Tibbiy ta'limda xalq tabobati
u cheklanadimi yoki rivojlanadi?
Dunyoda inson salomatligini asrash va kasalliklarning oldini olishda zamonaviy tibbiyot va yuqori texnologiyalarga asoslangan davolash usullari tobora keng qo'llanilmoqda. Ammo shunga qaramay, kasalliklar kamayib ketayotgani yo'q. Buning sabablariga o'zimiz guvoh: sun'iy va kimyoviy moddalarning organizmga zarari, ekologik muammolar, insonlarda stress holatlari ko'payishi, tabiiy mahsulotlar iste'moli kamaygani, sog'lom turmush tarzidan uzoqlik va boshqa omillar. Shu bois ba'zi hollarda zamonaviy tibbiyot imkoniyatlari ojiz qolyapti. Va tabiiyki, asrlar sinovidan o'tgan xalq tabobati yana bir bor e'tibor markaziga chiqmoqda.
Ma'lumki, tib ilmining sultoni, ulug' alloma Abu Ali ibn Sino insoniyatga o'lmas meros qoldirgan. 450 dan ortiq asar yozgani ma'lum, ularning 160 ga yaqini bizgacha yetib kelgan. Qomusiy olimning merosi hanuz to'liq tadqiq etilmagan bo'lsa-da, asarlaridagi tabobat yo'l-yo'riqlari bugun ham zamonaviy tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega.
1999 yili Respublika Ibn Sino jamg'armasi tashabbusi va YuNESKO ko'magida Buxoro tibbiyot instituti tarkibida “An'anaviy tibbiyot” kafedrasi tashkil etildi. Shu vaqtdan xalq tabobati mustaqil yo'nalish sifatida o'quv jarayoniga kiritildi. Talabalarni alloma ta'limoti bilan yaqindan tanishtirish uchun 132 soat ajratildi.
Dastlab igna bilan davolash kursi sifatida boshlangan bu yo'nalish 2020 yilga kelib alohida ixtisoslik sifatida shakllandi va talabalar qabul qilina boshlandi. Fanlar soni ko'paytirildi, tajribali ustozlar jalb etildi. Asosiy maqsad — o'zbek xalq tabobati asoslarini va ibn Sino ta'limotini chuqur o'rganish, xalq orasida qo'llanilayotgan davolash hamda profilaktika usullarini ilmiy asoslash va ularni amaliyotga tatbiq etish. Eng muhimi — xalq tabobati bilan zamonaviy tibbiyotni uyg'unlashtirish.
Bugun kafedra “Xalq tabobati, kasb kasalliklari va allergologiya” nomi bilan faoliyat ko'rsatmoqda. Unga tibbiyot fanlari doktori, professor Xolmurod Qayumov rahbarlik qilmoqda. U ham kafedrani tashkil etish tashabbuskorlaridan biri sifatida bu yo'nalishni rivojlantirishda faol qatnashmoqda.
Ta'kidlash joizki, Xitoy, Koreya, Yaponiya kabi tibbiyoti ilgarilab ketgan mamlakatlarda ham an'anaviy tabobatga katta e'tibor qaratilmoqda. Bugun bu davlatlarda aholining salmoqli qismi dori-darmondan ko'ra ko'proq tabiiy giyohlarga suyanadi. Ular bu sohada ilmiy-tadqiqot institutlarini o'tgan asrning 50-yillaridayoq yo'lga qo'ygan. Bizda ham ana shunday izchil qadamlarga katta zarurat bor.
Qizig'i, koreyalik olimlar ibn Sinoning “Tib qonunlari” asariga katta qiziqish bildirib, uni koreys tiliga tarjima qilishni so'rashgan. Turkiyalik shifokorlar ham shu yo'sinda murojaat qilgani xalq tabobatiga bo'lgan xalqaro qiziqish yuqori ekanini ko'rsatadi.
— Janubiy Koreya bilan hamkorlik istiqbollaridan umidimiz katta, — dedi biz bilan suhbatda kafedra mudiri Xolmurod Qayumov. — Bu yo'nalishdagi eng katta ishimiz dorivor mahsulotlar ishlab chiqarish ko'lami va samaradorligini oshirishdir. Koreyaga borib o'rganish davomida smart issiqxonalar faoliyati bilan tanishdik. Shu asosda o'nta “aqlli issiqxona”ni olib kelib, institutimiz hududiga o'rnatdik. Hozirda ularning birida mehrigiyo yetishtirishni boshladik, qolgan to'qqiztasi esa foydalanishga tayyor holatga keltirilgan. Ammo hujjatlashtirish bilan bog'liq kichik to'siq tufayli bu jarayonlar hozircha kechikib turibdi.
Issiqxonalar to'liq kompyuterlashtirilgan, barcha jarayonlar avtomatik tarzda nazorat qilinadi. Havo harorati, namligi, yorug'lik va issiqlik darajasi — barchasi maxsus dastur orqali boshqariladi. Namlik kamaysa, tizim uni avtomatik ravishda normallashtiradi, suv miqdori yetarli bo'lmasa, kerakli miqdorni qo'shib beradi.
Agar issiqlik belgilangan me'yordan oshib ketsa, kompyuterlashtirilgan sovitish tizimi ishga tushadi. Ya'ni endilikda dorivor o'simliklarni sun'iy intellekt parvarishlaydi. Masalan, jenshenning ilk partiyasi yetishtirilib, ulardan nastoyka va turli preparatlar tayyorlandi va amaliyotga yo'naltirildi.
Aslida mehrigiyo o'simligi faqat tog'li hududlarda uchraydi. Tabiiy sharoitda undan foydalanish uchun 3-5 yil kutish talab etilsa, smart issiqxonada 3-4 oydayoq tayyor mahsulot olish mumkin. Buning ahamiyati beqiyos. Shuningdek, Koreya tajribasi asosida institutda ilmiy laboratoriya tashkil etildi. Unda har bir o'simlikning rivojlanish bosqichi, iqlimga chidamliligi, tarkibi va shifobaxsh xususiyatlari atroflicha o'rganilmoqda.
O'zbekiston florasi o'ta rang-barang. Shahar-u qishloqlarda, cho'l-u tog'larda o'suvchi minglab giyoh va o'simliklar borki, ularning shifobaxsh xususiyatlari hali to'liq tadqiq etilmagan. Masalan, kiyik o'tning tog'da o'sgani cho'ldagisiga nisbatan ancha foydali. Yoki ko'pchilik hovlisidan o'rin olgan gulxayrining qirqdan ortiq turi mavjud. Uning guli, tanasi va urug'i ham shifobaxsh xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Asosan, nerv tizimi va oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda qo'llaniladi. Shuningdek, parfyumeriya sanoatida ham undan samarali foydalaniladi. Buxorolik olimlar Qashqadaryo vohasidan gulxayrining noyob turini olib kelib, yetishtirishga kirishgani ham bejiz emas.
2018 yildagi Prezident qaroriga muvofiq ajratilgan maydonda hozirgi kunda rayhon, na'matak, maxsar guli, qoraqiz (ittikanak), qushqo'nmas, zanjabil, qalampirmunchoq, gulxayri kabi yigirmadan ziyod dorivor giyohlar parvarishlanmoqda. Yantoq guli, anor yog'i va g'oz yog'idan tayyorlangan malham va dorilar shifokorlar amaliyotida qo'llanib, ko'plab samara bermoqda.
Tajriba maydonidagi natijalar institutning boshqa kafedralarini ham qiziqtirib qo'ydi. Masalan, stomatologiya kafedrasi tadqiqotchisi og'iz bo'shlig'idagi kasalliklarni xalq tabobati asosida davolash yo'llarini o'rganayotir. Terapiya yo'nalishi izlanuvchisi yurak-qon tomir kasalliklarida xalqona usullarni sinamoqda. Boshqa bir olim bronxial astmada shirinmiya ildizining samarasini ochib bermoqda. Yosh tadqiqotchilar maxsar gulining allergik kasalliklardagi foydasini kashf etyapti. Fitoterapiyada ham kun sayin yangiliklar kuzatilmoqda: za'faron va zarchavaning shifobaxsh xususiyatlari ham alohida o'rganilmoqda.
2024-2025 o'quv yilidan kafedra “Jo'yzar” sog'lomlashtirish maskani hududidagi yangi bazada ish boshladi. Bu yerda “Integrativ va xalq tabobati klinikasi” tashkil etildi. Endi bemorlar xalqona usullar bilan zamonaviy tibbiyot uyg'unligida davolanmoqda. Hijoma, igna terapiyasi, fizioterapiya, manual terapiya, fitoterapiya va Koreyadan keltirilgan tabiiy mahsulotlar asosida muolajalar keng qo'llanilyapti. Shu tufayli dori-darmondan foydalanish 30-40 foizga kamaygani ham qayd etilmoqda.
— Bizning asosiy maqsadimiz, — dedi professor Xolmurod Qayumov, — xalq tabobati merosini zamonaviy tibbiyot bilan uyg'unlashtirish. Bu yo'nalishda allaqachon sezilarli ishlar qilindi: mingdan ziyod ilmiy maqolalar chop etildi, o'ndan ortiq darslik va yigirmadan ziyod monografiya yaratildi. Shogirdlarimiz orasidan ko'plab fan nomzodlari va doktorlari yetishib chiqdi.
Joriy yilning dastlabki yarmidayoq uch nafar yosh tadqiqotchi ilmiy ishini muvaffaqiyatli himoya qildi. Yana bir necha nafari yaqin orada ilmiy kengash oldida tadqiqotlarini taqdim etmoqchi. Xalqaro konferensiyalardagi ishtiroklari ham quvonarli hol.
Olimlarning navbatdagi dolzarb vazifasi — xalq tabobatidagi davolash, profilaktika va diagnostika usullarini ilmiy jihatdan asoslab berish. Shu maqsadda ishlar izchil davom ettirilmoqda.
Ayni paytda mamlakatimiz oliy ta'lim muassasalari orasida xalqaro hamkorlikda yetakchi o'rinni egallab kelayotgan mazkur kafedra xorijiy tibbiyot universitetlari va nufuzli tashkilotlar bilan imzolangan memorandum va shartnomalar asosida faoliyat yuritmoqda.
Jumladan, 2018 yilda Janubiy Koreyaning Gvanju shahridagi “Chong-Eng” klinikasi, Xitoyning Fudan universiteti bilan hamkorlik shartnomalari imzolangan. 2021 yilda Hindistonning “Jame Hamdard” va Ayurveda universitetlari, 2022 yilda esa Janubiy Koreyaning Degu Xaani universiteti bilan xalq tabobati sohasida kadrlar tayyorlash va hamkorlik yo'lga qo'yildi. Shuningdek, Choson davlat universiteti, Kuandju tibbiyot universiteti va boshqa nufuzli tibbiyot muassasalari bilan ham aloqalar izchil davom etmoqda.
Kelishuvlar doirasida BuxDTI va Degu Xaani universiteti o'rtasida talabalar hamda professor-o'qituvchilar almashinuvi yo'lga qo'yilgan. Kelgusida esa xalq tabobati yo'nalishida qo'shma ta'lim dasturini tashkil etish rejalashtirilgan.
Yutuqlar barobarida muammolarni ham aytmasak bo'lmas. Mana, ikki yildirki, oliy o'quv yurtining Xalq tabobati yo'nalishiga qabul to'xtatilgan. Sababi noma'lum. Ayni paytda ikkita kurs (3-4 bosqich) talabalariga ustozlar dars o'tishmoqda. Ular ham o'qishni tamomlab ketsa, keyin nima bo'ladi?
Ruxsatnoma masalasi. Giyohlardan tayyorlangan dori vositalari sinovlardan muvaffaqiyatli o'tganidan so'ng ularni bemorlarga qo'llash ruxsatnomalarini olish oson kechmayapti. Ilmiy laboratoriya tekshiruvlari, tarkib va toksikologiya tahlillari, hayvonlarda sinovlar — bularning barchasi zarur jarayon. Ammo ruxsat jarayonining ortiqcha cho'zilishi va xarajatning 30-40 million so'mgacha yetishi murakkab dori vositalarini amaliyotga tatbiq etishga jiddiy to'siq bo'lmoqda. Ibn Sino asarlarida oltmishdan ortiq mahsulot aralashmasidan tayyorlangan vositalar zikr etilganini eslasak, bugungi amaliyotdagi holat kishini o'ylantirmay qo'ymaydi.
Hukumat xalq tabobatini rivojlantirishni maqsad qilib qo'ygan ekan, avvalo, bu yo'lda paydo bo'layotgan to'siq va muammolarni ham bartaraf etishi kerak, albatta.
Hamzabek TURDIYEV,
jurnalist.