadi. Hatto otasi durustgina amaldor bo'lsa ham. Falonchi hokimning yoki falonchi rektorning bolasi testdan o'tolmabdi, degan gaplar ham qulog'imizga chalindi. Bu ta'limda inqilob bilan baravar edi.

Bu yutuq otaning o'g'liga e'tibor qaratib, 4-5 yil davomida darsdan so'ng qo'shimcha saboq olish uchun repetitorga berganining natijasi edi.

Xolmat xursand bo'lganidan qo'y so'ydi. Qo'ni-qo'shni, oshna-og'aynisini chaqirib, xudoyi qildi. Tanish mulla Qur'ondan oyat o'qidi.

O'qish boshlangach, hamma qatori uning o'g'lini ham cho'ldagi xo'jaliklardan biriga paxta yig'im-terimiga hasharga olib ketishdi. Bu endi o'sha yillari mamlakatda oddiy hol edi.

Biron oylar o'tgach, xotinining qistovi bilan bozor-o'char qilib, o'g'lini izlab paxta dalasiga bordi.

Dala shiyponida 1-kurs talabalarining rahbari — shu institutda Xolmat o'qigan yillari ilmiy ateizm fanidan dars bergan tanish o'qituvchi unga: “O'g'lingiz falon dalada paxta teryapti va ayni paytda namoz o'qiyotgan bo'lsa kerak”, dedi soatiga bir qarab qo'yib.

Domlaning javobi Xolmatni ajablantirdi. “Nima deyapsiz?” deb so'radi.

— Bir yosh o'qituvchi ishga kelgan institutimizga. O'sha bolalarning ongini zaharladi. O'shanga ergashib, hammasi namoz o'qiyapti. Hozir peshin bo'ldi, — domla bo'ynini cho'zib, paxta dalasiga qaragan bo'ldi. — Ko'rinishmayapti. Demak, biron daraxtning soyasida o'qishyapti.

Xolmat ham ustozini “chaqib” oldi:

— Siz bir vaqtlar bizga “din — afyun” deb o'qitgansiz-ku, nega bugun yoshlarga qaramayapsiz?

— Bilmadim, lekin, hozir ham shu fikrdaman, — domla mung'ayib og'ir xo'rsindi va yerga qaradi. — Endi mening gapimga ishonishmayapti. Bir mahmadona oliftaning izidan ergashib yurishibdi. Hali ko'p pushaymon bo'lishadi. Bu haqda albatta rektoratga yozib beraman.

Xolmat paxta dalasiga borib, domlaning aytganlari rostligiga ishondi. O'g'li bilan birrov ko'rishdi. “Uyga qaytgin, sen bilan bafurja gaplashamiz”, deya ortiga qaytdi.

Yo'l-yo'lakay o'ylab keldi: “O'g'lining tarbiyasida qaerda xato qildi? Bolalarimni halol non-tuz bilan boqyapman, deb o'ylardi. Xolmatning o'zi sovet maktablarida o'qidi, kommunistik mafkura saboqlarini ongiga singdirdi. “Ilmiy kommunizm”, “Ilmiy ateizm” degan fanlarni yaxshi o'zlashtirgan. Endi bu tuzum uning o'g'lini qanday qabul qiladi, uning kelajagi qanday bo'ladi?”

Yoshi qirqdan oshib, boshi sajdaga egilmagan otani qo'rquv bosdi.

Talabalar paxta hasharidan qaytgach, bir kuni o'g'lini oldiga chaqirdi. Paxta dalasidagi holatni, “ustozi”ni batafsil surishtirdi. Diniy saboqlarining darajasi bilan qiziqdi. Hali o'g'lining diniy bilimlari boshlang'ich holatda edi.

Keyin qat'iy dedi:

— Endi ishlaysan: ham ishlab, ham o'qiysan.

— Dada, meni kim ishga oladi, o'qishimga qanday ulguraman?

— Ishni men topib beraman senga. Ulgurasan. Namoz o'qishga ulguryapsan-ku?

Do'kondor og'aynisidan iltimos qildi. O'g'li tushlikka qadar o'qishga boradi, keyin yarim tunga qadar do'konda ishlaydi.

Bolaning yurish-turishi va o'qishini do'kondor og'aynisi, ayoli va domlalaridan surishtirib turdi.

“Bolam bechora charchayapti, shekilli, namoz o'qimay qo'ydi”, dedi bir kuni ayoli.

Bundan Xolmat xursand bo'ldi. Paxta dalasidagi “ustozi” institutdan haydaldi. O'sha guruhdagi bolalar institut ma'muriyati tomonidan qattiq siquvga olindi. Ashaddiylari o'qishdan chetlatildi. Bir xo'jalik raisi o'g'lining xulqi tufayli vazifasidan olinganini ham eshitdi.

Bir necha yil oldin Xolmatni bir tadbirda uchratib qolib, o'g'lini so'radim.

— O'g'lim o'qishni muvaffaqiyatli tugatdi. Ishlagani foyda qildimi, odamlar bilan muomalani o'rgandi. O'zimga o'xshagan zamonaviy va dunyoviy odam bo'lib kamolga yetdi. Necha yildirki, davlat xizmatida. Faqat to'g'ri va tekis yo'llardan yuradi. Endi esa men oromimni yo'qotganman, jo'ra. Har sajdaga bosh ekkanimda o'ylayman: o'g'limga nisbatan adolatli yo'l tutdimmi? Shu savol menga sira tinchlik bermaydi.

Xolmatning mana shu gapi ushbu mulohazalarni yozishimga turtki bo'ldi.

Darvoqe, mamlakatimizda keyingi yillarda odamlarning e'tiqod, diniy erkinligini ta'minlashga doir to'siqlar olib tashlandi. Aholi emin-erkin Haj va Umra ziyoratlariga borib kelmoqda. Shaharu qishloqlarimizda odamlar azon ovozidan uyg'onib, xufton namozidan so'ng orom olmoqda.

Men tug'ilib o'sgan qishloqda ilgari kichikkina masjid bo'lardi va uning atrofida besh-o'nta cholga ko'zim tushardi. Bugun uning o'rnida salobatli va hashamatli masjid qurildi. Juma kunlari masjidning ko'chasidan o'tib bo'lmaydi. Jamoat namoziga kirib-chiqayotgan odamning son-sanog'i yo'q. Ularning orasida yosh bolalar — maktab o'quvchilari ham ko'p.

Sezib turibsiz, bu nozik mavzu. Bosh qomusimizga binoan O'zbekiston to'g'ri yo'lda, biz dunyoviy, huquqiy-demokratik, odamlar erkin va farovon yashaydigan jamiyat barpo etish yo'lidan boryapmiz.

Keyingi yillardagi ochiqlik, erkinlik siyosati e'tiqod erkinligiga yo'l ochib berdi. Jamiyatimizda aholining diniy qadriyatlarga amal qilishi kuchaydi. Bu aholisining katta qismi musulmon bo'lgan davlat uchun yaxshi, albatta. O'zbek oilalarida ham ayni paytda g'alati tabaqalashuv jarayoni bormoqda. Sovet tuzumi mafkuraviy saboqlaridan bahramand bo'lib ulg'aygan keksa avlodning katta qismi — yoshi ellikdan oshganlar hamon ehtiyotkor va ikkilanishlar orasida, ulardan keyingilar esa diniy rasm-rusumlarga amal qilib yashash yo'lini tutmoqda.

Yana bir toifa borki, ular o'zini ham dunyoviy, ham qat'iy e'tiqodli hisoblashadi. Musulmonchilikning barcha farzu amallarini ado etishadi va bir vaqtning o'zida o'z huzur-halovatini ham esdan chiqarishmaydi.

Qaysi yili yozuvchilarning “Do'rmon” ijodiy uyida bir hurmatli shoir akamiz bilan birga dam oldik. Sovet zamonida o'qigan, amallarga mingan, ko'p narsani biladigan ulfat odam. Suhbatlaridan zerikmaysiz. Shoirlik uning qo'shimcha mashg'uloti — xobbisi deydimi?

— Xotinim og'ir dardga chalinib yotib qoldi, — deya hikoya qildi u. — Ko'p qaratdik. O'zi vrach edi. Hammasini tushunib turardi. Bir kuni ishxonamga telefon qilib: “Bugun ertaroq keling va ichmay keling”, dedi. Keyingi paytlarda biroz o'zimni xotirjam qilishim uchun “sabil qolgur”dan ko'proq “otayotgan” edim. Uyga kelsam, ayolim nogironlik aravachasida darvoza oldida meni kutib turibdi. Yaxshi kiyinib, o'ziga oro ham bergan. “Meni bir quchoqlang”, dedi. Egilib, uni bag'rimga bosarkanman, xushbo'y atir hidi dimog'imga urildi. “Rustam (ism shartli), — dedi senlab (biz maktabda ham, institutda ham rus guruhida o'qiganmiz). — Uyga dugonalarimni chaqirdim. Biri vrach, biri o'qituvchi, biri mahallada ishlaydi. Taqdir taqozosi bilan beva ular. Bolalarimiz o'z yo'llarini topib ketishdi. Mendan keyin shu dugonalarimdan biriga uylanasan. Sen energichniy, sog'lom odamsan. Mendan keyin qiynalib qolishingni istamayman”.

Yig'lab yubordim. U ham yig'ladi. Birgalashib uzoq yig'ladik. Xotinim o'sha kuni tunda uzildi. Ha, turmush o'rtog'im shunaqa mard ayol edi!

Shoir akamiz ayoli haqida shunday mehr bilan soatlab gapirardi. Bir kuni undan “Do'rmon”ga ko'p kelishi sababini so'radim.

— O'zim va oilam o'ris maktabida o'qiganimiz uchunmi, bolalarni ham o'ris maktablarida o'qitdik. Ular qobiliyatli edi va hayotda ham o'z yo'llarini topib ketishdi. Hozir kichik o'g'lim bilan birgaman. Kasbi vrach, namozxon, kelin ham ro'molda. Endi nabiralar ham namoz o'qishyapti.

Men esa yolg'izman, ularga qo'shilolmayman. Butun umr boshqacha hayot tarzida yashagan odamning birdan o'zgarishi qiyin ekan. “Farzandlarim mening hayot tarzimni inkor qilishyapti, demak, noto'g'ri yashabman-da”, deya o'ylayman. Vaholanki, men Vatanga sidqidildan xizmat qildim. Davlat bergan orden-medallarim, ilmiy darajam ham bor. Endi o'z uyimda begonadayman. Shularni o'ylab, siqilaman. Erkinlikni xohlayman. Shuning uchun bu yerga ko'proq kelaman. Mening yoshimdagi odamni o'zgartirib bo'ladimi? Endi biz shunday o'tdik-da. Bu yerda esa sizga o'xshagan ukaxonlar ko'p.

Rustam akaning gaplari kishini o'ylantirib qo'yadi. Ayniqsa, hali voyaga yetmagan bolalarning ommaviy dinga berilishi jiddiy o'ylab ko'radigan masala. Bu bolalar saboqlarni kimdan olishyapti, ularni dinga da'vat qilayotgan ota-onasi, yashirin hujralarda ularga ta'lim berayotgan otinoyilar yoki mullavachchalarning saviyasi qay darajada? Ular yoshlarga nimalarni o'rgatishyapti?

Bu jamiyatni ikki-uchga — dunyoviy-zamonaviylar, namozxonlar, aralash-quralash toifalarga bo'lib tashlamaydimi? Hozir ishxonalarda ham shunday guruhlar paydo bo'lmoqda. Bu qandaydir xavotirlar, xavflarga asos bo'lmaydimi? Oilaga ketgan darz jamiyatni ham parokanda qilmaydimi?

Ushbu mulohazalardan kelib chiqib, bir taklifni o'rtaga tashlamoqchiman: mamlakatimizning barcha davlat va nodavlat maktablarida islom dini tarixi o'qitilsa ma'qul bo'lardi. Bolalar diniy bilimlarni qandaydir ko'zdan pana joylarda emas, davlat dasturlari asosida yozilgan darsliklardan olishi lozim. Ularga oliy ma'lumotli diniy ulamolar saboq berishi kerak.

Shunda muqaddas islom dinini bir yoqlama talqin qiluvchi aqidaparastlar, ekstremistlar, fanatlar, johillar paydo bo'lishining oldi olinarmidi?

Xulosa o'rnida buyuklar aytgan gapni takrorlaymiz: dunyoni jaholatdan faqat ilm-fan qutqaradi. Islom dini esa yaxshilikka, ezgulikka xizmat qiladi. Qalblarimizni munavvar qiladi.

Abdujalol TAYPATOV,

jurnalist.