“Lison ut-tayr” sari sayr
9 fevral — Alisher Navoiy tug'ilgan kun
Birinchidan, maktab bolasi hamma asarni ham yod olavermaydi. Buning ustiga, katta-katta asarlar bo'lsa bular. Ikkinchidan, “Bo'ston”-ku – she'riy doston. Lekin “Guliston” ‒ nazm aralash nasriy asar. Uni boshdan-oxir yodlagan biror kishi bo'lmasa kerak.
Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonida maktabda o'qib yurgan kezlari (“tufuliyat chog'i maktab aro” (Alisher N a v o i y. Mukammal asarlar to'plami. 20 tomlik. 12-tom. ‒ Toshkent: Fan, 1996. ‒ B. 293.) Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini to'liq yodlab olganini yozadi. Lekin u bu mahalda necha yoshda ekani hech kimga ma'lum emas. Mutaxassislar, har holda, o'n yoshlarda bo'lganini taxmin qilishadi, xolos.
Navoiyshunoslikdan uzoq mualliflarga oson, chog'i, qo'rqmasdan-netmasdan: “Navoiy hazratlari 7 yosh(lar)ida Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini yoddan bilganlar” (Sattorov Sh. Mir Alisher Navoiy haqida 15 ma'lumot, 10 hikmat va bir rivoyat / Janob, 2017 yil, № 1. ‒ B. 6.), deb yozaverishadi. Bu borada bir kishigina xato qilsa, hech gap emas. Lekin boshqa bir yerda ham: “Alisher yetti yoshida Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini yod olgan”i (Qarang: Jomboy tongi, 2015 yil, 7 fevral.) aytiladi.
Ulug' shaxsga munosabatda bunday taxminlarga o'rin bermaslik kerak. Bu yerda yoshini kichraytirib ko'rsatish bilan shoirning obro'yi oshib qolmaydi ham.
Bir muallif nazdida Navoiy maktabda o'qib yurgan kezlari avval Sa'diyning “Guliston” va “Bo'ston” asarlarini, keyin esa Attorning “Mantiq ut-tayr”ini yodlagan: “Sa'diyning “Guliston” va “Bo'ston”ini allaqachon yodlab olgan bola Alisherning bu dostonni (ya'ni, “Mantiq ut-tayr”ni – S.O.) hammadan pinhon o'qib yurishi, yoddan bilishi uning dunyoni idrok etishga ancha erta intila boshlaganidan dalolat beradi” (Mullaxo'jayeva K. Goh zavq, goh iztirob / Tafakkur, 2019, № 1. – B. 110.)
Birinchidan, maktab bolasi hamma asarni ham yod olavermaydi. Buning ustiga, katta-katta asarlar bo'lsa bular. Ikkinchidan, “Bo'ston”-ku – she'riy doston. Lekin “Guliston” ‒ nazm aralash nasriy asar. Uni boshdan-oxir yodlagan biror kishi bo'lmasa kerak. Uchinchidan, Navoiyning bolalikda “Guliston” bilan “Bo'ston”ni yodlagani haqidagi ma'lumot qaerdan olinyapti? “Lison ut-tayr”ning “Bu kitob nazmida o'z munosabatining taqribi”, deb nomlangan 189-bobida “Mantiq ut-tayr”ni yodlab olgani haqida shoirning o'zi ma'lumot berib o'tadi:
Yoshurub daftarni ma'dum ettilar,
Shug'lidin ko'nglumni mahrum ettilar.
Man'i kulli qildilar ul holdin,
“Mantiq ut-tayr” uzra qilu qoldin.
Chun arodin o'tti bir ahdi ba'id,
Bo'ldilar ul holatimdin noumid.
Lek chun yodimda erdi ul kalom,
Yoshurun takror etar erdim mudom.
(B. 294 – 295).
To'g'ri, shu bobda shoir “Guliston” bilan “Bo'ston”ni ham tilga oladi. Lekin ular tamoman boshqa maqsadda zikr etilgan-da. Yozilishicha, bolalarga bir xil dars o'tilaverganidan savodi yaxshilansin uchun muallim ularga o'qish uchun nasrdan “Guliston”, nazmdan “Bo'ston” kabi kitoblarni berganiga ishora bor. Yosh Alisherning ko'ngli esa “Mantiq ut-tayr”ga moyil bo'libdi.
Ma'lumki, 1992 yili “Fan” nashriyotida chop etilgan “Ishq, oshiq va ma'shuq” risolasida “Foniy” — Navoiyning ham forsiy, ham turkiy taxallusi ekanini ilman isbotlashga uringan jumla bor. Bunga sabab, shoir o'zining “Lison ut-tayr” dostonini aynan “Foniy” taxallusi bilan bitadi. Shunga qaramay, hanuzgacha bu borada eski xato qarash o'zgargani yo'qdek. Matbuotda tez-tez: “Alisher Navoiy turkiy tilda yozgan she'rlariga “Navoiy”, forsiy tildagi she'rlariga “Foniy” deb taxallus qo'yadi”, deb yozishaveradi.
Esdan chiqarmaylik: “Navoiy” — shoirning faqat turkiy, “Foniy” esa ‒ ham turkiy, ham forsiy she'rlaridagi taxallusi.
Albatta, har qanday asardan har qanday parchani yulib olib, tahlil qilish mumkindir. Biroq bir muhimdan-muhim sharti bor: matn bunga izn berishi kerak. “Yulib olingan” har qanday matn esa amalda butunning bo'lagi hisoblanadi. Yulib olingan matnning, avvalo, ana o'sha butun tarkibidagi ma'no-mazmunini qamrab olish lozim. Matnni arxitektonikadan ayri, ya'ni butun bilan qism mutanosibligini buzgan holda tushunish xato xulosaga xamirturish bo'lishi hech gap emas.
Masalaga shu jihatdan yondashsak, Vohid Zohidovning mana bu tahliliga qo'shilish qiyin ko'rinadi:
“Navoiy o'zining keyin (umrining oxirida yozgan “Lison ut-tayr” dostoni oxirida) xabar berishicha, u kichikligida mashhur Farididdin Attorning mutasavvufona “Mantiq ut-tayr” asarini juda katta qiziqish bilan o'qib, o'zlashtirib, o'sha vaqtdayoq aytgan ekan:
…Kim dedim: “Uzlat eshigin ochqomen,
Dahri bema'ni elidin qochqomen”.
Zamonning bema'ni ekanligidan, uning bema'ni odamlaridan zorlanish, yaxshilik haqida orzu qilish, shunga intilish Alisherda kuchayib boraveradi (tarkidunyochilik tomon emas, real maqsadlar tomon)” (Zohidov V. Hayotbaxsh badiiyat taronalari. ‒ Toshkent: Adabiyot va san'at, 1975. ‒ B. 91. (464 b.).
Ana endi tahlilga tortilgan, shu asosda bir jiddiy xulosa ilgari surilgan baytning butundagi o'rni va mavqeini belgilab olaylik.
“Lison ut-tayr”ning 189-bobi “Bu kitob nazmida o'z munosabatining taqribi”, deb nomlanadi. Unda yozilishicha, yosh Alisher maktabda o'qib yurgan kezlari muallim bolalarning “sabaq ozoridin” charchashini hisobga olib, ham savodi yaxshi bo'lishini istab, ularga badiiy kitoblar o'qishni buyurganini eslaydi. Ba'zilar Sa'diyning “Guliston”i-yu “Bo'ston”ini o'qisa, Alisher Attorning “Mantiq ut-tayr”ini mutolaa qiladi. Uni o'qishga shu qadar berilib ketadiki, eldan uzilib, odamovi bo'lib qoladi. Chunki dostonda tasvirlangan ishq yosh ko'ngilni shaydo qiladi:
Oqibat ishq ayladi shaydo meni,
Uyla tab'img'a etti bu savdo meni.
(B. 294).
Bu yerda Navoiy o'sha “Mantiq ut-tayr”ni o'qishga berilib ketganidan odamovi bo'lib qolganini, uzlatga chekinib, odamlardan qochib, faqat mutolaa bilan mashg'ul bo'lganini yozyapti, xolos. Keyin ota-onasi bu holdan xabar topadi. “Bunaqada bolamiz telbalikka mubtalo bo'ladi”, – deb o'ylab, “Mantiq ut-tayr” kitobini undan olib, yashirishadi. “Foydasi yo'q edi, – deydi shoir, – chunki men uni to'liq yodlab olgan edim”:
Lek chun yodimda erdi ul kalom,
Yoshurun takror etar erdim mudom.
Ondin o'zga so'zga maylim oz edi,
Qush tili birla ko'ngul hamroz edi.
(B. 295).
Demak, bu bayt adabiyotshunosga “zamonning bema'ni ekanligidan, uning bema'ni odamlaridan zorlanish, yaxshilik haqida orzu qilish, shunga intilish” haqida so'zlash imkonini bermaydi. Bu aynan asarning qismini butunidan uzib olib tahlil qilishning oqibatidan boshqa narsa emas.
Mustaqillik yillarida oliy ta'lim muassasalari talabalari uchun eng qadimgi davrlardan XV asr oxirigacha bo'lgan davr adabiyoti tarixi bo'yicha darslik yaratish ancha cho'zildi. Endilikda N.Rahmonovning darsligiga egamiz. Shungacha, asosan, Alisher Navoiy ijodi yuzasidan dars o'tishda, asosan, Natan Mallayevning “O'zbek adabiyoti tarixi” darsligidan hamda “O'zbek adabiyoti tarixi” besh jildligining 2-jildidan foydalanib kelindi.
“O'zbek adabiyoti tarixi” besh jildligining 2-jildi hozircha Alisher Navoiy haqida eng keng ma'lumot beruvchi mufassal ilmiy nashr hisoblanadi. Unda XV asrning ikkinchi yarmi adabiyoti, asosan, buyuk Alisher Navoiy hayoti va ijodi yoritilgan. “Lison ut-tayr”ga ham maxsus bob ajratilgan. Uni filologiya fanlari nomzodi Suyima G'aniyeva yozgan.
Ochig'i, bu jild chop etilgan 1977 yili mazkur doston hali juda kam tadqiq etilgan edi. Bobda asarning muhim jihatlari yoritilgan, albatta. Muallif to'g'ri yo'ldan borib, “Lison ut-tayr” mohiyatini, asosan, ochib berishga erishgan. Shoir dostonda ko'tarilgan masalalar bo'yicha fikrlarini “allegorik tarzda bayon et”gani (B. 323), bu asarini Attorning “Mantiq ut-tayr”iga “tarjuma rasmi bila” javob tarzida yoki uni “sharh etgali” yozgani (B. 325), asar tilining “Navoiyning boshqa dostonlari, she'riy asarlari tiliga nisbatan anchagina sodda va ravon”ligi (B. 335) qayd etilgan, syujet nisbatan batafsil bayon qilingan.
Shuni unutmaylikki, bu sho'ro davrida yozilgan tadqiqot edi. Unga bugungi talablar bilan yondashilsa, talay xato va kamchiliklar ko'zga tashlanadi. Bugungi navoiyshunoslik ularga munosib munosabat bildirishi kerak. Shuning uchun ularning ayrimlariga to'xtab o'tamiz.
Doston “bir necha asrlardan buyon Sharq mutafakkirlarini band qilib kelgan g'oyat murakkab falsafiy masalalarga bag'ishlangan asar” (B. 323) sifatida baholangan. Holbuki, “Lison ut-tayr” ‒ Navoiyning 6 dostoni orasida eng soddasi. Buni “Mantiq ut-tayr”ni o'qituvchi maktab o'quvchilariga o'qish uchun tavsiya etganidan ham bilib olsa bo'ladi.
Bob muallifining “Lison ut-tayr” tili haqida so'zlab: “Navoiyning boshqa dostonlari, she'riy asarlari tiliga nisbatan anchagina sodda va ravon” (B. 335), degan xulosasi o'zining yuqoridagi fikrini inkor etadi ham. “Lison ut-tayr”, xuddi “Mantiq ut-tayr” kabi, aruzning sodda va ravon, xususan, o'zbek tiliga juda mos tushadigan ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya'ni “foilotun foilotun faulun (yoki foilon)” vaznida bitilgani ham fikrimizni isbotlashga xizmat qiladi. Mumtoz she'riyatimizda ham, hozirgi o'zbek nazmida ham bu vaznda eng ko'p g'azal bitilgan. Shu darajadaki, Atoiy g'azallarining hammasi ramal bahrining turli vaznlarida yozilgan. Hatto, Husayniy, ya'ni Husayn Boyqaro barcha g'azallarini ramalning bittagina, ya'ni ramali musammani mahzuf (yoki maqsur), ya'ni “foilotun foilotun foilotun foilun (yoki foilon)” vaznida yaratgan.
Demak, bugun qarashimizni o'zgartirishimiz kerak. Ya'ni, “Lison ut-tayr” — Navoiyning eng sodda dostoni”, deb hisoblashga majburmiz. Chunki unda tasavvufiy motivatsiya kaliti shundoqqina o'quvchining qo'liga tutqazib qo'yilgan.
— Shayx San'on haqidagi hikoya voqealari bayonida yana shunday jumlalarni o'qiymiz: “Shayx o'ziga kela boshlaydi, muridlariga uzrxohlik qilib, ular bilan Ka'baga qaytib ketadi. Shundan keyin Tarso qizga tushida Isodan Ka'baga borishi, Shayxdan uzr so'rashi, uning diniga kirib, birga bo'lishi lozimligi haqida xabar keladi. Qiz Ka'baga yo'l oladi. Ancha azobu uqubatlar, sargashtaliklardan so'ng u yerga yetib keladi. Shayx bilan uchrashadi, undan uzr so'raydi. Uning diniga kiradi va o'sha zamonoq dunyodan o'tadi. Oradan ko'p o'tmay, Shayx San'on ham qazo qiladi” (B. 331). Holbuki, asarda tasvirlanishicha, tarso qiz Shayx ortidan Ka'ba sari sahro bo'ylab yo'lga chiqadi-yu yakka-yolg'iz bu mashaqqatli yo'lda holdan toyib, hushdan ketib, yiqiladi. Hali Ka'ba ‒ ancha uzoq. Shayx va uning muridlari ham manzilga yetib borganicha yo'q. Ular tarso qizdan ancha oldinda yo'lda davom etishyapti. Shunda ham Shayxga, ham uning sodiq muridiga karomat yuz berib, ular tarso qizning ular ortidan kelayotib, yo'lda hushdan ketib qolganidan g'oyiban xabar topishadi. Ular tarso qiz yiqilib qolgan tomon shoshilishadi. Muridlar bilan birga kelib, qizni topishadi, u uzr so'rab, iymon keltiradi, Shayx qo'lida jon beradi. Uning jasadini olib borib, Ka'bada dafn etishadi. Keyin Shayx ham vafot etadi.
Bobda “Lison ut-tayr”da 63 ta hikoyat borligi aytiladi (B. 328). Bizning sanog'imiz bo'yicha esa ‒ 64 ta. Aftidan, “Parvonalar majma'i sham'i haqiqiy sharhida”, deb nomlangan 164-bob hikoyatlar sirasiga kiritilmagan, biz esa mazmun-mohiyatiga ko'ra, uni ham “hikoyat” deb hisoblaymiz va shuning hisobiga ular soni bittaga ko'payadi.
Mana bu jumlalarda ham “Lison ut-tayr” mohiyati va shoirning uni yozishdan ko'zlagan bosh maqsadini anglamaslik sezilib turibdi: “…Navoiy o'zining shaxsiy muhabbati haqida alohida doston yaratish niyati borligini xuddi shu asarida e'tirof etgan edi… Biroq shoirning bu niyati amalga oshmay qoldi” (B. 331). Holbuki, ilmimizda keyinchalik, ulug' shoirning o'z shaxsiy muhabbati haqida bitgan asari — aynan ana shu “Lison ut-tayr”, degan fikr ilgari surildi (Qarang: Olim S. Ishq, oshiq va ma'shuq. ‒ Toshkent: Fan, 1992. ‒ B. 48 ‒ 50.) va bu — haqiqatga mos xulosa.
Mana bu fikrda sho'ro davri mafkurasining kuchli ta'siri shundoqqina sezilib turibdi: “Lison ut-tayr”da ijtimoiy jarangga ega bo'lgan qator hikoyatlar ham mavjud bo'lib, ularda inson mehnatining qadrsizligi, boylikka hirs qo'yishning fojiali oqibati, darveshlik va tarkidunyochilikning behudaligi, ta'magirlik va tekinxo'rlikning yomon illat ekanligi qalamga olinadi” (B.331). Dostonning tub mohiyatiga kirib borgan o'quvchi yaxshi biladiki, bu asarda darveshlik yo'li haddi a'losida targ'ib qilingan, qushlar aynan darvesh timsoli bo'lib kelgan-ku.
Biz tahlil qilgan jihatlar “Lison ut-tayr” mohiyatini anglashdagi xato va kamchiliklarning ayrimlarigina, xolos. Asarning asl mohiyatini tushunish tadqiqotchidan ham, o'quvchidan ham katta mas'uliyat talab qilishini shu misollardan ham bilib olsa, bo'ladi.
Sultonmurod Olim,
filologiya fanlari nomzodi,
O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi a'lochisi.