“Do'stim haqida yomon gap topolmayman…”

O'tgan kunlarimni esga olsam, bundan qirq olti yil avval Qo'qonni ko'rgan ekanman. Xonlar yurti, Yaratganning fayzu barakoti yog'ilgan Qo'qon haqidagi ilk taassurotlarim kursdoshim, qadrdon do'stim bo'lib ketgan Shavkatbek Isroilov bilan bog'liq. Uning zuvalasi pokiza tuproqdan qorilgan bo'lsa kerak, deb o'ylab yuraman. Aqlu farosati, go'zal muomalasi, hech kimni yomon ko'rmaydigan bag'rikengligi, borini ayamaydigan saxiyligi bilan barcha hamkurslarimizdan ajralib turardi. Zehniyatimni qo'qonliklar shunday bo'ladi degan fikr egallab olgan.

Yaratganga shukrki, sanayversam adog'i ko'rinmaydigan, Alloh rizqlarini ulug' qilib qo'ygan o'nlab qo'qonlik fazilatli insonlar bilan do'st bo'ldim. Xususan, ustozimiz, taniqli adib, “Sovet O'zbekistoni” (hozirgi “O'zbekiston ovozi”) gazetasini qariyb 25 yil boshqargan Maqsud Qoriyevning qadrdoni, navoiyshunoslar gultoji bo'lgan akademik Aziz Qayumov bilan ko'p marta davradosh bo'ldim. Uning halol va madaniyatli olim ukasi Laziz aka Qayumov bilan o'sha yillarning otaxon gazetasi — “Sovet O'zbekistoni”da birga ishladim. Domla desa, ahli Qo'qon nazdida bir ulug' siymo gavdalanadigan Alijon Payg'amov bilan ota-boladek yaqin edik.

Ularni osmondagi yulduzlarga o'xshatsam, Qo'qon ko'zimga quyoshdek bo'lib ko'rinaveradi…

Yaqinda yuqori idorada ishlaydigan tanishim bir izdihomda keyingi paytlarda yozayotgan esse va ocherklarimni olqishlab, qo'qonlik keksa nuroniy haqida yozishga meni da'vat qildi. Uning taklifiga ko'ra, Qo'qonga bormoqchiligimni qadrdonim, O'zbekiston faxriylarining ijtimoiy faoliyatini qo'llab-quvvatlash “Nuroniy” jamg'armasining Qo'qon bo'limi raisi Manzur Abdullayevga aytsam, u birdan xursand bo'lib ketdi.

— Sohib Aliyev haqida albatta chiroyli bir narsa yozish kerak. Shunga arziydigan ajoyib inson, kelavering, sizni o'zim kutib olib, tanishtirib qo'yaman, — dedi u.

“Nuroniy” jamg'armasi shahar bo'limi binosi Qo'qonning Chorsu maydonida — archazorlar orasida joylashgan ekan. Manzur akaning xizmat avtomashinasi idorasi yonida ko'rinmadi. Hali kelmagan, shekilli, deb o'ylab unga qo'ng'iroq qildim.

— Ikki daqiqada yoningizda bo'laman, — dedi u.

Yonimga velosiped mingan oqsoqol kelib to'xtadi.

— Qoyil-e, shu yoshda ham dadilsiz, Manzur aka, — dedim unga o'zimni yaqin olib.

— Velosipedga o'tirsam, ot mingandek bo'laman, hadeb mashina haydash ham jonga tegadi.

Tashqariga stol-stul olib chiqib o'tiribmiz.

— Taklif qilib qo'ygan edim, mana, Sohibjon aka ham kelib qoldi, — dedi bo'ylari ikki qulochdan balandroq, marvariddek oppoq sochli, tik qomatli nuroniyga ishora qilib.

Sohibjon aka bilan besh-olti daqiqa suhbatlashiboq, fikrlarimiz qovushib ketdi.

— Kasbim geolog-geofizik, 1957-1962 yillari Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetida o'qiganman, — dedi Sohib aka. — Maktabni bitirayotganimda o'rtog'im Rustamjon Vorisov Moskva davlat universiteti haqidagi bir ruscha kitobni olib keldi. Unda fizika, geologiya fakulteti haqida ham qiziqarli ma'lumotlar yozilgan ekan. Menga kitobdagi geologlarning formasi yoqib, shu kasbga qiziqib qoldim. O'zbek maktabini bitirgan bo'lsam-da, rus tilida imtihon topshirganman. Yekaterina Mixaylovna degan ayol o'qituvchimiz bizga rus tilini mehr bilan o'rgatgan muallima edi. Onalardek mehribon bu ayol sharofati bilan rus tili va grammatikasini yaxshigina o'rgandim. Ustozimiz bergan bilim tufayli rus tilidagi yuzlab jahon klassik asarlarini o'qishga muyassar bo'ldim. Mayakovskiy, Chexov, Yan taxallusi bilan yozadigan Yancheveskiy va boshqa ko'plab adiblarning deyarli barcha asarlarini o'qib chiqqanman. Rus tili bilan bog'liq yutuqlarimning asl sababchisi bo'lgan bag'rikeng ustozim Yekaterina Mixaylovna nomini bir umr eslab yuraman.

— Noyob kasbni tanlagan ekansiz, mashhur geolog olim, akademik Habib Abdullayevni yaxshi bilsangiz kerak-a?

— O'zlari bilan ko'rishmagan bo'lsam-da, kitoblarini o'qiganman, g'oyibona ustozim deb bilaman. Bir voqea hecham yodimdan chiqmaydi. Moskva davlat universitetining uch ming nafar geolog-geofiziklar yig'ilgan katta zalida nutq so'zlayotgan mashhur rus olimi bir daqiqaga so'zini to'xtatib: “Yozib olinglar: o'rta osiyolik olim Habib Abdullayevning shu nomdagi kitobini, albatta, topib o'qinglar”, degandi. Shunday katta joyda hamyurtimning nomini eshitib, faxrdan boshim osmonga yetgan. Yarim asrdan ko'proq davom etgan kasbiy faoliyatimda ham Habib Abdullayev kabi buyuk olimlarning ilmiy asarlariga suyanib ish olib bordim. Ilm ahliga, fanga suyangan odam kam bo'lmas ekan.

— O'zbek yozuvchi-shoirlarini ham yaxshi bilsangiz kerak?

— Abdulla Qodiriy romanlarini, Abdulla Qahhor hikoyalarini qayta-qayta o'qiganman. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Muhammad Yusuflarning she'rlarini yaxshi ko'raman. Ular bilan uchrashib, ovozlarini eshitgan baxtli insonlardan biriman.

Yoshing bir joyga borganida qanday umr kechirdim ekan-a, deb o'tgan kunlarni eslar ekansan, — deb Sohib aka so'zini davom ettirdi. — Yaqindan buyon yaxshi kunlarimga sababchi bo'lgan ustozim haqida o'ylab yurgandim. Sizni xudo yetkazdi. Menga otadek ulug' ustozlik qilgan Toshpo'lat Bobojonov nomini mamlakatimizda ko'pchilik yaxshi bilishadi. Yaqinda u kishi to'qson yoshga kirdi. Men kabi shogirdlari taqdirini farzandinikidek bilgan, ibratli va barakali umr kechirayotgan ustozimning boriga shukur.

— Sohib akaning ajoyib onasi bo'lgan, — deb Manzur aka suhbatga qo'r tashladi. — Tojioy xola mohir tikuvchi, hunarmand bo'lgan. So'zana, kashta, ro'jo, palak tikadigan qo'li gul ayol edi.

— Meni hamma onamga o'xshatishadi, — dedi Sohib aka. — Onam rahmatli judayam pazanda edi. Bizning hovlimizda hech kim ovozini balandlatib gapirmagan. Janjal ham bo'lmagan. Onam yoqimli talaffuz bilan chiroyli so'zlarni topib gapirardi. Islomdan xabari bor ayol edi. Mahalla-ko'y, qo'ni-qo'shnilar “otincha aya” deb hurmat qilishardi. Uyimizdan odamlar uzilmasdi. Ular ko'p masalalarda maslahat so'rab onamning oldiga kelardi. Onamga birov birovning ustidan arz qilsa, uning fikriga qo'shilmasdi. Ayam uchun yomon odam yo'q edi. “Eson bo'lsin, qo'y, bolam, u ham Allohning bandasi”, der edi.

Otam rahmatli ham islom dinimizni yaxshi biladigan, Allohdan qo'rqadigan kishi edi, — dedi u hikoyasini davom ettirib. — Hamma ularni “mulla Ali” derdi. Arab alifbosini yaxshi bilardilar-da. Kam gapirardilar. Har kuni bomdoddan keyin bir soatlar chamasi ovoz chiqarib Qur'on o'qirdilar. Ovozi qorilarnikidek edi. Ha, kunimizni Qur'on eshitishdan boshlardik. Shuncha yillar o'tgan bo'lsa ham erta tonglari otamning hech kimnikiga o'xshamaydigan shirali ovozini, onamning shirin so'zlarini, mehribon qo'llarini sog'inib qolaman. Qabrlariga borib ularni yo'qlayman, duoi fotiha qilaman. Otam rahmatli Eshon buva degan qo'shnimiz bilan ayniqsa juda inoq do'st edi. U kishi taniqli ulamo bo'lgan. Ular deyarli har kuni ertalab ko'rishib turishardi. Bu ulug' insonni Eshonbuva, Eshonbuva deb, hatto ismi kimligini ham bilmabmiz. Keyin anglab yetdimki, ular Alloh yo'lida do'st bo'lishgan ekan. Iloho, ularni Yaratgan rahmatiga olgan bo'lsin!

Sohib aka mulla Ali otasi, otincha aya Tojioy onasi haqida gapirayotganida, u ko'zimga ota-ona huzurida turgan qobil farzanddek bo'lib namoyon bo'ldi. Ota-onasiga muhabbati bilan iymonini quvvatlantirib yuradigan Sohib akaga tikilib-tikilib qaradim. Rahmatli ota-onam esimga tushdi. Qanday otalarimiz, qandayin onalarimiz bor edi-ya?

— Ota-onangiz ibratli umr kechirgan tabarruk insonlar bo'lgan ekan, — dedim suhbatdoshimga yuzlanib.

— Avvalo, shunday insonlar zurriyoti qilib yaratgani uchun shukur. Ularning duolari tufayli shu kunlarga yetdim, — dedi u.

Sohib akadan ota-onasining fazilatlari haqidagi ibratli hikoyalarni eshitib, ushbu hadis yodimga tushdi: “Ota-onadan go'zal axloq meros qoladi”. Nazarimda, Sohib akaga ham shunday meros qolganga o'xshaydi.

— Sizdek ulug' yoshdagi samimiy inson bilan ro'baro' qilgani uchun shukur, — dedim unga hurmat bilan qarab. — Do'stlaringiz haqida ham aytib bersangiz.

— Eng yaqin do'stim rahmatli Mahmudjon Hoshimov edi, — deya g'amginroq ohangda Sohib aka xotirladi. — Mahmudjon basavlat, chiroyli yigit edi. U Samarqanddagi kooperativ institutini bitirib kelgach, Qo'qondagi savdo tashkilotlarida ishladi. Qaerda ishlasa, o'sha joyga baraka kiritadigan, qadami qutlug' savdo xodimi bo'lgan. O'sha davrlardayoq qurgan yangi do'konlarini ochishdan avval dizayniga e'tibor berar edi. Qaysi davrada o'tirsa, u joyga xushchaqchaqlik, fayz kirardi. Mahmudjon ko'zi to'q, didi baland inson edi. Saxovatli savdogarlari ko'p yurt obod bo'ladi, degan hikmatni eshitsam, Mahmudjon yodimga tushaveradi. Oshna-og'aynilariga saxovat qilishda unga teng keladigani yo'q edi. Mahmudjonning dadasi rahmatli ­Hoshimjon tog'a Qo'qonda manaman degan oshpazlarning piri, ustozi bo'lgan. Mahmudjon ham pazandachilikni qotirib qo'yardi. Do'stlar yig'ilganimizda hech kimga ishonmay, o'zi bozorlik qilib, o'zi ovqat tayyorlab rohatlanar edi.

Dadasi Hoshimjon tog'aning “Gaz-21” “Volga”sini minib kelardi. Shunaqa yumshoq mashina ediki, unga chiqsak, o'zimizni xuddi dengizda suzib yurgandek his qilardik. Yoz oylarida tez-tez Shohimardonga dam olishga borardik.

Do'koniga yangi mollar kelsa, bitta-bittadan men kabi do'stlariga ilinardi. “Pulim yo'q”, desam: “Topganda berasiz”, derdi. Topganda pulini oborsam, “sovg'a qilganman” deb pul olmasdi. Saxiy, qo'li ochiq, muruvvat ko'rsatib rohat oladigan mard inson bo'lgan. “Ziyoli odamning uyida chiroyli narsalar bo'lishi kerak”, der edi. Bundan ellik yil avval bergan gilamchani hozirgacha esdalik deb saqlab yuraman. Umri qisqa ekan, Alloh rahmatiga olgan bo'lsin, ellik ikki yoshida olamdan o'tib ketdi. Agar hayot bo'lganida, bu yil sakson beshga kirgan bo'lar edi.

Sohib aka suhbatdoshlarining ra'yiga qarab muomala qiladigan inson ekan.

Telefoni jiringlab qoldi. Istihola bilan uzr so'rab, nariroqqa borib kim bilandir gaplashib, xursand bo'lib qaytdi.

— Shahar hokimimiz Ma'rufjon Usmonov telefon qilibdi, — dedi u. — Kecha u oltmish yoshga kirgani uchun nuroniylarga dasturxon yozgandi. “Kamchiliklar bo'lmadimi? Kelganinglar uchun rahmat”, dedi.

— Qo'qonda katta ishlar qilinmoqda, yaqinda hunarmandlar festivali bo'ladi, — dedi Manzur aka.

— Turmush o'rtog'im Barnoxon ayangiz uchun ham quvonchli kunlarda bizni yo'qlab kelibsiz, — dedi Sohib aka. — Kuni kecha sakson yoshini farzandu zurriyotlarimiz davrasida nishonladik. Iloho, umridan baraka topsin, baxtimizga sog' bo'lsin. Ellik olti yil turmush qurgan bo'lsak, biror marta gapimiz ayro tushmadi. Ota-onamning duolarini olib, bugun o'zi ham farzandlar ardog'ida munisa onaxon bo'lib hayot gashtini surmoqda. Yetkazganiga shukur, Makkai Madinaga haj ziyoratiga borish nasib qildi. Hoji ayangiz bilan bir o'g'il, ikki qizni tarbiyalab voyaga yetkazdik. O'qitdik, undirdik.

O'g'lim Erkinning ismi tarixini aytib beraymi? 1969 yili Erkin Vohidovning “Yoshlik devoni” kitobi chiqqandi. Dadamga shu kitobdan “O'zbegim” she'rini o'qib bergandim. Dadam bu she'rdan nihoyatda ta'sirlandi. “Buni kim yozibdi?” deb so'radi. “Erkin Vohidov”, dedim. “Agar o'g'il farzand ko'rsang, ismini, albatta, Erkin qo'yamiz”, dedilar shunda. Oradan bir necha oy o'tib, o'g'il ko'rdik. Ismi Erkin bo'ldi. Oradan yillar o'tib, ustozim Toshpo'lat Bobojonov va Erkin Vohidov bilan uchovimiz bir dasturxon atrofida suhbatlashib qoldik. Bo'lgan voqeani aytib berdim. Erkin aka o'shanda juda xursand bo'lib ketgandi. “Qo'qonga borib, adashimni ziyorat qilaman”, degandilar.

Iloho, umrlaridan baraka topsin, qizlarim ham baxtiyor oilalar sohibalari. Adibaxon — farmatsevt, Hulkaroy — iqtisodchi. Sakkizta nabiramiz, oltita evaramiz bor.

Suhbat orasida Sohib akadan: “Birorta do'stingizni taklif qilaylik, siz haqingizdagi fikrlarini eshitsak”, dedim.

U kimgadir qo'ng'iroq qildi. Oradan hech qancha vaqt o'tmay, do'sti Anvar aka Hoshimov davramizga qo'shildi. Undan Sohib aka qanday insonligi haqida so'radim. U bir gap bilan savolimizga javob berib qo'ya qoldi: “Sohib Aliyev to'g'risida axtarib ham yomon gap topolmayman”.

Sohib aka yetmish besh yoshigacha “O'zbekgeofizika” ishlab chiqarish birlashmasi Farg'ona geofizikasi ekspeditsiyasi boshlig'i bo'lib ishlabdi. Prezident farmoni bilan 1996 yili “Shuhrat” medali, 2017 yili “Do'stlik” ordeniga sazovor bo'libdi.

Maroqli suhbatimiz chog'i Sohib Aliyevning ish faoliyati davrlaridagi yutuqlar, og'ir o'tgan kunlari haqida yelkani yelkaga qo'yib dildan suhbatlashdik.

— Odamlarning yaxshilari bo'lganidek, yomonlari ham bor, — dedi Sohib aka. — Odamlarga foydasi yetib turuvchilar bo'lganidek, yaxshilarga ziyon yetkazuvchilar ham ko'pdir. Men kabilarga dushmanlik qilganlar ko'z o'ngimda qilmishlari jazosini ko'rishdi. Menga esa Xudo murodimni berib, yuzim yorug' yurdim.

Sohib Aliyevdan eshitganlarimni to'liq yozsam, sahifalar yetmaydi.

Toshkentga qaytib, Sohib aka haqida yozayotgan kunlarim taniqli olim Nurboy Jabborov farzandlarining nikoh to'yiga bag'ishlab yozgan ehson oshiga bordik. Dasturxon atrofida O'zbekiston Qahramoni, xalq shoiri, rahmatli Erkin Vohidovning o'g'li Xurshid Vohidov bilan birga o'tirib qoldik. Anchadan buyon Xurshid Vohidovga “ota-onasini e'zozlaydigan sizdek farzandga ming rahmat” deb aytmoqchi bo'lib yurgandim. Niyatimga yetdim. Qo'qonlik mulla Ali Erkin Vohidovning shoirlik iste'dodiga mahliyo bo'lib, uning ismini nabirasiga qo'ygani tarixini aytib berdim. Xurshid juda xursand bo'ldi. Biz bilgan Xurshid ham o'zbekcha qilib, xalq tili bilan aytganda, haqiqiy ota o'g'il.

— Dilmurod aka, qo'qonlik Sohib akamiz bilan tanishtirib qo'yasiz-a, — deb Xurshid men tomonga yuzlandi. — Kelgusi yili adamlarning tug'ilganlariga 90 yil to'ladi. Xotira kitobini tayyorlashni reja qilib turibmiz. Adamning qo'qonlik adashi Erkin ukamizning ismi tarixi haqida bilganlaringizni yozib berasiz-da!

— Albatta!

Yaxshilarni yo'qlasangiz, yaxshilarga ro'baro' kelaverar ekansiz. Sohib Aliyev kabi elimizning pirubadavlat odamlari bilan tanishmoq nasib etganiga shukurlar bo'lsin!

Dilmurod QIRG'IZBOYEV,

O'zbekiston Jurnalistlar

uyushmasi a'zosi.