Qadim yer yuzi tili bu — bizning til!

“Tili qisiq” degan ibora bor. Jonli muloqotda bu gap: “yuzi shuvit”, “bo'yni egik”, “muttaham” kabi “ayb”li kishilarga nisbatan bir sifat tarzida ishlatiladi. Gardanida o'z vaqtida qaytara olmagan qarzi yoki kechirilmaydigan gunohi bo'lgan kaslarning ham birovlar oldida “tili qisiq” bo'ladi. Binobarin, bunday odamlarning davralarda emin-erkin o'tirishga, gapga aralashishga “beti chidamaydi”, boshqalar unga birovlar bilan suhbatlashish, bahslashishni “senga kim qo'yibdi?” qabilida qarashadi va to'g'ri ham qilishadi.

Shubhasiz, har bir millat — alohida olamdir. Xudoga ming qatla shukr-ki, bu dahri-dun aro bizning biror-bir millat oldida tili qisiq joyimiz yo'q. Bizning til butun dunyo ahliga eng ko'p o'zak so'z tarqatgan boy, qamrovi keng, chiroyli zabon hisoblanadi. Ammo ushbu til bilan biz qachon faxrlana boshlaymiz? Qachon ona tilimiz jahon minbarlarida bor jozibasi bilan jarang sochadi? Qachon boshqa millat vakillari o'zlari intilib, ehtiyojmandlikdan tarjimonlar tayyorlab, tilimizning inja sirlarini, ijodiyotimiz sehri-yu folklorimiz san'atini o'rganish uchun diyorimizga tashrif buyurishadi?

Shu kunlarda ona tili siyosatimizning bosh masalalaridan biriga aylangan bir paytda, o'z ona tilini mensimayotgan, davlat tili bo'lib barqarorlashuvini istamayotgan ayrim — yer yuzida odam maqomida oyoq bosib yurgan, o'zida bir juft ko'z va bir juft quloqni jo qilgan hamda ichida oziga bo'lsa ham mag'zi bo'lgan miyasi bor boshni yelkaga ortmoqlagan, boz ustiga tariqdek bo'lsa-da, fahm-farosat, or-nomus degich tuyg'ulardan ham mosuvo bo'lmagan tildosh, eldosh orqadoshlarimga so'rovim bor:

— Qachonlardir shu atrofda turkiymi, o'zbekmi degan nom bilan o'tib ketgan ajdodlar ruhi chirqirashidan qo'rqmaysizmi?

Qo'rqmasangiz, gap yo'q. Mabodo qo'rqaman desangiz, unda eshiting. Endi yolg'on-yashiq, yaltoqlik, laganbardorlik, maqtanchoqlik, jizzakilik kabi “tuzsiz fazilat”laringizni tashlash kerak. Vorislarga hamiyat hamda samimiyat mulkini meros qoldirishga jahd qilish, buning uchun turli tutiriqsiz va mantiqsiz bahonalardan voz kechish lozim.

Unutmang, yoppa omi va loqayd, beg'ujur millatning tili “kun kelib o'limga mahkum”. Bilgichlarga quloq bersangiz, ne bir tillar tag-tugi bilan bu hayot sahnidan yo'q bo'lib ketganini anglaysiz. Til esa jonli millat degani. Fanda qayd etilishicha: “Muayyan hududda istiqomat qiluvchi, urf-odatlari, turmush tarzi bir-biriga o'zaro yaqin bo'lgan va bitta tilda gaplashadigan aholi qatlamiga millat deyiladi”. Bizningcha, bu mukammal ta'rif emas. Kim qaysi tilda tush ko'rsa, dard chekkanda qay tilda nola cheksa, yanayam jo'nroq aytganda, onasi va oila a'zolari bilan muntazam ravishda qanday tilda suhbatlashsa, o'sha millatga mansub bo'ladi. Shaxsning pasportida zikr etilgan millati hujjat sohibining asl tabiatiga hamisha ham mos kelavermasligi, hatto uning o'ziga ibtidoiy ajdodi yoqmasligi ham mumkin.

O'zbekiston Respublikasining “Davlat tili to'g'risida”gi Qonuni rasman qabul qilinganiga 30 yil bo'ldi. Aslida bunday Qonunga hojat bo'lmasligi kerak, ya'ni har bir davlatda boshqaruv o'z millatining tilida amalga oshirilishi tabiiy holat deb qaralishi lozim. Ammo bundan bir asr muqaddam sobiq ittifoq “dohiy”lari tomonidan g'arazli niyatda, sun'iy ravishda chalkashtirib tashlangan ne-ne millatlar taqdiri hali-hamon o'nglanolmay kelmoqda. Xususan, tillaridagi kichkina farqlari asos qilib olinib, turli “…istonlar”ga ajratilib, boshqa el-elatlar vakillarini ham aralashtirgan holda chuqur reja tuzilgan, toki ular muloqotida yagona bir tilga zaruriyat tug'ilsin, shu tilni bilganlarga yaxshiroq yashash va ishlash imkoniyati ehtiyoj bo'lib singsin deyilgan. O'tgan 70 yilda bu reja ortig'i bilan uddalandi. Endilikda, g'arib va o'ta qashshoqlashgan til merosxo'rlari o'z “…iston”larining davlat tili to'g'risidagi qonunlarini chiqarib-da, biror-bir samaraga erishishlari juda qiyin kechmoqda.

O'shanda, Qonun nihoyatda ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilgan va ob'yektiv va sub'yektiv sabablarga ko'ra bu yerda istiqomat qilib turgan boshqa millat yoki boshqa til vakillarining ko'ngliga tegib ketmaslikka astoydil harakat qilingan. Vaholanki, biz andishani ro'kach qilib avaylayotgan millatlarning qayg'usini yeydigan o'z davlatlari, u yerda esa o'z tillari rivoji bilan shug'ullanadigan maxsus mutasaddilari bor. Qisqasi biz g'amini chekayotgan tillar bizning ko'makka muhtojligi yo'q.

Xullas, Qonun bilan idoralarda ish yurituv davlat tilida, shuningdek, ko'pchilik muloqotda bo'ladigan tilda olib borilishi belgilab qo'yildi. Bu huquqiy me'yor, ayniqsa, amaldagi rahbarlarga qo'l keldi. Chunonchi, katta-kichik tashkilot boshliqlarining qariyb aksari davlat tilini nafaqat bilmaydigan, mensimaydigan, hatto bu tilda gaplashishdan or qiladigan “madaniyatli, savodli” kadrlardan tanlab qo'yib kelingan edi. Ularning isloh qilinishi esa ko'zda tutilmadi. Milliy Istiqlol eng avvalo, milliy tilni ozodlikka chiqarishi shartmasmidi? Nega Qonun ijrosini ta'minlash chorasi faromush qilindi?

“Davlat tili to'g'risida”gi qonunga qo'shimcha va o'zgartirishlar kiritilyapti ekan. Boshqa qonunlarga kiritilgan o'zgarishlarda katta ijobiy siljishlar kuzatilmoqda. Demak, bu sa'y-harakat ham deputatlar tomonidan mazmunli va muvaffaqiyatli amalga oshirilishidan umid qilish mumkin. Harqalay, bezovta qilayotgan takliflarni jamoatchilik e'tiboriga yetkazish zarar qilmas.

Qonunda davlat tili — o'zbek tili deb emas, o'zbek adabiy tili deb belgilanishi kerak nazarimda. Adabiy til avvalo, turli sheva hamda lahjalarda gaplashuvchi, bir qadar tarqoq mazkur millatni birlashtiruvchi qud­ratga ega. Toki, kundalik turmushda bir-birlarining so'zlarini, qiliqlarini kalaka qilib yurar ekan, elda birdamlik bo'lishi mushkul. Ijtimoiy tarmoqlarda javlon urayotgan blogerlardan tortib, markaziy televidenie telesuxandonlarigacha, radio to'lqinlari orqali shou uyushtirgich boshlovchilardan to tadbirlar tamadasigacha faqat va faqat adabiy tilda so'zlashlari talab etilishi lozim. Bu go'zal tilni o'rganishga hamma intilishi, nafaqat o'zbek, balki shu diyorda yashayotgan boshqa yurtdoshlar ham bu tilni sevib istifoda etishlariga erishish choralari ko'rilishi kerak. Buning uchun eng avvalo hokimiyat jilovdorlari shu tilda tush ko'rishlari, shu el dardini chuqur anglashlari zarur bo'ladi. Ayni damda amaldagi adabiy til o'zbek tili imkoniyatlarini to'liq qamrab olmagan, ya'ni tub aholi shevalarida iste'molda bo'lgan muqobil omonim va sinonim so'zlar, naql, ibora va ishoralar mazkur doiradan chetda qolib ketgan.

Davlat tilining ravnaqi uchun yana nima qilmoq kerak?

Qonun ijrosini ta'minlash chora-tadbirlari yuzasidan alohida dastur, xususan, maxsus nizom yoki yo'riqnoma ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq ko'rinadi. Bu hujjatda: maishiy xizmat, tibbiyot, savdo, ijtimoiy himoya, bank kabi soha xodimlarining oddiy aholi bilan muloqoti, ommaviy axborot vositalaridagi chiqishlar, kinodagi so'zlashuvlar, majlis-yig'inlar, barcha ish yurituv faqat adabiy tilda (shuningdek, Qoraqalpog'is­tonda qoraqalpoq tilida ham) olib borilishi qat'iy belgilab qo'yilishi, oliygohlarga kirish imtihonlaridan biri, ya'ni asosiysi o'zbek tili va adabiyotidan yozma bo'lishi, davlat boshqaruvi mansabdorlarining adabiy tilni qay darajada bilishi salohiyati hamda jamoatchilik oldida qiladigan ma'ruzasini agar o'qib beradigan bo'lsa, o'sha ma'ruza matnini aynan o'zi yoza olishi qobiliyati ham soha mutaxassisligi bilan bir qatorda sinovdan o'tkazilib, undan keyin lavozimga tayinlanishi masalasi o'ylab ko'rilishi zarur. Albatta, boshqa xorijiy tillarni bilgan xodim rag'batlantirilishi, muayyan imtiyozlarga ega bo'lishi lozim, ammo uning ushbu muvaffaqiyatlari o'zbek adabiy tilini (bozor, maishiy tilini emas) el qatori bilganidan keyingina hisobga olinishi kerak.

Yuqorida zikr etilgan Dastur (yo'l xaritasi) to'liq amalga kiritilib, natijasi sezilmagunicha, Davlat tili qonuni buzilganda ma'lum bir sanksiyalar qo'llanilishi, holatni rasmiylashtirish tartib-qoidalari joriy qilinishi va faoliyat bilan shug'ullanuvchi maxsus Til inspektorlari tayinlanishi maqsadga muvofiq bo'ladi.

O'zbekona bag'rikenglik va andisha bilan bunday islohotni amalga oshirish mumkinmi, nima deysiz,mening, munisgina-mo'mingina   tildoshim? Mayli, manavi she'r­­­ni ham pichirlab o'qib qo'ya qoling:

Bizning til

Ey, siz, ochun olimlari, bilib oling,

Qulog'ingizga bir gapni ilib oling.

Eng ko'hna ham, eng keksa til, u qaysi til?

Shak-shubhasiz (bu bizning til) – bu bizzi til.

Yaratganning ilk yaratgan insoni kim,

O'ylab ko'ring nomi qaysi tilda muqim?

Hur go'dakning “inga”sida nedir ma'ni,

“Mamma” degan so'zni izlab toping qani?

Odam Ato bani bashar otasi-ku,

Havo – hayot, bor mavjudot asosi-ku.

Har savolga mantiq mezon bo'lsa asl,

Barcha tillar ildizi til – bu bizzi til.

Tarix titing, mayli, Tosh asridan keling,

To'zg'ib yotur yo'lda tillar tilim-tilim.

G'ordan chiqar: g'udur-g'udur – ovchi tili,

Qirda, ana, jangchi botir – dovchi tili.

Sevgi tili – oshiq tili, qo'shiq tili,

Ilmu urfon… eng boshida beshik tili.

Yulduzi til bo'lar balki, kelgusi til,

Biroq qadim yer yuzi til, bu bizzi til.

Hol Muhammad Hasan,

shoir.