Mahorat maktabi: Erkin Vohidov va ona tilimiz

Til, so'z haqida to'lib, yayrab, yoyilib yozishga, dil to'rida, til uchida turgan fikr-mulohazalar, orzu-armonlar, izlanish-kuzatishlarni bemalol ifodalashga keng maydon ochib beradigan janr ilmiy-badiiy publitsistikadirki, Erkin Vohidov uning imkoniyatlaridan unumli foydalanib kelmoqda. Ko'pchilikning yodida bor, o'tgan asr saksoninchi yillar adog'ida, ma'naviy qadriyatlarimiz taqdiri uchun kurash qizigan kezlarda, tilimizga davlat tili maqomi berish to'g'risidagi qonunning ilk loyihasi matbuotda bosilib, muhokamaga qo'yilgandi. O'shanda shoirimiz Erkin Vohidov “O'zAS” sahifasida “O'zbekcha salomga o'zbekcha alik bo'lsin” degan o'tkir, dadil maqola bilan chiqdi.

So'z durlarin termoqdir ishi

Ona tili — umummillat mulki, til oldidagi mas'uliyat ham umummilliy. Men o'zbekman degan har bir inson o'zbek tili uchun qayg'urmog'i kerak. Til yolg'iz mutaxassislarning mulki, xususiy tomorqasi emas, uni boyitish, go'zal qilish, xas-xashaklardan tozalash, unutilgan, ma'nosi o'zgargan so'zlarni tiklash hammaning ishi…

O'zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri Erkin Vohidovning betakror, she'riy, dramatik asarlari, qoyilmaqom tarjimalari, hofizlar tilidan tushmay kelayotgan go'zal g'azallari adabiyot, ma'naviyat shaydolari qalbini zabt etgani, yurtimiz sarhadlari osha yaqin-yiroq manzillarga yetgani, madaniyatimiz xazinasini boyitib kelayotganiga yarim asrdan oshib ketdi. Bu haqda ko'p iliq gaplar aytilgan, yozilgan. Ayni chog'da shoirning ona tilimiz haqida goh suyunib, goh kuyunib aytib, yozib kelayotgan fikrlari, mazmundor, ilmiy-publitsistik maqola, tadqiqotlari ham borki, mavzuimiz shu xususda.

Til, so'z haqida to'lib, yayrab, yoyilib yozishga, dil to'rida, til uchida turgan fikr-mulohazalar, orzu-armonlar, izlanish-kuzatishlarni bemalol ifodalashga keng maydon ochib beradigan janr ilmiy-badiiy publitsistikadirki, Erkin Vohidov uning imkoniyatlaridan unumli foydalanib kelmoqda. Ko'pchilikning yodida bor, o'tgan asr saksoninchi yillar adog'ida, ma'naviy qadriyatlarimiz taqdiri uchun kurash qizigan kezlarda, tilimizga davlat tili maqomi berish to'g'risidagi qonunning ilk loyihasi matbuotda bosilib, muhokamaga qo'yilgandi. O'shanda shoirimiz Erkin Vohidov “O'zAS” sahifasida “O'zbekcha salomga o'zbekcha alik bo'lsin” degan o'tkir, dadil maqola bilan chiqdi. Sababi, loyiha rus tilida yozilib, o'zbek tiliga xom-xatala o'girilgani, bir qator xatolari borligini dalillar bilan ko'rsatib bergan, pirovardida ko'pchilikning fikr-mulohazalari, taklif-istaklari inobatga olinib, loyiha to'ldirilib, ancha mukammal holga keltirilgan, 1989 yil 21 oktyabrda qonun qabul qilingan edi. Ushbu tarixiy voqea, hurriyat elchisi, Mustaqillikning ma'naviy poyondozi hamyurtlari, hamkasblari qatori Erkin Vohidovni ham behad ruhlantirgan edi. Ardoqli shoirimiz tilimizning boyligi, husni-jamoli, sofligi, muammolari, istiqboli haqida mudom qayg'urib, jonkuyarlik qilib kelayotgan faol ijodkorlardandir. Shoirning “Ona tilim” (“Xalq so'zi”, 2003 yil, 21 oktyabr), “Tirik xazina yoxud “jahongashta so'z” ( “O'zAS”, 2009 yil, 27 fevral), “So'z – zabarjad, So'z – gavhar, oltin” (“Kitob dunyosi”, 2013 yil, 9 oktyabr, 2014 yil, 29 yanvar) maqolalari fikrimiz dalilidir.

“Ona tilim” tarixiy qonun qabul qilinganiga 15 yil to'lishi munosabati bilan yozilgan. “Bir marta yashaydigan inson o'z qismatiga o'zi ega bo'lib, o'zgaga mute bo'lmasdan, ozod-emin yashasin ekan. O'z ona tilida so'zlab, o'z Ollohingga sig'inib, o'z ota-onangni o'z uduming bilan ko'molmasang, bu dunyoga kelmaganing ham ma'qul ekan. Biz shunday kunlarni boshdan kechirdikki, hozirgi yoshlar tinglab yoqa ushlasalar ajab emas…”

Maqolaning ilk satrlariyoq o'quvchini qiziqtirib qo'yadi, o'yga toldiradi, hushyor torttiradi. Kechagi tarixdan, istiqlol sharofatidan hikoya, misollar va'da qilinayotgani anglashiladi. Muallif o'kinchli ohangda boshlangan so'zlarini o'tgan kundan nolish, umrini yashab o'tgan tuzumga yana bir tosh otib qo'yish deb anglamaslikni, kechagi kun xatolaridan saboq chiqarish xayrli ishligini pisanda qiladi. Maqolaning “E, o'zimiz ekanmiz-ku”, “Til fidoyilari, qaydasiz?”, “Nelar topdik, nelar yo'qotdik”, “Jahon tajribasi va “izm”lar”, “Bobilmi yoki Vavilon?”, “G'alati mashhur”, “Proba” o'zbekchada qanday bo'ladi?” kichik sarlavhachalari o'ziyoq uning mazmuni, ko'tarilgan muammolaridan darak berib turibdi.

Muallif istibdod zamonida ona tilimiz nufuzi pasayib, xizmat doirasi torayib, hukmron til soyasida qolib ketganligini, ayrim yurtdoshlarimiz o'z yurti tili qolib o'zga tilda gapirish, yozishga majbur bo'lishgani yoxud shuni ma'qul ko'rishgani, tarki odat amrimaholga goh jiddiy, goh tagi zil hazil misol, dalillar keltiradi. Chindan-da bir qancha xorijliklar o'zbekchada binoyidek, shirin gaplashganlari holda o'zimizning ayrim kishilarimiz, hatto ziyolilarimiz…

Keling, shoirning Ilza Sirtautasga bag'ishlangan she'rini o'qib biling:

Termulaman Ilza xonimga,

Ko'zlarimga ishonmay hayron.

Amriqolik xushro'y olima

So'zlar edi o'zbekcha ravon…

Keling, sizni ona yurt uchun,

Fidolar bir tinglab quvonsin.

Bu quvonchdan lekin bir umr

Judolar ham quvonsin, yonsin…

O'z elati mehridan dilin,

Yot tutganlar sizni eshitsin.

O'z yurtida o'z ona tilin,

Unutganlar sizni eshitsin.

“Tirik xazina yoxud “Jahongashta so'z” maqolasi Qaroyib sarlavhasi bilanoq diqqatni tortgan, o'qishga rag'bat uyg'otgan, barchaga ma'qul, manzur bo'lgan edi. Biz hayotda, ijodda tez-tez duch keladigan, ko'p ishlatadigan, lekin kelib chiqishi, “tarjimai holi”, ma'naviy, axloqiy chegarasi, qismati bilan unchalik qiziqmaydigan ancha-muncha so'zlarning etimologiyasi, bugungi holatiga jiddiy e'tibor qaratadi, mag'zini chaqib beradi, qiyosiy tahlillar qiladi. “Ulg'aygan so'zlar”, “Bir pas necha daqiqa?”, “Fuqarolar deyish to'g'rimi?”, “Madina va madaniyat”, “g'arib, g'aroyib so'zlar”, “Tilning joni bor” fasllari misol, dalillarga, tahlil, tadqiqlarga boy.

Mahkama so'zi ustidagi bahsning guvohi bo'lgani, hokim, hukm, hakam, hukumat, muhokamaga o'zakdosh, hikmat daraxti ham shu ildizdan unib chiqqanini eslatishdan boshlangan mo''jaz tadqiqot o'qigan odamni, ayniqsa, ijod ahlini loqayd qoldirmasligi tabiiy.

Muallif so'zning bamisoli tirik jondek hayot kechirishi, tug'ilishi, kamol topishi, zavolga yuz tutishini qayd etar ekan, istak, xohish ma'nolarini anglatgan iroda so'zi o'sib qalb qudrati, qat'iyatni, Bobur ruboiysida azob-uqubatni bildirgan mehnat so'zi bugungi kunda baxt-saodat omili, shon-sharaf ishiga aylanganini eslatadi. Navoiyning

Qaro ko'zum, kelu mardumlig' emdi fan qilg'il,

Ko'zum qarosida mardum kibi vatan qilg'il –

misralari avval anglatgan, hozir anglatayotgan ma'nolar doirasi tadqiqida qora ko'z va ko'z qorasi birikmalarida ham o'zgacha ma'no ottenkalarini ilg'aydi. Tahlil jarayonida “bilsangiz ham qaytaray” degan pisandaga kelsak, bu, birinchidan, kamtarlik bo'lsa, ikkinchidan, “Qaro ko'zum” haqida olim, shoir, san'atkorlarning bir qancha sharhlari mavjud bo'lsa-da, bu shoh g'azalning teran mazmun-mohiyati to'liq ochib berilmaganligiga ishora, nazarimizda. Shoirlar sultonining “Bir pos chu tundin o'tdi ul xayl” misrasiga zarrabin nigohini qadab, lug'atlarda pos tunning sakkizdan biri, bir soatga teng tungi muddat, soqchi, posbon, ruscha chasovoy ma'nosini beruvchi atama ekanligini aniqlaydi. So'zning boshiga ham yaxshi-yomon kunlar tushishini yigit, bahodir so'zlari Rossiyaga kelib “djigit”, “bagatыr” bo'lib qadr topgani, lekin polvon-balvanga, pahlavon axlamonga aylanib obro'sizlangani haqidagi faktlar ham g'aroyib. Fuqaro, madaniyat, mamluk so'zlari tadqiqi ham qiziq. Qadimda sahroyi arablar, badaviylar, shaharliklar madaniy deyilgani, tilimizga ham shu ma'noda kirib kelganini eslatgach, shahar va shaharlik atamalariga, madaniyat tushunchalariga o'zgacha ma'no baxsh etganini, masalan, qishloq madaniyati deganda qishloqning shaharlashuvi, qishloqlik endi ilgarigi emas, kiyinishda, muomalada, yurish-turish, ro'zg'or tutishda hech bir shaharlikdan kam emasligini alohida qayd etadi.

Muallif ayrim so'zlarimiz xorijda boshqacha ma'no anglatishidan ogoh qilib, ibratli misollar keltiradi. Shulardan biri, in­qilob yillari Turkistondan quvg'in qilingan bir guruh vatandoshlarimizga Istanbulda shahar voliysi hurmat ko'rsatib, qanday istak-orzulari borligini so'raganda, mehmonlarning ulug'i tashakkur bildirib, har narsa yetarli, faqat bekormiz, bizga korxona kerak, deb mehmonni g'alati holga solib qo'ygan ekan: u yerda bekor so'zi bo'ydoq, korxona so'zi ishratxona ma'nosini anglatar ekan.

Erkin Vohidov ushbu maqolasida ham Navoiy dahosiga, lisoniy boyligi, tengsiz mahoratiga murojaat qiladi, ibratli misollar keltiradi. Hayratlanarlisi, bobokalonimiz anchayin shoirlar to'pori, jaydari hisoblab ishlatishni ep ko'rmaydigan supurgi, tish qirchillatish kabi so'zlarni qo'llab, ajib ma'nolar chiqargan edi. Xalq shoirimiz Sharq va harb adabiyotidan chuqur xabardorligi, Navoiy, Bobur, Fuzuliy, Mashrab va boshqa ulug'lar she'riyatini sinchiklab o'rganganligi, ularga muxammaslar bog'lagani, sharhlar bitgani, tarjimalar qilgani, betinim izlangani, zahmat chekkani uchun ham taniqli nozim, G'azalnavis, dostonnavis maqomiga yetishga, “Yoshlik devoni”, “Muhabbat”, “Tirik sayyoralar”, “Nido”, “Ruhlar isyoni” kabi yetuk asarlar, zamonaviy “Muhokamat-ul lug'atayn” yaratishga muvaffaq bo'ldi. Muallifning Mahmud Qoshg'ariy bobomizning kitobi yostig'imiz ostida bo'lmog'i kerakligini ta'kidlashi, arablar grammatika ustida tortishib qolishsa, Zamaxshariy bunday deb yozgan deyishlari bilan bahs tugashini eslatishi bejiz emas.

“So'z – zabarjad, so'z – gavhar, oltin” maqolasini muallif shoir, adib, publitsist, lingvist, muarrix, faylasuf bo'lib yozibdi, desak mubolag'a bo'lmas.

Ushbu maqolasida ham shoir ajib, sirli, sehrli so'z olamiga sayohat qiladi, so'zni idrok etish, ildiziga yetish, mag'zini chaqishda o'quvchini ham hamrohlikka, hamkorlikka chorlaydi. Muallif aytganicha bor: so'zni eshitamiz, so'zlashni qotiramiz, uning mag'zini chaqish esa aksar xayolimizga kelmaydi. “Ko'z”, “Uz”, “El”, “Omonat”, “Bo'l”, “Chaq”, “Yurak”, “Ko'k”, “Oy” kabi so'zlardan urchigan yangi so'z, atamalar tarixi, tadqiqini o'qish maroqli va huzurbaxsh. O'zagi chaq so'zi bilan bog'liq yigirma besh so'z, birikmani sanadim, oxiri gugurt chaqish, so'z mag'zini chaqish, chaqchaqlashib olish bilan tugaydi. Ana, tilimizning imkoniyatlariyu muallifning hafsalasi!

“Olimlar, topib bering, qaysi tilda quyoshning o'ndan ortiq ismi bor! Qaysi tilda osmonni kamalak ranglaridek yetti xil nom bilan ataydilar? Osmon, falak, samo, charx, gardun, fazo, ko'k… Arsh, davvor, minu singari kam ishlatiladigan xos so'zlar ham sanalsa ro'yxat yanada uzayadi” – faxr, g'urur bilan yozadi shoir. Oy, el, ko'z so'zlari ham tandirgan uzilgan nonday yangi so'z, birikmalar yasashda xamirturush vazifasini o'tagan ekan.

“Uzum” yedim, “uzum” dedim, bilsam tokdan uzib yedim, degandek, qo'lim bilan ishkomdan uzum uzaturib, bu so'zning uzmoqdan olingani xayolimga kelgan edi. Axir ungan narsani unum, g'uj o'sgan mevani g'ujum, jamiyat tuzilishini tuzum, cho'g'ning qo'ridan qolgan kulni qurum, deymiz. Og'izga solib yutganimizni yutum, tomoqdan qult etib o'tgan suv qultum bo'lganidek, ishkomdan uzib yeganimiz uzum bo'ladi-da… Kuraydigan qurolimiz kurak, ichki a'zo ichak, gul tubida turadigan idish tubak – biz uni tuvak deymiz – ekanini bilish qiyin emas, lekin ko'ksimizda gursillab urgan yurakni yurak deyish to'g'rimi yoki urak? Yurak yuradimi, uradimi?…

Saj usulidagi ushbu shoirona satrlar, teran tahlillar, go'zal iboralarni maqolamizda ataylab ko'proq keltirayotibmiz, toki jo'n, jaydari ifodalarim nozik, nafis, taassurotni susaytirmasin deb.

Maqolaning “Eng avvalgi so'z”, “Oy farzandi”, “Ko'mirga aylangan umr”, “Damashqda mashq”, “Maosh va osh”, “Ismiyaminning ismi yaminmi?” boblari o'zi alohida g'aroyib hikoyalar, ularni albatta o'qish kerak, aytib berilsa jozibasi kamayadi.

Yana bir iqtibos keltirishimning boisi bor: “Gap ko'p, ko'mir oz” degan iborada muallif chuqur ma'no, tagdor fikr ko'rmaganini aytadi. Suhbat cho'zilsa, sandalning cho'g'i sovub qolgani uchun shunday deyilarmikin, degan fikrga ishonqiramay yozadi: “O'ylashimcha, bu ibora aslida gap ko'p-ku, umr oz bo'lgan. Ku yuklamasining keyingi so'zga qo'shilib ketishidan umr ko'mirga aylangan. “Aslini tiklasak, dunyoning dardini aytishga umr yetmaydi, degan falsafiy xulosa chiqadi”. Ushbu talqin yo taxmin familiyamga bevosita daxldor bo'lgani uchun qiziqtirib, o'ylantirib qo'ydi meni.

Muallif fikricha, o'zbek tili uch buyuk daryo – turkiy, arabiy, forsiydan suv ichish barobarida eski lotin, xitoy, mo'g'ul, rus, Yevropa tillaridan bahra olgani bois boy, hech bir tilda bo'lmagan shakldosh so'zlar san'ati tuyuq o'zbek tilida bor, boshqa xalqda yo'q askiya, so'z o'yini bizda mavjud.

Til to'g'risida xalqaro bitim yo'qligini, xalqlar bir-biridan so'z va atamalarni hech ijozatsiz olishlari, o'zlariga moslab istagan shaklga solishlari, xohlagan ma'noni yuklab, tanib bo'lmas holga keltirishlarini ta'kidlagan muallif (“og'izdagi tilga xo'jayinlik qilishimiz mumkin, lekin jamiyat hodisasi bo'lgan tilga hukm o'tkazish imkonsiz”) xorijga borib qolgan vatandoshlarimizni o'ylab, ehtiyot bo'lib so'z ishlatishdan ogoh etadi. Masalan, Hindistonga borganda kamina muxbirman deyilsa, yaramas josusman degani, taklif olib keldim degani kulfat olib keldim, degani bo'larkan. O'zimizda to'yxatlarga ba'zan hozir ham bitilib kelayotgan “Lutfan tashrif buyurishingizni so'rayman” iborasida o'z shaxsini ulug'lab, mehmonni kamsitish ma'nosi bor ekan.

“Ustoz otangdan ulug'” iborasi xususida fikr yuritib, otadan aziz va ulug' kishining yo'qligi shak-shubhasizligi, maqol xalq ijodi ekanligi, ijod esa badiiyatsiz, badiiy mubolag'asiz bo'lmasligini ta'kidlab, fikrini asoslash uchun postulatlar, qiyos, dalillar keltiradiki, bu muallifning publitsistikada (she'riyatida ham) qo'llaydigan sinalgan usullaridandir.

Inson boshi toshdan qattiq emasligi, yigit tog'ni urib talqon qilolmasligi, dunyoni suv bossa to'piqqa chiqmasligi barchaga ayon, lekin maqolni hech kim noto'g'ri demaydi: “Odamlarda tafakkur kuchi ortgan sari tasavvur kuchi kamayib bormoqda. Zavq-shavq o'rnini sovuq hisob-kitob egallamoqda. Aql va yurak bahsida hissiyot yengilib, quruq mantiq g'alaba qilmoqda. Bu jamiyat uchun xatarli hol” – degan xulosaga keladi publitsist. “Dan” o'rniga “dek” ishlatish tarafdorlariga muallif “qamishdek xizmat qilish” ni hazilomuz maslahat beradi, garchi qamish ko'p bo'g'inli, ichi bo'sh, shamolda tebranuvchi, xipcha, ingichka, chaqqon, yigitlardek xizmatga shay bo'lsa-da, “qamishdan bel bog'lab” degan “noto'g'ri” ibora xalqqa singib ketgan.

Tilimizga xos yana bir jihatga – qadimda tur, yur, yot, ot, chop kabi qisqa, bir bo'g'inli so'zlar askarlikda ko'p ishlatilgani, buyruq berishga qulay bo'lganligiga e'tibor bergan, ma'qullagan muallif o'zimizga oson bo'lsin uchun so'zni qisqartirish (Muhammad Rahim, Mamaraim, Maraim, Mirim), atamaning yarmini yutish (ko'zingni och, oyoq ostiga qara deyish o'rniga ko'zingga qara deyish), joy nomlarini noto'liq aytish (Anjan, Rishton va h.k.) nojoyiz mantiqqa zidligini, tarki odat – amrimahol bo'layotganini kuyunib yozadi, gapiradi.

Ona tili — umummillat mulki, til oldidagi mas'uliyat ham umummilliy. Men o'zbekman degan har bir inson o'zbek tili uchun qayg'urmog'i kerak. Til yolg'iz mutaxassislarning mulki, xususiy tomorqasi emas, uni boyitish, go'zal qilish, xas-xashaklardan tozalash, unutilgan, ma'nosi o'zgargan so'zlarni tiklash hammaning ishi, maqolalar yozishga tayyorlanish jarayonida saksondan ortiq unutilgan, ma'nosi o'zgargan yo buzilgan so'zlarni topdim.

Erkin Vohidov til uchun qayg'urish, uni boyitish, sofligini saqlash hammaning ishi, der ekan, eng avvalo, tilshunoslar, adiblar, ijodkor ziyolilarni nazarda tutadi. Qilni qirq yoradigan, besh jildli “Izohli lug'at” ni yaratgan, ko'p kitob, tadqiqotlar bitgan tilshunoslarga dam-badam murojaat etib, Alibek Rustamov, Shavkat Rahmatullayev singari taniqli allomalar nomini tutib g'oyat mushkul va murakkab ish – “Etimologik lug'at” tuzilishini, til muammolarini ko'tarishda faol bo'lishga undaydi. Ayni chog'da shoirning maqolalarida tilshunos olimlarga nozik iddaoni sezish qiyin emas. “Shuncha vaqt sarflab, material yig'ib, nufuzli gazetamizda “Ona tilim” degan katta maqola bilan chiqsamu birorta ham aks-sado chiqmasa-ya, deya ginaxonlik qilganini eshitgan, o'qigan, xijolat chekkan edik.” “Tirik xazina” bosilganda professor Shavkat Karimov ikkimiz kichik bir maqola bilan chiqqandik. “So'z – zabarjad…” ayrim, viloyat, tuman gazetalarida ko'chirib bosildi, aks-sadolar berildi. E. Umarov, N. Jumaxo'ja, N. Rahmonov, V. Rahmonov, A. Meliboyev, Sh. To'laganov va boshqa ijodkorlarning katta-kichik maqola, tadqiqotlari chiqib turgani, ardoqli ijodkorimiz Erkin Vohidovning tilimiz haqida dil to'rida, til uchida turgan salmoqli so'zlarni topib yozgani, uning millatning o'q ildizi bo'lgan tilga nisbatan jonkuyarligidan dalolatdir.

Maqolaning so'ngi bobi “Dasturxon”, deb ataladi. Ardoqli shoirimiz “Kitob dunyosi”ning xontaxtasida biz, o'quvchilarga to'kin dasturxon yozib tildan tayyorlangan, biri-biridan mazali to'rt xil taom bilan mehmon qildi. Keling, taomilga ko'ra, qo'l ochib fotiha qilaylik: “Ilohi omin, ekkanning (izlab, topib yozganning), tikkanning (bir necha sonda chop etganning), yeganning (o'qiganning, bahramand bo'lganning) otasiga rahmat”.

So'z zargari, tilimiz jonkuyari

Bu yuksak bahoga hamma shoir, adib, olimni ham birdek munosib deb bo'lmaydi. Bir necha tilni, eng avvalo, ona tilini chuqur egallagan, “egarlagan”, uning boyliklari, nazokati, tarovati, tovlanishlaridan keng xabardor, so'zni o'z hukmiga to'liq bo'ysundirgan, soqqaday o'ynatadigan san'atkorlargina eng yuksak ta'rifga loyiqdirlar.

Buyuk shoirlarimiz Navoiy, Bobur, Mashrab, ulug' allomalar Koshg'ariy, Zamaxshariylar shunday zotlardandir. Qolaversa, yaqin tariximizda yashab o'tgan Qodiriy, Cho'lpon, Oybek, G'afur G'ulom, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Odil Yoqubov, Shukur Xolmirzayev, Tog'ay Murod kabi adiblar, Ozod Sharafiddinov, G'aybulla Salomov kabi olimlarning go'zal, latif asarlari xotiramizda birma-bir jonlanadi.

O'zbekiston Qahramoni, xalq shoiri Erkin Vohidov ham go'zal, purma'no badiiy asarlari, qoyilmaqom tarjimalari, tilga, so'zga oid ilmiy, publitsistik maqolalari, maroqli suhbatlari bilan madaniyatimiz taraqqiyotiga salmoqli hissa qo'shib kelayotgan faol ijodkorlardan. Erkin akaning ijodi, faoliyati, shaxsiyati haqida ko'plab tadqiqotlar yaratilgan, risola, kitoblar yozilgan, g'azallari hofizlar repertuaridan keng o'rin olgan bo'lsa-da, ularning yana bir katta xizmati — tilimizga oid ilmiy-publitsistik maqola, nutq, suhbatlari, izlanishlari, jonkuyarliklari alohida mulohaza yuritishga loyiq. Tadqiqotchilarining yozishi, o'zlarining eslashicha, bolaligidan kitobga, yozuv-chizuvga mehr qo'ygan, qo'liga tushgan badiiy, ilmiy, tarjima asarlarni o'qib tashlayvergan, maktabda hamma fanlarni birdek puxta o'zlashtirgan bo'lsa-da, til, adabiyotga ishtiyoqi o'zgacha bo'lgan, so'zni yaxshi his qilishi bois she'r yozishga erta kirishgan. Fakultet devoriy gazetasida domlasi Yoqub G'ulomga “Tilimizda votti-votti, asta-sekin yo'qolvotti”, deya hazil satrlar bag'ishlashiyoq talabaning sinchkovligi, talabchanligidan nishona edi. O'sha kezlarda yozilgan “Qaro qoshing, qiyiq qayrilma qoshing, qiz”, — deb, so'zlari faqat “q” harfi bilan boshlanuvchi g'azali, “Olma” va boshqa tizmalari she'r texnikasini puxta egallayotgani, teran mazmunni chiroyli shaklda ifodalashga intilayotgani, asardan asarga o'sib borayotgani dalolati edi.

Shoirning o'quvchilarga tandirdan endi uzilgan nondek taqdim etgan har bir she'r, doston, drama, maqola, tarjimalari (ayniqsa, tanqidchilik o'z vaqtida, tezkor munosabat bildirgan, yuqori baholagan “Yoshlik devoni”, “Nido”, “Ruhlar isyoni” dostonlari, g'azallar sharhi, “Tirik sayyoralar” turkumi, “Shoiru she'ru shuur”, “Iztirob” kitoblari, o'zbekchaga o'girilgan “Dog'istonim”, “Faust”, “Fors taronalari” ijodiy kamoloti, badiiy mahorati bobida yangi bosqich, o'ziga xos cho'qqi ediki, bu ko'p jihatdan asar tili ustida jiddiy ishlash, so'z ummoniga chuqur kirib borish, betinim izlanish, topish samarasi edi.

“So'z durlari termoqdir ishim” — shoirning qutlug' maqsadi, estetik kredosi, butun ijodi — buning isboti. She'riyatida bevosita tilga, so'zga bag'ishlangan tizmalari (masalan, “Ona tilim o'lmaydi” (1976), “Ilzaxonim” va hokazolardan tashqari, ularga bilvosita daxldor, aloqador satrlari anchagina “O'zbek bo'lish oson emasdir” she'rida xalqimizga xos ko'plab fazilatlar ichida birini alohida ta'kidlaydi:

Necha bo'lib yo'qlikka mahkum,

Tildan, dindan bo'lmagan mahrum.

Sinib, singib ketmagan mardum –

O'zbek bo'lish oson emasdir.

Erkin Vohidov haqidagi bir risolada “u so'zni soqqaday o'ynatadi”, — degan maqtov ibora ishlatilgan. Bu — aslo mubolag'a emas. Mana, shoirning ikki satri:

Qalbga gar istarsan orom, bo'l yomon so'zdan yiroq,

Karvalol ichmoq kerakmas, kar va lol bo'lmoq kerak.

“Shaxmat abadiydir, she'r ham abadiy” maqolasida Navoiyning “Shah yonin farzin kibi kajlar maqom etmish, netong, Rostrovlar arsadin gar chiqsalar ruhdek qiroq” misralarini shunday teran tahlil etib, tagdor ma'nolarini chaqib beradiki, bu mumtoz she'riyat va qadimiy o'yindan chuqur xabardor kishininggina qo'lidan keladi.

Bir necha yil muqaddam o'sha kezlar Pushkin ko'chasida joylashgan yozuvchilar uyushmasida bo'lib o'tgan yig'ilishda Erkin Vohidov bir hazil she'r o'qigandi. Notiq nashriyotga rahbarlik qiyin, serg'alva ishligi, hammaning ham ko'nglini topib bo'lmasligini aytib shunday kulgili, beg'araz satrlar o'qib bergandi.

Ixtiyor Rizo,

Baxtiyor Rizo,

Moskvalik Nikolay Dorizo

Bari mendan norizo

Men — direktorman!

Yoki samolyotda to'qilgan ushbu to'rtlikni oling:

Safar chog'i tayyoraning dilbar kelini

Ko'k yuzini barchamizga taxti sulaymon qildi.

Lekin e'lon o'qiganda o'zbek tilini

Davlat tili bo'lganiga pushaymon qildi.

Erkin Vohidov tabiatiga xos yumor tuyg'usi ijodiga ham ko'chgan. Mayin, beozor kulgi asarlarini yanada maroqli qilgan (loaqal “Donishqishloq latifalari”ni yoxud “keksalik gashtini surayotgan” otaxonning dil izhorini eslaylik). Bilsa-hazil, bilmasa-chin maqomidagi mayin, beozor, birda yumshoq, birda qattiq yumor she'r, g'azallari, dostonlari, dramalari, maqolalar aro sochilib yotganday tuyulsa ham aslida maqsadni, g'oyani birlashtirib, yozuvlarni “elimlab” turadi.

Shoir buyuk bobokalonimiz ijodini keng, chuqur o'rganish zamoni kelganidan benihoya shod, xurram, Navoiy g'azallariga muxammaslar bastalaydi, sharhlar yozadi, yosh do'stlariga nasihat qiladi, ogoh etadi:

O'zbek Navoiyni o'qimay qo'ysa,

Oltin boshning kalla bo'lgani shudir.

Bedil qolib Demyan Bedniyni suysa,

Qora sochning malla bo'lgani shudir.

Yayrab, yoyilib, to'lib yozishga, dil to'rida, til uchida turgan dard, muammo, fikr-mulohazalar, orzu-armonlar, izlanish-kuzatishlarni bemalol ifodalashga keng maydon ochib beradigan janr ilmiy-badiiy publitsistikadirki, Erkin Vohidov uning imkoniyatlaridan unumli foydalanib kelmoqda. “Shoiru she'ru shuur”, “Iztirob” kitoblari, matbuotdagi maqola, suhbatlari, efir, ekran, uchrashuvlardagi chiqishlari buning dalili. O'tgan asr saksoninchi yillar adog'i, tilimiz taqdiri, muammolari haqida gaplar ayni qizigan kezlarda Erkin Vohidov ma'naviyatimiz jonkuyari, mohir publitsist sifatida ham faollik ko'rsatdi.

Shoir Amerika, Kanadaga safarlari chog'ida taqdir taqozosi bilan uzoq zamonlar u yoqlarga borib qolgan vatandoshlarimiz o'z tillarini, urf-odatlarimizni saqlab qolganliklari, farzandlari, nabiralarini ham shunga o'rgatishgani, yoshlarning aksariyati 5-6 tilda bemalol gaplashishlarini ko'rib xursand bo'ladi, havasi keladi, o'zimizning yigit-qizlarimiz ham ko'p tillarni egallashlarini orzu qiladi (istiqlol yillari bu orzu amalga oshayotgani guvohimiz).

Shoirning N.Karimov, U.Normatov, N.Otaxonov, N.Muhammad, Q.Ochilov, Sh.Otabek, Sh.Jabborov va boshqalar bilan suhbatlari, maqolalari, she'r, g'azallari sharhida ham tilga e'tibor, so'z mas'uliyatiga oid muhim fikrlar ibratli misollar ko'p uchraydi. Muallif istiqlol yillarida “Ona tilim”, “Tirik xazina”, “So'z — zabarjad…” nomli salmoqli tadqiqotlar bilan chiqdi. Ardoqli shoirimizning zamonaviy “Muhokamat ul-lug'atayn”i yoxud Navoiy tadqiqotiga nasriy muxammasi alohida maqola, risola mavzusidir.

Saydi Umirov – O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan yoshlar murabbiysi.

Manba: «Kitob dunyosi» va «Hurriyat» gazetalari.

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

fifteen − fifteen =