O'zbekiston radiosi uning umr mazmuni edi

yoki taniqli yozuvchi, mashhur jurnalist Jonrid Abdullaxonov hayot yo'liga bir nazar

Tariximizdan ma'lumki, o'ttizinchi yillarning boshlarida xalqimiz eng og'ir kunlarni boshidan kechirgan, turmushi o'ta nochor ahvolda edi. Ayrimlar katakday hovlisidagi bir qarich yerida yetishtirgan arpa yoki jo'xorisi bilan bola-chaqasini arang boqishardi. Shunga qaramay, ular ilmga o'ta chanqoq bo'lishgan. O'sha yillari Farg'ona vodiysining shahar va qishloqlarida savodsizlikni, shuningdek, chalasavodlikni tugatish harakati boshlanib, maktablar tashkil etishga kirishilgan. Bu maktablar xonadonlarda, boylarning katta hovlisida ochilib, SB, ChB maktablari deb atalar edi. Qolaversa, bu maktablarda ma'rifatchi ziyolilar yurtdoshlarining savod chiqarishlariga yaqindan yordam berishgan.

Namangan shahrining Hojiboy sovunguzar mahallasida boylardan birining katta hovlisida ana shunday maktab tashkil qilinib, kunduz kunlari ayollar, kechki paytda erkaklar o'qishgan. Erkaklarga Muhiddin Abdullaxonov, ayollarga u kishining umr yo'ldoshlari Shahribonu dars berishgan. Darslar yangi “Alifbe” bo'yicha olib borilgan. Bu ikki ziyoliga Hamza Hakimzoda Niyoziy bilan bir kunda xalq o'z shoiri deb bilgan Muhammadsharif So'fizoda, taniqli ma'rifatparvar shoirlar Rafiqiy, Xoliqiy, Maorifiy, Olim Shamshi kabi ziyolilar tez-tez kelib, ko'mak berishgan, Toshkentdan tashrif buyurgan ma'rifat, madaniyat va san'at xodimlarini taklif qilib, maktabda qiziqarli uchrashuvlar uyushtirishgan. Ayniqsa, mashhur shoir Muhammadsharif So'fizoda boshliq ko'plab ma'rifatparvarlar Abdullaxonovlar oilasida bo'lib, uzoq suhbat qurishar, dutor chalib, qo'shiq aytishar, jo'rovoz bo'lib “Chamanzor”, “Yo'l bo'lsin”, “Omon yor” singari o'sha davr qo'shiqlarini kuylashardi.

Muhtaram o'quvchi, men hikoya qilmoqchi bo'lgan ajoyib inson ana shunday oilada, qizg'in madaniy jarayonda o'sib, kamolga yetdi. U ana shu kezlarda endigina maktabning boshlang'ich sinfiga qadam qo'ygan, alloma-otaxonlarning gurungidan bahramand bo'lgan bola edi. Ziyrak bolakay yig'ilgan ma'rifatparvarlarga dastyorlik qilib, choy tashir, qo'liga obdasta, chilopchin, yelkada sochiq bilan ularning qo'llariga suv quyar, ikki qulog'i esa ularning har bir so'zlarini diqqat bilan tinglardi.

Kunlarning birida ustoz So'fizoda tashabbusi bilan millatparvar, ilm ahlining jonkuyari, zukko shoir Elbek (Mashriq Yunusov) Abdullaxonovlar oilasida mehmon bo'ladi. Kattalarga mulozamat ko'rsatib, biyron tili bilan salom-alik qilib yurgan chaqqon bolajon allomaning diqqatini tortadi.

— Bu yoqqa kel-chi, kimning o'g'lisan?

— Dadamning.

— Dadang kim bo'ladilar?

— Dadamning otlari Muhiddinxon.

— E-e-e! Barakallo, o'zimizning Abdullaxonovning o'g'liman degin.

Elbek domla mamnun So'fizodaga ko'z tashlaydi. Yoshi hammadan ulug' bo'lgan ustoz shoir bolakay haqida so'zlab ketadi:

— Bu Muhiddinxonning uchinchi farzandi, Juhut mahallasidagi 21-boshlang'ich maktabda o'qiydi. O'ziyam a'lochi, hozirdan she'rlar mashq qiladi.

— Barakallo! Ismingni ayt-chi, yaqinroq tanishib olaylik.

— Otim Jonrid, — iymanibroq javob qiladi bolakay.

— Ie, senga bu ismni kim qo'ydi?

— Bilmadim.

— Bu ismga kamina ham biroz aybdor, — deya ustoz So'fizoda aniqlik kiritadi. — O'sha paytda amerikalik yozuvchi Jon Ridning Nabi Alimuhamedov tarjima qilgan “Yer yuzini titratgan o'n kun” kitobi chop etilgan edi. Shu kitobni o'qish uchun Muhiddinxonga sovg'a qilgan kunlari uning xonadonida o'g'il tug'iladi. “Ustoz bu kitobni bekorga bermagan, bir xosiyat bo'lsa kerak”, degan o'y bilan o'g'liga shu ismni qo'ygan ekan.

Elbek domla bu gapdan ranjib: “Chakki qilibsizlar, o'zimizda ajoyib ismlar bor-ku! Ism-sharif ham kishining qaysi millatga mansubligini anglatib turadi. Ranjishimning boisi shuki, bu nom bolaga ko'p ozor yetkazishi mumkin. Moskopda o'tirgan daho (Stalin demoqchi)ga bu nom hech qachon xush kelmagan. Ha, mayli, o'qigin, maktabni bitirib, Toshkentga borgin. U yerda ta'lim olish bilan birga adabiyot ahliga qo'shilsang, niyatingga yetasan, — deya boshini silab-siypab o'git beradi.

Yigirmanchi asrning qirqinchi yillari farahbaxsh onlar zavq-shavqi bilan yashayotgan bu oila boshiga to'satdan qayg'uli kunlar tushdi. Ikkinchi jahon urushining kulfatlari barcha qatori Abdullaxonovlarni ham chetlab o'tmadi. Ko'plab yoshlarga ta'lim berayotgan va savodsizlikni tugatishga katta hissa qo'shgan oilaning qo'rg'onboshisi Muhiddinxon ham jangga otlandi. Oradan ko'p o'tmay, pochtachi bu xonadonga “qora xat” ko'tarib keldi. Unda otasi Kursk ostonasidagi janglarda qahramonlarcha halok bo'lgani to'g'risidagi shum xabar bitilgan edi. Oila tashvishi, ikki o'g'il va bir qizning tarbiyasi mushtipar Shahribonu aya yelkasiga tushadi.

O'sha yillarda boshlangan yetishmovchiliklar onaxonning ham tinkasini quritdi. Uch nafar bola onasidan ham judo bo'lib, kuni kecha gavjum bo'lib turgan keng hovli huvullab, o'zlari yetim bo'tadek ko'zlarida shashqator yosh bilan qaerga borishini bilmay qolishdi. Ziyrak va tiyrak bo'lib o'sgan, o'rta maktabni endigina tugatib, issiq-sovuqning farqiga boradigan Jonrid opasiga yig'lab o'tirishdan najot chiqmasligini, har kim o'z yo'lini topish uchun kurashmog'i kerakligi to'g'risida maslahat  soldi. Yetimlarga ham otalik, ham onalik qilayotgan opasi uning  maslahatlariga quloq soldi. Yosh bolakay yelkasiga xalta-xurjunini tashladi-da, tavakkal qilib yo'lga tushdi. Poezd yo'li yoqalab boshi oqqan tomonga ketaverdi. Kuz oylari qahraton qish kunlariga ulandi. Sarson-sargardonlikda uch oydan ziyod yo'l bosdi. Yaxshi insonlarning bir burda nonidan bahramand bo'lib, yo'l yursa ham mo'l yurib, azim Toshkentga yetib keldi.

O'sha kezlari qadimiy shaharda ham ahvol nochor edi. Biroq uning taqdiriga O'zbekiston radiosi yozilgan ekan, shu yerdan panoh topdi. Bu Ikkinchi jahon urushi nihoyasiga yetayotgan, odamlar bir burda non uchun do'konlar yonida erta tongdan kechgacha navbat kutayotgan ocharchilik va qahatchilik avj olgan kunlar edi. Biroq o'zbekchilikda og'ir kunlarda ham bir-birini qo'llab-quvvatlaydigan mehr-oqibat Jonridning joniga ham ora kirdi. Radioning jonkuyar xodimlari o'zlarining odamgarchiliklarini darig' tutmadilar. Norasida Jonridni bag'irlariga olib, muruvvat va saxovat ko'rsatdilar. O'z navbatida Jonrid ham ularning xizmatini qildi, kattalarning mehrini qozondi. U radioda ishlab yurib, 1950 yili SAGU (hozirgi O'zMU)ning jurnalistika bo'limida tahsil ola boshladi. Kunlarning birida mashhur xonanda Fayzixon opa Mirzajonova Jonridning ahvolidan xabar topib, uni uyida yashashga taklif etdi. Opaning taklifi quvonch bilan kutib olindi.

Jonrid Abdullaxonov bu xonadonda yashagan yillarini mamnuniyat bilan eslar edi.

— Fayzixon opa menga onalarga xos mehr bilan qarardi, — deya bot-bot tilga olar edi u. — Bu xonadon doimo buyuk san'atkorlar, mashhur yozuvchilar bilan gavjum bo'lib, adabiyot, san'at, O'zbekistonimizning kelajagi haqida suhbatlashar va ularning gurunglari yarim tungacha davom etardi. Bunday uchrashuvlarda Yunus Rajabiy, Doni Zokirov, Halima Nosirova, Komil Yashin, Berta Davidova, Mirtemir domla, Uyg'un, Turob To'la va boshqa adibu san'atkorlar ishtirok etar edi. Hatto ustoz Abdulla Qahhor ham qadam ranjida qilib, suhbatlarga jon kiritganlarini ko'rganman. Shuning uchun bu xonadonni yashash kulbasi emas, badiiyatga yo'llangan mo''tabar dargoh deb hisoblayman. Axir murg'ak qalbimda kurtak otayotgan ijodiyotimning g'unchalashiga hamda gullashiga bunday allomalarning suhbatlari katta turtki bo'lgan-da! O'sha davrda bolalar gazetasida bosilgan birinchi she'rim — “Mening modelim” ham ustoz Abdulla Qahhor nazaridan o'tgan.

J.Abdullaxonovni katta adabiyot yo'liga chorlashda bolalar uchun eshittirishlar tahririyatining bosh muharriri va uning asoschisi Hakim Nazirning xizmatlari hadsiz, beqiyosdir. Benazir yozuvchi uning Namangandan Toshkent radiosiga kirib kelgan kunidan boshlab otalik mehrini ko'rsatdi, qalam tebratish yo'l-yo'riqlarini o'rgatdi. Hatto namangancha shevada so'zlashlarini ham to'g'rilashga erishdi.

O'zbekiston xalq yozuvchisi bolalarbop asarlarini radioinsenirovka qildirib, unga ataylab Jonrid Abdullaxonovni ishtirok etishga jalb qilardi. Radioning ilk rejissyori, ustoz Ne'mat ota Do'stxo'jayev Valentin Katayevning “Polk o'g'li” qissasini insenirovka qiladi. Bu asar Hakim Nazir va Hibziddin Muhammadxonov tarjimasida Jonrid Abdullaxonov, endigina o'n uch yoshdan oshgan Farhod Musajonov va boshqa iqtidorli bolalar ishtirokida insenirovka qilingan edi. Bu ham bo'lg'usi qalam sohiblariga ijobiy ta'sir ko'rsatgan.

J.Abdullaxonov mashhur xalq yozuvchisining ilm-ma'rifatidan qongan, fayz-fazilatlari, fasohatidan bahra olgan hamda yozuvchilikka havas uyg'otgan ustozi sifatida umrining oxirigacha uning nomini mamnuniyat bilan tilga olib o'tdi.

1956 yili Toshkent televideniesi tashkil bo'larmish, degan gaplar tarqaldi. O'sha yillari Markazqo'mda Zahro Rahimboboyeva kotiba bo'lib ishlardi. Uning boshchiligida televidenieda ishlash qobiliyati bo'lgan yoshlarning tanlovi o'tkazildi. Unda Jonrid Abdullaxonov birinchilardan bo'lib mas'ul muharrirlikka qabul qilinadi. Uning telejurnalistika sir-asrorlarini egallashida talabchan, tabiatan bosiq, biroq mehr-oqibatli inson Mirsolih aka Mira'zamovning xizmatlari beqiyos bo'lgan. Mirsolih aka bu mo''jizaviy dargohning birinchi rahbari edi. Uning boshchiligida J.Abdullaxonov hayotida katta o'zgarishlar yuz berdi.

Televideniega radio va teatrlarda ko'p yillar ishlagan tajribali rejissyorlar, texniklar, muharrirlar taklif etildi. Televideniening birinchi mas'ul muharriri J.Abdullaxonov dastlabki kunlardanoq tashkilotchilik ishlarida ham faol ishtirok eta boshladi. Uning yelib-yugurishlari bilan televideniening dastlabki diktorlari ham topiladi. Ko'rik-tanlovda ishtirok etgan yuzlab qizlar orasida Toshkent tibbiyot  instituti (hozirda Toshkent davlat tibbiyot universiteti)ning talabasi Iqbolxon Olimjonova g'olib topilib, Toshkent televideniesining birinchi diktoriga aylanadi. Rus tilida ko'rsatuvlar olib borishga navnihol Yunona Stolyarova, keyinroq Galina Melnikova qabul qilinadi.

Bo'lg'usi adibning kamolotga yetishida televideniening hissasi katta bo'ldi. U o'sha davrlarda respublikamizga rahbarlik qilgan muhtaram zot Sharof Rashidov va boshqa o'nlab adiblarning yordamlaridan bahramand bo'ldi.

— Mening Namangandan Toshkentga yuzlab chaqirim yo'lni piyoda bosib, azob-uqubatlar chekib poytaxtda makon topishim, elga tanilishimda eng avvalo O'zbekiston radiosi va uning saxovatli xodimlaridan  minnatdorman hamda ulardan qarzdorman, — degan so'zlarni ustoz adibimiz ko'p ta'kidlar edi. — Yetim norasidaga mehr, oliy himmat va marhamat ko'rsatgan Sharof Rashidovga, onamdek issiq bag'riga olgan Fayzixon opa Mirzajonovaga, birinchi romanim — “Yo'l”ni tahrir qilib, yo'l-yo'riq ko'rsatgan Said Ahmad va Saida Zunnunovaga, yozuvchilikning katta dargohiga yetaklab kirgan Abdulla Qahhor, so'z iqlimining xoqoni Maqsud Shayxzoda, haqiqiy “Hazrati inson” Rahmat Fayziy, radioda otalik va ustozlik qilgan Hakim aka Nazirov, Ne'mat ota Do'stxo'jayev va boshqalarga ko'rsatgan mehr-oqibatlari, yordamlari uchun minnatdorchilik so'zlarimni aytishdan charchamayman. Ularning yotgan joylari nurga to'lsin. Axir Sharof aka tufayli pasport egasi bo'lish, Abdulla Qahhor Yozuvchilar uyushmasiga a'zo qilib, Moskvadagi Oliy Adabiyot kursida o'qitgani, men uchun so'z san'atining sultoni, ilmda ham, she'riyatda ham kamolot daryosining qimmatbaho injusi hisoblangan ustoz Maqsud Shayxzoda esa yozgan kitoblarimga dil tortadigan nomlar topib berganlarini unutib bo'ladimi?! Lekin men uchun eng ulug' maskan bu — radiodir. Radio — bu nur deganidir. Nur esa oddiygina shu'ladan boshlanib, bir avlod hayoticha davr ichida asrlarning hokimi bo'lib qolgan. Nur so'zi haqiqat, baxt, erk, ozodlik ma'nosini berish bilan birga shu aziz kurramiz, koinot va nihoyat insoniyat ramzi sifatida yangraydi. Bu nur, takror aytaman — radiodir. Bu muqaddas va mo''jizaviy dargoh millionlab odamlarga nur, ma'rifat tarqatmoqda. Mening baxtim, onam ham shu qadrdon O'zbekiston radiosidir.

Xalqimizda “Bir kun tuz ichgan joyingga qirq kun salom ber”, degan maqol bor. Jonrid Abdullaxonov aziz va mo''tabar dargohi — O'zbekiston radiosi va televideniesiga qirq kun emas, balki umrining oxirigacha sadoqatli farzand bo'lib qoldi. U sho'ro davrida ham, mustaqillik yillarida ham o'zining ocherk va lavhalari, badiiy  asarlari bilan radio tahririyatlarining eshittirishlarida faol qatnashib turdi. Radio va televideniedagi faoliyati, ustoz va hamkasblari haqida xotiralar yozib, chop ettirdi. Uning radio va televidenie tahririyatlari hamda bo'limlari xodimlarining ish jarayonlari, taniqli kishilarning suratlarini jamlab, rangli tasvirda chop ettirgan kitobi — “Oh, o'sha ko'zlar” nomli hikoyalar, xotiralar, hangomalar jamlanmasida yuqorida aytgan fikrlarimiz o'z ifodasini topgan.

Shuningdek, adibning “To'fon”, “Borsa kelmas”, “Oriyat”, “Xonadon”, “Suiqasd”, “Tergov”, “Tarki dunyo” romanlari, ikki roman va bir necha hikoyalarni jamlagan ikki jildlik “Saylanma”si, “Gulchehra”, “Azizaxon”, “Afsonaga teng umr” nomli qissalari, bir necha hikoyalar to'plamlari chop etilib, kitobxonlarga tuhfa qilingan. Bu asarlarning aksariyati Rossiya, Ozarbayjon, Armaniston, Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston, Ukraina, Albaniya, Bolgariya, Vyetnam va boshqa xorijiy davlatlarda ham tarjima qilinib, nashr qilingan.

J.Abdullaxonovning tarjimonlik faoliyati to'g'risida ham aytib o'tish o'rinlidir. D.Graninning “Izlovchilar”, Abbat Prevoning “Kavaler de Griyo va Manon Lesko qissalari”, “Yunon qizining qismati” singari romanlarini o'zbek tiliga mahorat bilan o'girgan.

Radioning sodiq farzandi Jonrid Abdullaxonov faqat nasrdagina emas, balki dramaturgiya, she'riyat, publitsistikada ham ijod qilgan ko'p qirrali adib edi. Uning ko'p yillik ijodiy faoliyati yuksak qadrlanib, 1999 yili Prezidentimiz farmoniga ko'ra “Mehnat shuhrati” ordeni bilan mukofotlangan.

Namanganda tavallud topib, hayotining turli qiyinchilik va baxtli onlarini boshdan kechirgan taniqli adib umrining so'nggi nafasigacha radioga oshifta bo'lib yashadi. U sakson besh yoshdan oshib, foniy dunyoni tark etdi. Uning asarlari, porloq chehrasi keng kitobxonlar hamda shogirdlari xotirasida toabad saqlanadi.

Abdusamad ISOQOV