So'z ishqi
Ishq – keng tushuncha. Uning turi – ko'p: Xudoga, yorga, kasbu korga, boylikka, sportga… ishq, degandek. Shular orasida so'zga ishq ham bor. Bu ishq qo'lga qalam tutqazadi. U haqiqiy bo'lsa, kishi umrining oxirigacha bu qalamni tashlamaydi.
O'tgan yilning 21 dekabr kuni shoir va publitsist Toshpo'lat Ahmad vafot etganlarini eshitib, daf'atan ko'ngildan shu fikr o'tdi.
Buxoro adabiy muhiti vakillarini uch guruhga — Toshkentda ta'lim olganlar, Samarqandda tahsil ko'rganlar va Buxoroda o'qiganlarga bo'lish mumkin. Toshpo'lat aka ana shu ikkinchi toifaga mansub, ya'ni 1965 yili Samarqand davlat universitetini bitirgan edi.
1975 yil edi. Hozirgi O'zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakulteti 4-bosqichni tugatgan kaminani “Buxoro haqiqati” (hozirgi “Buxoronoma”) gazetasi tahririyatiga amaliyot o'tash uchun yubordi. Iyun oyida amaliyot o'tadim. Keyin sentyabr – noyabr oylarida yana ishlab chiqarish amaliyotida maosh olib, gazetaning sanoat bo'limida adabiy xodim bo'lib ishladim. Toshpo'lat aka yaqindagina O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi viloyat bo'limiga mas'ul kotib bo'lib ishga o'tgan ekanlar. Avvalo, oldin ishlagan jamoalari, qolaversa, she'rlariyu maqolalarini mashinkada terdirish uchun tahririyatga tez-tez kelib turar edilar. Mashinka yetarli ediyu harf teruvchilarning qo'li-qo'liga tegmas edi. Kutib qolar edilar. Bir kuni:
— Keling, ustoz, diktovka qilib turing, men terib beraman, — dedim. 15 yoshimda yozgi ta'til payti tumanimiz gazetasi tahririyatida maosh olib ishlagan kezlarim katta qiziqish bilan mashinkada yozishni o'rganib olgan edim. Fakultetda bu bo'yicha maxsus dars ham o'qidik. 3-bosqichda otam palto olishim uchun bergan pullarni asrab, “Moskva” degan portativ mashinka sotib olgan edim. Tez yozardim.
Shunga ham qariyb 45 yil bo'libdi. Aka-ukaligimiz, ustoz-shogirdligimiz shuncha yil davom etdi. Umrning o'tkinchiligiyu diydor g'animatligini qarangki, roppa-rosa 35 kun burun, ya'ni 16 noyabr kuni Buxoro davlat universitetining anjumanlar zalida yonma-yon o'tirib, Sadriddin Salim Buxoriy tavalludining 73 yilligi munosabati bilan “Sharif shahar shoiri” mavzuidagi xotira kechasini o'tkazdik. Chiroyli chiqish qildilar. Yangi kitoblari chop etilganini, uni, albatta, yetkazajaklarini aytgan edilar.
Mintaqalarimizda yashab, ijod qilayotgan qalamkashlarimizga xos bir-ikki jihat borki, buni markazdagi ijod ahlida kam kuzatamiz. Ular adabiyot olamida paydo bo'lgan asarlardan hammadan oldin xabar topadi. Chunki shunday qilmasa, adabiy muhitdan uzilib qolishi hech gap emas-da. Nazarimda, bu ijodkorlarning jismi o'sha hududda yashaydiyu ruhi poytaxtda kezadi.
Kamina Buxoroda Erkin Vohidov bilan Abdulla Oripov e'lon qilgan har bir she'rni o'z vaqtida topib, o'qib yuradigan boshqa kishini ko'rmaganman.
Mintaqalarimizdagi ahli adabning yana bir fazilati ularning xalqqa yaqinligida ko'rinadi. U yoqlarda katta-katta ma'naviy-ma'rifiy tadbirlarning shoirsiz o'tadigani — kam. Bu esa adabiyotni, so'zni xalqqa yaqinlashtirishga xizmat qiladi. Izdihomlarda shoir yonib she'r o'qib tursa, demak, adabiyot yashayapti, xalq milliy hayotni badiiy so'zsiz tasavvur qilib bo'lmasligini anglab turibdi. Darvoqe, Toshpo'lat aka o'z she'rlarini kiftini keltirib o'qir edilar. Ovozlari shu qadar jarangdor ediki, u kishini beta'sir, bee'tibor, shunchaki eshitishning aslo iloji yo'q edi.
Hovlilarining darvozaxonasidan kiriladigan uncha-muncha qalamkash havas qilsa arzigulik ijodxonalari bor. Akamiz bu xos xonada zavq-shavq bilan ishladilar.
Zamonamiz shoirlari hayotini jurnalistikasiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Toshpo'lat aka ham ish faoliyatlarini 1964 yili Samarqand viloyati gazetasi tahririyatida adabiy xodimlikdan boshlagan edi. 1965–1975 yillari Buxoro viloyati gazetasi tahririyatida adabiy xodim, tarjimon, bo'lim mudiri bo'lib mehnat qildilar. 1993–1996 yillari viloyat gazetasi “Buxoro haqiqati”ga, keyin “Buxoro mavjlari” adabiy-ma'rifiy jurnaliga bosh muharrir bo'ldilar.
Sho'ro davrida hech bir viloyatimizda jurnal chop etilmas, nashriyotlar ham yo'q, buni xayolga ham keltirib bo'lmas edi. Holbuki, viloyatlarimiz markazlari hisoblanmish ko'p shaharlarimiz, jumladan, Buxoroi sharif ham qadim-qadimdan ilm-fan, madaniyat, adabiyot va san'at ravnaq topgan ma'rifat go'shalari bo'lgan. Toshpo'lat aka “Buxoro mavjlari” adabiy-ma'rifiy jurnaliga asos solib, bosh muharrir sifatida qariyb yigirma yil davomida uning muntazam chop etilishiga erishdilar. Uning sahifalarida adabiyotimiz va ma'rifatimiz ravnaqiga munosib hissa qo'shgan ko'p-ko'p asarlar bosildi. Afsus, davlat byudjetidan moliyaviy quvvat olib turgan nufuzli-nufuzli jurnallarimiz adadi ham zo'rg'a mingtaga yetib-etmay turgan murakkab bir sharoitda bu yildan e'tiboran “Buxoro mavjlari” faoliyatini to'xtatishga majbur bo'ldi.
Toshpo'lat aka Buxoro qalamkashlarining sardori edilar. Chunki u kishi 40 (1975–2015) yil mobaynida O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi viloyat bo'limini boshqardilar. Mintaqada sog'lom adabiy muhit yaratish, yozilayotgan asarlar badiiy saviyasini ko'tarishga hissa qo'shish, yosh iste'dodlarni kashf etib, ularni qo'llab-quvvatlash amalda ana shu bo'lim zimmasiga tushadi. Bu davrda Buxoroda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zolari soni 32 nafarga yetdi. Faqat she'riyatgina emas, hikoyachilik, qissachilik va romanchilikda yaxshi tajribalarga qo'l urildi. Bu bo'lim, imkoniyatlari u qadar katta bo'lmasa ham, amalda xorijdan, poytaxtdan, hatto, mamlakatimizning boshqa mintaqalaridan viloyatga tashrif buyuradigan qalam ahlini kutib olar, xalq bilan uchrashuvlar tashkil etar edi.
“Buxoro yulduzi”, “O'g'lingman, hayot”, “Qalbning oppoq gavhari”, “Ochiq eshik”, “Minorlar va chinorlar”, “Iymon qal'asi”, “Fig'on”, “Sharq tumori”, “Chorbakr”, “Buxoronoma”, “Sharq gavhari” to'plamlari, dostonlardan iborat “Sajdagoh” majmuasi, ma'rifiy yo'nalishdagi “Qalam va alam”, “Ko'nglim guli — nabiram”, “Sog'insangiz, meni izlang…”, “Buxoro — oltin tog'”, “Labihovuzda Oy balqiydi”, “Etti pir, yetti avliyo” kitoblari o'z o'quvchilarini topgan edi.
So'zga ishqi baland bo'lmagan odam buncha narsa yoza olmaydi. Asarlarida hayotdan haqiqat izladilar, topganlarini qog'ozga muhrlab, kitobxonlar bilan baham ko'rishga urindilar.
O'zbekiston Qahramoni, xalq shoiri Abdulla Oripov bu sohibi qalamga: “Uyg'oq ruhlar, tosh bitiklar kuychisi”, deb ta'rif bergan edi. Chunki Buxoro tarixini, bu zamindan o'tgan ne-ne buyuk zotlar hayoti va faoliyatini yoritish u kishi asarlarining doimiy mavzularidan bo'lib keldi.
Ustoz “O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi” (1990 yil), “Mehnat shuhrati” (1998 yil) hamda “El-yurt hurmati” (2007 yil) ordenlari sohibi bo'lgan, “Oltin qalam” xalqaro mukofoti bilan ham taqdirlangan.
Nima qilamiz, Yaratgan akamizga 77 yilu 8 kunlik hayot bergan ekan. Eng muhimi, uni besamar o'tkazmadilar. Ortlarida 29 nomdagi she'riy, nasriy va publitsistik kitob, sahnalashtirilgan 2 drama (“Fidoyilar”, “Qoyalar ham qulaydi”), ko'plab publitsistik maqolalar, iste'dodli shogirdlar, ko'p sonli muxlislar, solih farzandlar bor.
Chiroyli odamlardan qalblarda hamisha chiroyli xotira muhrlanib qoladi. Ustoz ham zohiran, ham botinan chiroyli inson edilar.
Darvoqe, Parvardigor doimo suygan bandalarining mushkulini oson qiladi. Akamiz bir lozim ta'ziyaga borish uchun, kiyinib, darvozalari oldida kutib turgan nevaralarining mashinasiga o'tiribdilar-u, bandalikni bajo aylabdilar…
Haqning suygani rost bo'lsin.
Sultonmurod Olim,
“Naqshbandiya” jurnali bosh muharriri.