O'zlikni anglash saodati

Aziz Qayumov Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni tahliliga bag'ishlangan risolasida asarning sevgi dostoni deyilishining ham haqli, ham munozarali tomoni borligini ochib beradi. Va bu oshiqlar faqat jismoniy sevgi egasi emasligini asoslab beradi. Ya'ni, Farhodning ma'yuslik va dardmandligi faqat Shirin uchun, Shirinning dilgirligi ham yolg'iz Farhod uchun emas. Ulardagi bu holat bir-birlarini ko'rishdan oldin boshlangan.

A.Qayumov ta'biri bilan aytganda, doston barkamol inson uchun xatti-harakat, yurish-turish nizomidir.

  Ganjing aro naqd farovon edi,

Lek baridin g'araz inson edi.

Barchasini garchand latif aylading,

Barchadin insonni sharif aylading.

Demak, inson ko'ngli sabab tabiat va koinot ulug'ligidan ham sharif. Chunki u olamni qalbi orqali ko'radi.

 Ka'baki olamning o'lib qiblasi,

Qadri yo'q andoqki ko'ngil ka'basi.

Savol tug'iladi. Arastuning shogirdidan ilm olgan  Farhodning ko'nglini nega otasi qurgan qasr dilgirlikdan forig' etmadi? O'zi uchun uyushtirilgan shohona bazmlardan quvonmadi? Ko'ngli shundamikan, deya, otasi toju taxtni taklif etganda nima uchun voz kechdi? Tog' jinslarini suv bilan yumshatish hunarini (bu ham ilm) egallash bilan kifoyalandi. Hoqon xazinalarini ko'rsatib ko'nglini olmoqchi bo'lganda ochilish siri noma'lum sandiqqagina qiziqib qoldi.

Yunonistonga borib, olim Suhaylo bilan uchrashdi. Uning maslahati bilan Iskandar tilsimini ochishga jazm etib, elma-el kezdi. Ajdar, dev (ilm yo'lidagi to'siqlar)lar bilan olishdi. Izchil harakatini siylagan Allohim uni Xizrga yo'liqtirdi. Undan sandiqning ochilmasligi Iskandar tilsimi ekanligini bildi. Suqrotga uchrashib, sirli sandiqni ochishga musharraf bo'ldi. Demak, Farhod ilmga tashnaligidan sandiqdagi sirli oynada Shirin jamolini ko'rdi. Shirin Farhod uchun ikki qirg'og'i ilmu amal bo'lgan daryoki, undagi obi-hayot Farhod borlig'iga jon bag'ish­laydi. Olim Saidbek Hasanov bu xulosani «Aziz Qayu­mov Navoiy dialektikasi va ta'limining bosh xususiyati, deb biladi. Shoir Farhod xatti-harakati orqali shu ta'limni targ'ib etadi», deb  izohlaydi.

Shirinning ham Farhod ko'ngli uchun hayotiy malham bo'lish bilan birga ilm-ma'rifat timsoli ekanligi keyingi voqealarda ko'rinadi. Farhod Shirinning diydoriga yetgach, uning sharafiga saroyda bazm uyushtiriladi. Arman shohi atay Shiringa bazmda ishtirok etishni taqiqlab qo'yadi. Notanish yigit oldin Shirinning olima dugonalari sinovidan o'tishi lozim edi. A.Qayumov diqqatni Shirinning o'n olima dugonalariga qaratarkan, ilm-hunarning o'n sohasiga ishora qiladi. Demak, Farhod bular sinovidan o'tib, Shirin jamoliga yetadi.

Yana bir misol. Eron shohi Xisrav Parvez Shirin vasliga erishish ilinjida Arman yurtiga qo'shin tortadi. Kelib biladiki, Farhod bor ekan, bu yurtni egallab ololmaydi. Shu bois, hiyla bilan uni qo'lga oladi. Ular o'rtasidagi savol-javobda shunday bayt bor:

 Dedi: nega senda olamda pesha,

            Dedi: ishq ichra majnunlik hamesha.

Ya'ni, pesha — ilmu hunarga ishq ichra majnunlik (jonni qiynash) tufayli erishiladi, degan g'oya ilgari suriladi. Asar nihoyasidagi quyidagi baytda Farhod uchun Shirin — ta'lim dunyosi bo'lib, bu dunyosiz yashay olmasligi aytiladi:

   Qilib jononi otin tilga ta'lim,

            Tutib jonon otin jon etdi taslim.

Bunda Xisrav Parvez siymosi jismonan oshiqlarning, ramzan ilm-fanning kushandasi sifatida gavdalanadi. Demak, ilmu hunar inson uchun hayot-mamot masalasi.

Umuman, olim mulohazalaridan Farhod va Shirin dunyodan o'tib, o'zlaridan boqiy nom qoldirgan oshiqlar hamda ular ko'nglidagi ilm sintezi ekanligi ma'lum bo'ladi.

«Yusuf va zulayho» navoiy nazdida

Shaklan sodda, mazmunan o'ta murakkab ifoda tasavvuf adabiyotining o'ziga xos yo'li. «Yusuf va Zulayho» ana shunday durdona asarlardan biri bo'lib, bu qissaga turli davr­­da yashagan adiblar murojaat etishgan. Rudakiyning bir she'ri bor. «Yusuf rohatu farog'atda yashaganida uch ko'ylagi borligini eshitganman, — deb yozadi shoir. — Uning biri qon ichra bulg'ondi, ikkinchisi tuhmatdan yirtildi, uchinchisi esa otasi Yoqub o'g'li firog'ida ko'r bo'lgan ko'zlariga surtganda ko'zlari ochildi». She'r quyidagi xulosa bilan yakunlanadi:

Yuzim o'xshar birinchisiga,

                                    dilim ikkinchisiga o'xshar,

  Uchinchisi nasibam bo'lg'usidir vasl quchog'ida.

Ya'ni, birinchisi bilan rohatu farog'at yuzim oynasida aks etib turadi, ikkinchisi bari sitamlar dilimda ekanligiga ishora, uchinchisi  iymonga kelgan yorimga Xudo bergan yo'l bilan erishganimda asqotadi.

Aziz Qayumov Navoiy nazdidagi «Yusuf va Zulayho» tahliliga tamomila boshqacha yondashgan. Shoirning voqea mohiyatini o'zgartirganiga ahamiyat beradi. Yusufning badbin og'alari xiyonati, Zulayhoning qilmishlari tufayli chekkan azoblariga, avvalo, o'zi sababchi ekanligiga e'tibor qaratadi: «Yusuf bir kuni husnini oynada ko'rib, agar men qul bo'lganimda biror kishi mening bahoyimni bera olarmidi, deb ko'nglidan o'tkazdi». Ya'ni, qissa boshlanishida Yusuf o'z jamolini oynada ko'rib, o'zini bebaho deb hisob­lagan edi. Hayot esa bu fikrni rad qildi. Qul sifatida arzimagan pulga sotilgan Yusuf Tangrining qudratiga yana bir bor ishondi.

Olim kuzatuvining ikki jihati bor: biri, insonning o'ziga bino qo'yishi ham xudbinlik ekanligi, bu Allohga xush kelmasligi; ikkinchisi, Yusufning ham payg'ambar ekanligi, uning boshiga tushganlari Yaratganning sinovi bo'lib, bariga chidashi muqarrarligidir: «Yusuf bir kuni tush ko'radi, quyosh, oy va o'n bir yulduz unga sajda qilar emish­lar, — deb yozadi A.Qayumov. — U tushini otasi Yoqubga aytadi. Yoqub, bu tushning ma'nosi shuki, otang va qondoshlaring senga muhtoj bo'lajakdir, deydi.»

Navoiy tush ta'biriga ham ikki qatlam mazmun yuklagan: biri — Yusufning ilohiy imkoniyati — u og'alari tomonidan quduqqa tashlanib, Misr azizlaridan biriga qul sifatida sotilib, Zulayhoning ishqiga mos javobi bo'lmagach, tuhmatda qolib, zindonda yotib, Alloh karami bilan podshoh nazariga tushadi. Misr hukmdoridan keyingi aziz insonga aylandi; ikkinchisi, Yaratgandan keyin otaning ulug'ligiga ishora.

Navoiy tasavvurida Yusuf ham Zulayhoni sevadi. Shoir uning sevgisiga asos ham yaratgan. Shu jihatdan uning nazdidagi qissa boshqalaridan farq qiladi. Buni olim shunday izohlaydi: «Navoiy o'z odatiga ko'ra, hikoyadagi voqealarning mantiqiy bog'liqligiga katta ahamiyat bergan. Zulayho o'ttiz yoshda edi. Demak, Zulayhoning o'n yetti yashar qul Yusufga muhab­bati avj olgan yillarda uning yoshi o'n beshda bo'lgan. Yana shoir Zulayhoning eri xotiniga noqobil ekanligini, bu Zulayhoning pok saqlanganligini bildiradi».

Shu bois, aybi yo'qligi ma'lum bo'lmaguncha, Malik Rayyon uni zindondan ozod qilmoqchi bo'lganda unamaydi. Ozod bo'lgach, Zulayhoning eri taloq qilgach, unga uylanadi. Qissa yuzasidan Navoiy nazdida ham, olim mulohazasida ham sevgiga sadoqat e'tiqodga sobitlik maqomidan keyin turadi. Bosh mohiyat Yusufda — dilidagi birgina qusur uchun Yaratganning hukmi bilan sinovlardan o'tganida va bu ibrat odamzotga ulashilganida.

Ilhom Ahror.