Tamaddunning oltin beshigi
Qadim tamaddunning necha ming yillik sadolari kelib turgan Navoiy viloyatining Sarmishsoyidagi nodir obidalar — petrogliflar o'tmishimizning yangidan-yangi qirralarini namoyish etib, minglab xorijlik mehmonlarni yurtimizga chorlamoqda.
Zarafshon daryosidan o'tib, Qalqonota ziyoratgohi va Sarmishsoy darasiga bora-borguncha yo'l yoqalari obodonlashtirilib, behisob anvoyi gullar o'tqazilgan. Butunlay yangicha qiyofaga kirgan turar-joy binolari esa har qanday kishi ko'zini quvontirib, kayfiyatni ko'taradi.
QOYaLARGA BITILGAN TARIX
Aytishlaricha, “sarmish” qadimgi so'g'diycha so'z bo'lib, “sarimushk” — “asl gul hidi anquvchi makon” degan ma'noni anglatadi. Nomi uzukka ko'zdek o'ziga yarashgan Sarmishsoy viloyat markazidan o'ttiz besh chaqirim shimoli-sharqda joylashgan. U Nurota tog' tizmalariga kiruvchi Qoratog' etaklaridagi eng xushmanzara, go'zal daralardan biri hisoblanadi. Sababi, Zarafshon daryosining zilol suvlari yuzini yuvib turgan Navbahor tumani (Sarmishsoy darasi joylashgan maskan) qadimgi ajdodlarimizning boy madaniy hayoti haqida ma'lumot beruvchi noyob tarixni o'z bag'rida saqlab kelayotir.
O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzuridagi Arxeologiya instituti olimlari o'tgan asrning oltmishinchi yillarida ushbu hududda madaniy merosni o'rganishga kirishgan edi. Arxeologik qazilmalar natijasida qadimgi yashash manzillarining qoldiqlari, jumladan, Qalqonota yodgorliklari: Uchtut, Chaqmoqtosh konlari, Sarmishsoy, Qoraqo'ng'irsoy, Bironsoy, Qoyatosh suratlari kabi qadimiy yodgorliklar borligi aniqlandi. Topilgan osori-atiqalar shundan guvohlik beradiki, bu qadim zaminda eramizdan avvalgi oltinchi, beshinchi asrlarda ham ajdodlarimiz istiqomat qilishgan. Uchtut, Ijand, Sarmish deb ataluvchi manzillardan topilgan ashyoviy dalillar, yodgorliklar, toshbitiklar, ov qurollari bu makonda ijtimoiy hayot juda erta boshlanganidan so'zlaydi.
Navbahor tumanidagi qadimgi yodgorliklardan yana biri Sarmishsoy darasidir. Uning baland qoyatoshlaridagi suratlar soni o'n mingdan oshiq. O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning Sarmishsoy darasi va u yerdagi ibtidoiy suratlar haqidagi quyidagi e'tirofi ma'naviyat, qadriyat, tarixga bo'lgan ehtiromni yanada oshiradi:
“Sizlar har kuni ko'rib va kezib yuradigan Karmana shahrining yoshi nechada? Yoki cho'li Malikdagi eski rabot sardobalari qachon paydo bo'lgan? Sarmishsoy darasi va g'oridagi ibtidoiy suratlar bu o'lkaning eng qadimiy madaniyat beshiklaridan biri ekanidan darak bermaydimi?..”
Darhaqiqat, bu zamin bag'ridan topilgan osori-atiqalar, yodgorliklar, ov qurollari, ziyoratgohlar tarixdan hikoya so'zlaydi go'yo. Chunonchi, ochiq osmon ostidagi g'aroyib tarixiy landshaft muzeyi tufayli Sarmishsoy nafaqat O'zbekistonning, balki butun jahon hamjamiyatining boyligi, desak, mubolag'a bo'lmaydi. Zero, Sarmishsoy darasidagi ko'plab tarixiy yodgorliklar, jumladan, turli davrlarga oid to'rt mingdan ortiq petrogliflar hali-hanuz o'z jilosini yo'qotmagan holda dunyo e'tirofini o'ziga jalb etib kelmoqda.
ZULQARNAYN DARASI
Men tug'ilib o'sgan joylar Sarmish darasidan uncha uzoq emas. Shu bois bolaligimda Juma katta otam bilan Sarmishsoy darasi va g'oridagi ibtidoiy suratlarni ko'rgani tez-tez borib turardik. Ayniqsa, bobom menga toshlarga chizilgan surat-yozuvlarni ko'rsatib, ularning tarixi haqida soatlab so'zlab berar edi. “Kampir kunjak”, “Iskandar Zulqarnayn” deb nomlangan daralar menda katta taassurot qoldirgan. Ular meni o'ziga tamomila rom etib qo'ygandi. Hamon yodimda, Zulqarnayn qoyasida jahonni zir titratgan Iskandar Zulqarnaynning uzoq-uzoqlarga g'azab, qahr, nafrat bilan o'qrayib turganini ko'rganimda, buni kim yaratgan ekan, deb hayron qolgandim. Ushbu qoyadan sal naridagi qal'a qoldiqlari va vayronasiga ko'zim tushgach, gap nimada ekanini tezda fahmladim.
Hoynahoy, Jahongir (tarixda “Taxtizar” deb nomlangan) mazkur qal'ada milliy qahramonimiz Spitamen bilan to'qnash kelgan. O'rtada ayovsiz jang bo'lgan. Ko'plab qurbon berilgan. Biroq, shunga qaramasdan, qal'a ahli yovga taslim bo'lmay, jon-jahdi asnosida o'z yurtini, tuprog'ini himoya qilgan. Alaloqibat, Taxtizarni qo'lga kiritolmasdan xunobi oshgan Iskandar mana shunday qarab qoladi…
Yana bir safar u yerga borganimizda, katta otamdan bu rasmlarni kim chizganini so'radim. Shunda Juma katta otam nigohlarini olis-olislardagi qoyalarga qadaganicha ohista gap boshladi.
— Bilasanmi, qo'zichog'im, bu daralar, qoyalardagi xarsangtoshlarga bitilgan yuzlab, minglab suratlar, aslida, tarixdan so'zlaydi. Sababi, bu bitiklarni qadimda ota-bobolarimiz yurak qo'rini, qalb mehrini berib chizgan. Shundanmi, bularning har bittasi qatida rivoyat, afsona, naql yashiringan. Men bu yodgorliklarni bebaho durdonalar sirasiga qo'shgan bo'lardim, — degandi.
Ulg'aygach, katta otam aytgan gaplar haqiqat ekaniga amin bo'ldim. Angladimki, har bir inson o'z yurtidagi qadimiy, salobatli tog'lar, daralarni yaxshi bilishi kerak ekan. Aytgancha, katta otam nuqul Nurota tog' tizmasi daralarini “Susambil bu”, deya aytgani-aytgan edi. Ha, afsona va ertaklarda ta'rifi keltirilgan erkinlik, tenglik, baxt-saodat diyori Susambilning o'zi-ku, degani esimda.
KAMPIR KUNJAK
Muzrobga cho'ponlik tayog'i otasidan meros. O'shandan beri u uzzukun tog'u toshlar zanjirdek qoplagan Sarmish tog'i etaklaridagi serunum yaylovlarda qo'y boqadi. Bu makondan uchi o'tkir, arratish cho'qqilar ko'zga yarq etib tashlanib turardi. U ba'zi-ba'zida ulkan xarsangtosh kavaklariga berkinganicha, bo'ri yoki shoqollarni poylaydi. Ammo suruv yonida cho'pon bo'lganidan, qashqirlar kunduzlari chorvaga ochiqchasiga hujum qilishga jur'at eta olmaydilar. Ularni odamdan ko'ra, o'qotar qurol behad cho'chitardi. Bir kuni cho'ponning qiziqishi ustun kelib, tepadan yaqqol ko'rinib turgan ikki qoyaga chiqib bormoqchi bo'ldi. Unga shu tobda ochiq yerdagi so'qmoq yo'l juda ham asqatdi. Tepaga ko'tarilguncha badanini jiqqa ter bosdi. Lekin u sir-boy bermadi. Aksincha, o'zini tetik, bardam tutardi. Nihoyat tepaga chiqib oldi. Toliqqanidanmi, darhol ulkan xarsang ustiga cho'zildi. Ko'zi ilingan ekan. Shunda uning yuz-ko'zini allaqanday qo'l silay boshladi. O'zicha o'yladi. Bu qo'l egasi ajina bo'lmasin tag'in? Shuni fikr qila turib, sho'rlikning yuragi orqasiga tortib ketdi. Bolaligida kampir momosi aytguvchi edi: “Bordi-yu, tog'-toshda, dala-qirda oldingdan sap-sariq ajina chiqib qolsa, o'zingni yo'qotib, shalpayib qolma. Aksincha, o'zingni qo'rqmaganga ol, dadil, tetik tut. Shu zahoti uning sochidan mahkam burab olib, kalimangni keltir”.
U ko'zini ochganida, qarshisida chiroyli, qosh-ko'zlari popukkina qiz beozorgina tikilib o'tirardi. U qizga qarab lol qoldi. Nechun taqdir uni bu xilvat go'shada go'zal qizga yo'liqtirdi? Ehtimol, hayot yo'li bu parivashga bog'lanar. Yo'q, yo'q, u ajina emas, aksincha, bo'lg'usi umr yo'ldoshining naq o'zginasi.
Ular, nihoyat, tanishib oldilar. Shu mahal allaqaerdan kayvoni bir kampir kelib qoldi. Dedikim:
— Bolam, mening ismimni Mastura deydilar. Hov, pastlikdagi qishloqda turamiz. Agar nevaramni yoqtirib qolgan bo'lsang, cho'zmasdan sovchi yubor. Urf-odatlarimizni ado etib, to'y qilamiz.
Mastura kampirning bu gapi yigitning ko'nglini tog'dek ko'tardi. Ko'p o'tmay, to'y ham bo'ldi. Hamma shodu xurram uy-uyiga tarqadi. Ammo negadir odamlar oshyonlariga qaytish chog'ida:
— Og'ayni, ertaga juvanalarni (mahalliy shevada ho'kizcha deyiladi) toqqa, Muzrob kelin bilan momosiga duch kelgan joyga, ya'ni “Kampir kunjak”ka haydab boraman. Shunga ko'maklashsang degandim, — dedi.
— Mayli.
— Rahmat!
Shu tariqa jo'ralar xayrlashdilar. Bu vaqtda shamol dov-daraxtlarni, butalarni zo'r berib yulqilay boshladi. Havo esa tund, to'qimtabiat bo'lib qolgandi. Endi gapni ertaklardagidek cho'pon yigitdan eshitaylik. U yorini topgan kezlari quvongandi. Qolaversa, u otgan tosh mo'ljalga bexato tekkan edi. U shunaqangi quvonib, kampirni alqab, ular bilan duch kelgan qoyatoshni “Kampir kunjak” degan ajabtovur nom bilan atay boshladi. Tez orada “Kampir kunjak” atamasi xalq qalbiga xuddi qo'rg'oshindek o'rnashdi-qoldi. Aslida, kunjak burchak degan ma'noni anglatadi. Bundan chiqdi, mahalliy aholi lug'ati yangi bir so'z bilan boyidi. Odamlar esa cho'pon yigitning nom qo'yishdagi topqirligiga, narsalar mohiyatini chuqur, to'g'ri tahlil qilishiga qoyil qolgandilar.
Sirli tekisliklar tugab, shoshqin soy boshlanadigan joy tepasida bir sirli qoya bor. U xuddi kampirning kunjakda, burchakda qotib turgan holatiga juda-juda o'xshab ketadi. Uni ko'rgani tez-tez odamlar kelib turadi.
OSMON OSTIDAGI XAZINA
Vaqt imillaydi. Shu bois shoshilmasak bo'lmasdi. Hamrohlar bilan Qoratovning eng baland nuqtasiga qarab yo'l oldik. Aslida, mazkur makonga toshlarni ushlab, chirmashib chiqib borish shunchaki jo'n yumush emas edi. Tepaga, yuksakka qarab ko'tarilib boradigan dara bizlarni qadim ajdodlarimiz chizgan rasmlar chamanzoriga, yassitog'likka, arratish cho'qqilar sari olib chiqardi. Ko'z o'ngimda cho'qqilari osmon bilan bo'ylashgan tog'lar hamda falak toqida bemalol, xotirjamgina suzib yurgan bulutlar lashkari namoyon bo'ldi. Dara atrofi bor-bo'yicha pastqam yovvoyi bodomzor butalari bilan qoplangan. Boz ustiga, yo'l bosganda belgi beruvchi son-sanoqsiz chiziqlar serob ekan. Illo, mavridi kelgani uchun shu narsani aytib o'tmasak bo'lmas. 2004 yilda Navoiy viloyati hokimligi tomonidan Sarmishsoyga tarixiy-madaniy va tabiiy landshaft muzey-qo'riqxonasi maqomi berildi. 2018 yilda esa O'zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan “Sarmishsoy” davlat muzey-qo'riqxonasi tashkil etildi. Mazkur muzey-qo'riqxona zimmasiga qadimgi ajdodlarimiz yaratgan yirik ma'naviy boylikni asrash, e'zozlash, ularning ilmiy ahamiyati va qiymatini o'rganish, qadrlash hamda ularni kelajak avlodlarga butunligicha yetkazish singari qator vazifalar yuklatildi. E'tiborga molik jihati shundaki, o'tgan yillarda Qozog'iston, Qirg'iziston, O'zbekistonda o'tkazilgan ilmiy anjumanlarda Sarmishsoy madaniy merosi tarixi, uning umummadaniy ahamiyatini ifodalashdek muhim masalalarga batafsil to'xtalib o'tildi. Shuningdek, Sarmishsoyda ilmiy hamkorlik ishlarini olib borish hamda o'zaro tajriba almashish maqsadida bu yerga Norvegiya, Finlandiya, Rossiya, Qozog'iston kabi davlatlardan yetuk mutaxassis va olimlar taklif qilindi. Bugungi kunda “Sarmishsoy tabiiy arxeologik majmua muzeyi qo'riqxonasi” Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha tashkiloti — YuNESKO e'tiborida. Bu e'tirof Sarmishsoy nomini butun dunyoga tanitdi. Bugun bu maskandagi qadimiy ajdodlarimizning tosh davridagi hayoti, tarixi, madaniyatidan hikoya qiluvchi noyob qoyatosh suratlari, arxeologik tarixiy-madaniy yodgorliklar, tabiatning rang-barang jozibador boyliklari xorijlik sayyohlarni ham qoyil qoldirmoqda. Shu o'rinda YuNESKOning Jahon madaniy merosi durdonalari ro'yxatiga qadimiy va hamisha navqiron Samarqand, Buxoro va Shahrisabz shaharlarining tarixiy markazi, Xivadagi Ichanqal'a majmuasi kiritilgan bo'lib, tashkilot tomonidan ularning dunyo miqyosida targ'ib etilishiga jiddiy ahamiyat qaratilayotganini aytib o'tmasak bo'lmas. Bundan tashqari, yasharish va yangilanish ayyomi — Navro'z, askiya, katta ashula, Shashmaqom, Boysun madaniy merosi, “Palov madaniyati va an'analari” insoniyatning og'zaki va nomoddiy madaniy merosi sifatida YuNESKOning Reprezentlari ro'yxatidan munosib joy olganligi ko'ngilda quvonch hislarini uyg'otadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha ish yuritadigan tashkiloti — YuNESKO bilan O'zbekistonning orasi yaxshi, boshqalar havas qilgulik. Negaki, O'zbekiston bu tashkilotga 1993 yildan beri a'zodir. Mazkur nufuzi baland tashkilotning poytaxtimizda vakolatxonasi ish boshlaganiga bu yil yigirma sakkiz to'ldi. Bu vaqt orasida YuNESKO va mamlakatimiz orasida munosabatlar o'nglandi. Oqibatda hamkorlikda qator loyihalar hayotga tatbiq etildi. U yurtimizda o'tkazib kelinayotgan qator madaniy tadbirlarning mehmoni, tashkilotchisi va ishtirokchisi bo'lib kelayotir. Kishini hayratlantiradigan darajada go'zal va maftunkor Sarmish darasini kezib yurganimda, nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilishga astoydil bel bog'lagan jahonning martabali tashkiloti YuNESKOning xayrli amallarini yodga oldim.
Aslida, soha mutaxassislarining ta'kidlashicha, Nurota tog' tizmalariga qarashli Qoratog'ning Sarmish darasidagi qoyatoshlarga chizilgan rasmlar, petrogliflar neolit, bronza davriga borib taqaladi. Qoyalarda buqa-tur, sigir, sher, yo'lbars, qoplon, bo'ri, it, ilon, qulon, ot, tuya, kiyik, bug'u, echki, arxar va boshqa hayvonlar bilan birga o'q-yoy, nayza, qilich va xo'jalik buyumlari hamda turli geometrik shakllar aks ettirilgan. Qoyatoshlardagi suratlarning ko'rinishi va hajmi turlicha bo'lib, ayrimlari 30-40 santimetr, bir xillari 70-80 santimetr, ba'zilari esa bir metrdan ortiqdir. Ulkan qoyatoshlarga tushirilgan tasvirlar daraning qadimiy tabiati, hayvonot olami, insoniyatning ibtidoiy hayot tarzini va insoniyat taraqqiyotining ma'lum bosqichlarini o'zida to'la-to'kis aks ettirgan.
SIRLI SURAT
…Sarmishsoy darasini aylanib yurib, tabiiy silliq tosh devorlarning biridagi antiqa rasm meni qiziqtirib qo'ydi. Unda yo'ldan katta va badavlat karvon o'tayotgani tasvirlangan. “Cho'l kemasi” deya ta'riflanadigan, o'rkachli yirik tuyalar ikki qator bo'lib, tizilishib boryapti. Chiroyli bezatilgan tuyaning ustida esa qo'g'irchoqdek yasantirilib, baland bosh kiyim kiygizilgan qiz tasviri. Bunda kelin olib kelish marosimi tasvirlanganini ko'rish mumkin. Ikkinchi qatordagi tuyalarda kelin va kuyovning qarindosh-urug'i sep olib borishmoqda. Ushbu tasvir faqat quyosh chiqqan kunning ma'lum qismidagina bir necha daqiqa ko'rinadi-yu, yana sirli ravishda g'oyib bo'ladi.
Yana bir gap: o'rta asrlarda chizilgan petrogliflarda ham ov mavzusi asosiy o'rinni egallaydi. Bu manzaralarda tog' echkisi, jayron ovlash jarayonlari aks ettirilgan. Sarmishsoyda tasvirlangan bunday suratlarda Mo'g'uliston, Sibir, Sahroyi Kabir, Janubiy Afrika va Yevropada topilgan petrogliflarga o'xshash jihatlar kam emas.
DONIShMANDLAR KITOBI
Bugungi kunga kelib Navoiy viloyatining Sarmishsoy darasiga hamda bu yaqindagi qutlug' joylarga bo'lgan qiziqish kuchayib boryapti. “Sarmishsoy tabiiy arxeologik majmua muzeyi qo'riqxonasi”dan xorijlik sayyohlarning qadami uzilmaydi. Buyam kishi qalbida faxr, g'urur hislarini uyg'otmay qolmaydi. Zarafshon vohasining Qoratovidagi qutlug' qoya va cho'qqilarni donishmandlar kitobi desak bo'ladi. Boisi, uni o'qigan sayin yangi-yangi sahifalarini ochaveramiz.
…Uyimizdan shundoqqina Nurota tog' tizmalarining uzviy bo'lagi bo'lmish Oqtov ko'rinib turgani sababli bolaligimdan tog'u toshlar, dashtu dalalar joni dilim edi. Bular meni chinakam tabiatga shaydo etgan edi, desam, xato bo'lmas. Shu asnoda yashil o'rmonlar, purviqor tog'lar, ko'kka bo'y cho'zgan dov-daraxtlar, umuman olganda, jonli tabiat mening ko'ngil mulkimga aylanib ulgurgandi.
Xullas, Sarmishsoy darasi bo'ylab qilgan safarimiz ajoyib, esda qolarli, unutilmas taassurotlarga boy o'tdi. Haytovur, bu tog'lar bag'rida o'sgan turfa o'simlik-o'tlarni, antiqa daraxtlarni o'z ko'zim bilan ko'rdim. Vatanimiz aziz go'shasining betimsol go'zalligi, ajoyib tabiat manzaralari meni maftun etdi.
Ulug'bek JUMAYEV,
O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.