Aslini saqlagan nasl go'zaldir

Tursunoy Sodiqova nafaqat shoira, ta'bir joiz bo'lsa, jamoat arbobi ham edi. U maqsad yo'lida tolmaydigan kurashchan ayol edi. Yarim asr mobaynida xalqimizning hayotiy muammolari bilan qorishib yashadi. Albatta, barcha muammolarga yechim topish mushkul, ammo ezgu yo'lda kamarbasta bo'lish ham oson emas.

Bu kuch-qudrat, ehtiros, kurashchanlik ma'naviyat fidoyisi bo'lgan T.Sodiqovaning ichki tug'yonlarida bor edi. Uning ruhiy isyoni o'zini o'zbekman deb his qilganni azaliy qadriyatlarimizni anglash, o'zlikka qaytish, o'zlikni ardoqlash va asrab qolish yo'lida ommaviy safarbarlikka chaqiriq edi.

“She'rga sig'may qolayotganga o'xshayverdim. Bir talay nasriy yozishmalarim dunyo­­ga keldi… Gohida yana betoqatlik bosh­lanadi, qog'ozga emas, endi elning ko'ziga qarab dardimni aytib olgim keladi. Qarabsizki, sanog'i yo'q uchrashuvlar, bahsli anjumanlar sodir bo'ladi. Ma'naviyat muammosi — mening qonab turgan yaram, bu dardni aytib yig'layveraman… Siz tufayli, hech yo'qsa, bir yurak uyg'onib, bir kishi yaxshi ko'chaga kirsa, armonsiz ketganingiz shu-da. Nasr elning shevasida gapiradi, yomg'irday to'kilgan dard pastu baland yerga birday yetib boradi. Odamlarga tezroq yetkazish uchun ham shu yo'lga o'tdim”, deydi shoira.

Bu ijodkorning she'rdan qaytdim, degani emas, aksincha, she'riyatni nasr­da davom ettirdim, degani edi. Minbarga chiqib, elning ko'ziga qarab so'z aytish, odamlarning dardu armonini eshitish, xatolarni to'g'rilash, murosaga chorlash uning hayot tarziga aylandi. Necha o'n yillar mobaynida minbarlarda aytgan so'zlari zoe ketmadi, hayotimiz kechmish­larida bo'y ko'rsatdi. Albatta, odamlarning dardiga malham bo'lish jon fidolikni talab qiladi. U bu yo'lda to'xtab qolmadi. Ha, amaliy ishlarni moddiy rag'bat uchun ham qilmagani rost: “Ma'naviyat mening qonab turgan yaram”, degan bir ma'rifatparvar, ziyoli shaxsning hayqirig'i, avvalo, o'z “yara”siga malham izlash bo'ldi.

“Agar tinglovchilarim, menga orzumand odamlar qoshiga chiqmasam yuragimning yuki og'irlashayotgandek bo'ladi. Go'yo odamlarning omonati menda qolayotgandek va tezroq egalariga topshirmasam, xiyo­nat qilayotgandek betoqat bo'laveraman”, derdi yurak yorib T.Sodiqova.

Ma'naviyat ulashuvchilar, ezgu amallarga da'vat qiluvchilar qadim-qadimdan ham bo'lgan. Shunisi qiziqki, ular davlat oliygohlarida o'qimaganlar, qo'llarida “Sen notiqsan, sen voizsan”, degan dip­lom, muhrlari bo'lmagan. Lekin xalq bilan yuzma-yuz kelganda so'zi, ovozi bilan hammani qoyil qoldirganlar. Bunday diydor onlari hech vaqt beiz ketmagan. Turli xil turmush tarziga ega oilalar hayotiga madaniy-ma'rifiy, o'zgarish olib kirish naqadar ulug' kasb.

O'ylab qolaman, bunday jonli muloqotlarda sir bor, sehr borga o'xshaydi. Bu hammaga ham nasib etavermaydigan ilohiy ne'mat. Tursunoy Sodiqova, o'zi taqdiri azal deb aytganidek, ilohiy tuhfa bilan tanglayi ko'tarilgan ijodkor edi. Uni mahalla-ko'y, oliygoh talabalari, shahar va qishloq aholisi, barcha-barcha quloq qoqmay eshitsa, unga ishonsa, so'zlari ta'siridan turmush tarzini yangilasa, yaxshilasa va hatto tubdan o'zgartirsa, bu voizaga berilgan ilohiy qudrat bo'lmay, nima axir?!

U minbarga qog'oz ko'tarib chiqmas, qog'ozdan o'qib, ma'ruza qilmasdi. U uchrashuvga yig'ilgan jamoa ruhiyatidan, kasb-kori, o'rtaga tashlanayotgan muammolardan kelib chiqib suhbatni boshlab yuboraverardi.

Tursunoy Sodiqova Andijon televideniesida uzoq yillar “Onalar so'zi — hikmatning o'zi”, degan jonli ko'rsatuvni, shu bilan birga, “Oila ilmi” nomli uzluksiz jonli muloqotni ham olib bordi. U 90 daqiqa davom etar, 90 daqiqada 90 ta savol. 90 xil savolga 90 ta javob… Bu mo''jiza yanglig' haqiqatda yana va yana ilohiy qudrat borligini ko'raman.

U 73 yillik umri davomida yarim asrli shoiralik, voizlik maqomidagi ko'rgan-kechirganlari, aytgan-ayt­maganlari, orzu-armonlari, do's­tu-birodarlari, minbarlarda aytib-aytib “kabutar yanglig' osmonda charx urib lazzatlanganlari”, shirin to'lg'oqlari bitilgan kulliyotlari orqali hamon bulbuldek xonish qilib turibdi.

“Odamlarning ichki dunyosiga kirganim va ularning muammolari bilan oshno bo'lganim sayin ma'naviyat olamida qiladigan ishlarimiz hali juda ko'p ekaniga ishonch hosil qildim”, deya ovoz berayotganga o'xshaydi olima.

“Aslini saqlagan nasl go'zaldir”, deya ko'p ta'kidlardi voizamiz. Ijodkor nas­limiz qayg'usiga nega tushib qoldi, nega bu borada xalq orasida ma'naviy saboqlar zarur degan fikratni shiorga aylantirdi. Va bu shior ijrosi uchun u juda shoshdi, uning peshqadamlaridan biriga aylandi. Ha, ijodkor kelajagi sahroga aylanish arafasidagi ma'naviy merosimiz bo'lmish milliy qadriyatlarimizning yo'qolib ketayotganidan qayg'uda edi.

T.Sodiqova qadriyatlarni tik­lash­ni — Vatanimizni, millatimizni tiklash, asrab qolish, rivoj­lantirish, deb bildi.

Biz yangi avlodni o'zlikni anglash ruhida tarbiyalay olsakkina, 70 yillik mustabid tuzumda ajralib qolishimizga bir bahya qolgan aslimizga qayta olamiz, degan vijdon amri ijodkorni tinch qo'ymadi. U yurtimiz bo'ylab ijodiy safarga otlandi. Bu safar uzoq davom etdi. U muloqotlardan, bahs-munozaralardan, suhbatlardan, tortishuvlardan ma'nan boyi­di. “Aslni, o'ziga xoslikni saqlay olish milliy g'ururdir”, deyishdan xorimadi, yoshlarni shu asnoda tarbiyalashga chaqiraverdi.

Besh jild! Har qaysi kulliyot tirik mavjudotlar ichra eng buyugi sanalmish inson, u bilan bog'liq hayot, turmush tarzi, inson ruhiyati va uning birdan bir beshigi bo'lmish oila ilmi, oila tilsimi, oila muammolari haqida adibaning tahlillari, taxminlari, fikr-mulohazalari, takliflari, eng muhimi, hayotiy mulohazalari yuz ko'rsatadi. U hayotda ko'rgan-kechirganlari, odamlar bilan muloqotdan olgan taassurotlari, nasihati kor qilgan, kor qilmaganlari haqidagi bilganlarini qalb va aql chirog'idan o'tkazib yozadi. Qolaversa, u ro'baro' kelgan inson kechinmasi va taqdiri ma'nili, samarali yechim topishi uchun kurashgan damlari (o'sha tashvishli on har birimizning boshimizdan o'tgan yoki kechayotgan bo'lishi ham mumkin), iztirobli lahzalarni qog'ozga tushiradi, so'ng kitob bo'lib taqdim qilinadi. Ochig'i, bu kulliyot millatimiz dardi, og'riqlaridir.

Oila ilmi! Oila — er-xotin, farzand­lardan iborat kichik bir jamoa. Lekin jamiyatning muhim bo'lagi. Tursunoyim bu mavzuga yanada kengroq qaraydi. O'zbegimga xos hayotimizning, turmushimizning ming bir jabhalaridan ming bir hikmat topadi. Va bu bilan oila ilmining keng olamiga bizni yetaklab ketadi. Biz bilgan va bilmagan bu sirli, sinoatli dunyo­ning baland-past, o'nqir-cho'nqir, gohida gashtli, gohida g'ashli kechinmalari ustidagi uning tashbehlarini inson ruhiyatini anglash bobidagi ilmiy, olimona tahlil sifatida qabul qilamiz.

Ochig'ini aytsam, ijodkorning erkak zotiga marhamati juda baland. Shunga yarasha unda tilak-istaklar ham bisyor. Chunki: “Erkakka oila boshlig'i deb berilgan maqom aslida unga atalgan mukofot, erkakka ishonch, unga tog'im, yetilgan bog'im, suyanchig'im deb qarashlik kerak”, dey­di shoira.

Shunday martabaga ko'tarilgan erkakni e'tibordan tushib qolishini sira istamaydi: “To'rt muchangiz sog' bo'la turib, ahli ayolingizni issiq-sovuqdan, isnod va xatardan himoya qila olmasangiz, qozonini qaynata olmasangiz, o'z-o'zidan oiladagi ovozingiz pasayib boradi”.

Sababi, oilada bekalik, onalik dardi naqadar og'riqli. Bola tug'ish, uni oyoqqa qo'yish, tarbiyalash, uy-ro'zg'or tutish kabi ming bir mas'uliyatlar qatori, kerak bo'lsa, oilani iqtisodiy ta'minlashda ayol ham hech qachon qo'l qovushtirib o'tirmaganini e'tirof etarkan, quyidagicha fikrlaydi…

Bugun qanchalab xotin-qizlarimiz bozor-o'chardan panoh qidira boshladi. Chet elma-chet el qatnab, qop ko'targanlari qancha… Ayol ne azobu uqubatlarda topgan-tutganlarini hovuchida farzandlariga tutadi. Shunday erkaklar borki, xotini topib kelganlarini bolalariga qo'shilib yeb-ichadi. Bundan vijdoni qilt etmaydi…

Axir, bu Sharq erkaklari uchun tanaz­zul emasmi?! Bu tanazzulliklarga sabab qilib mustabid tuzumdan qutilish va mus­taqillik bayrog'ini asrab qolishdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy qiyinchilik­larni yoki bozor iqtisodiyotiga o'tish mashaqqatlarini ro'kach qilib ko'rsatayotganlar ham yo'q emas.

“Lekin har qanday davrda ham, u ayol bo'ladimi yoki erkak, o'z mavqeini, oriyatini saqlab qolishi kerak”, deydi voiza…

… Ota-onangizni yo'qlaganingizga qancha vaqt bo'ldi? Farzandlaringiz bilan yakkama-yakka dildan suhbat qilganmisiz, unga uxlash oldidan ertak­lar aytib, kitoblar o'qib berib allalaganmisiz, ularni bog' sayriga, qo'g'irchoq teatri tomoshalariga olib borganingizni eslaysizmi”, deb savolga tutadi yana. Ba'zi o'ziga bino qo'ygan erkak: “Oilamni boqaman, hech narsaga zoriqtirmayman, deb erta ketib, ishdan kech qayt­s­am, mendan sizga yana nima kerak?!” — desa-da, farzand­larimiz qorni to'q bo'lsa-da, ma'nan boyimas ekanlar, bosh­qasi bekor. Ular yegan qazi-qartalarini ham, kiygan shoyi atlaslariyu, kimxoblarini ham unutishlari mumkin. Lekin ota bilan muloqot — ota bilan dardlashish, ota bilan sirlashish, toshga o'yib yozilgan duoi kalom misol, bola qalbini mash'alday bir umr yoritib turadi.

Boladan qanday kitob o'qiyotgani, do's­tu o'rtoqlari kimlar, kelajakda kim bo'lmoqchi, qaysi kasbni egallamoqchi ekani bilan qiziqqan, yordam qo'lini cho'zgan, maslahatini ayamagan otani bola qad­riga yetmaydimi? Yetadi albatta! Lekin biz ota-onalar ota-onalikning eng mas'uliyatli bu jihatiga hamisha ham e'tibor qaratmaymiz! Ba'zan bu hayotda yashashdan katta murod-maqsadlarimiz oldida hech narsa emasga o'xshaydi. Yo'l-yo'lakay tuzatsa ham, tuzatmasa ham bo'laveradigan masala deb qaraymiz. Bizning xatoimiz ham shunda.

“Vaqt ketyapti, otajon! Umr o'tyapti, otajon! Bolalar o'syapti, voyaga yetyapti, otajon! Farzandlaringizda otajoni bilan o'tgan kunlaridan qanday xotiralar qol­yapti? Bu haqda o'ylab ko'rganmisiz? Qissadan hissa shuki, kelajakda sizni nima kutyapti, hazrati ota!” — deydi voiza.

Ma'naviyatshunos olima Tursun­oy Sodiqovaning o'z tinglovchilari, o'quvchilariga ta'sir kuchi shundaki, u beixtiyor sizni o'ylashga, fikrlashga chorlaydi. Suhbatga tortadi. Unga qo'shilib u bilan aytishuvga chog'langaningizni bilmay qolasiz.

T.Sodiqovaga kelgan ayrim maktublarda manmanlik, o'zibilarlik, behayolik isi kelib tursa-da, voiza javob yozishdan erinmagan. Bunga uning kitoblarini o'qisangiz siz ham guvoh bo'lasiz. Lekin xalqimizda ajoyib maqol bor: “Men yomondan ayrilib, yaxshini topganing qani?!” Bu so'zlar oilasini tashlab, boshqa turmush qurgan aksariyat insonlarning pushaymoni, armoni, has­rati, nadomatidir. Bundaylarga ey g'ofil inson, uyg'on, ko'zingni och, deging keladi. Beixtiyor Abdurauf Fitratning “…fikri zaif bo'lgan odam o'z ishlari ustida o'ylanmaydi, zarar va foydasini andisha nazaridan o'tkaza olmaydi, hissiyotga asir va shahvoniy lazzatga tobe' bo'lib, jismi zaif va axloqi vayron bo'ladi”, degan so'zlari esga tushadi.

“Oila muammolariga aralashganimga yarim asr bo'ldi, — degandi o'zaro suhbatlarimizdan birida shoira. — Oilaviy mojarolarning ellik ming rangini ko'rdim. Oilaviy muammolarni hal qilishda, oila mus­tahkamligini saqlashda erkak zotini o'ta sust ko'rdim”, deganida balki shoira shunday kimsalarni ko'zda tutgandir.

Koshkiydi, shu bilan alamidan chiqsa, ammo badaniga yopishgan bu dard alanga-otash bo'lib yonar, ko'ksini kuydirardi. “Tamakiga ruju qo'ysang, hujayralaringdan tutunda kuygan bola unadi! Aroq bilan sug'orilgan tomirlaring bergan meva achchiq bo'ladi”, deb yuragini bo'shatib olardi.

Bunday jarayonlarda voizamizning artistlik mahoratini ko'rish ham hech gap emasdi. “Qahramoni”ni ota-onasi, ustozi yanglig' boshini silar, do'sti bo'lib qalbiga yo'l topar, gohi uzoqdan, gohi yaqindan kelar, gohi ters, gohida shirin so'zlardi… Va hatto ba'zida “qahramon”ini bezor qilayotgandek bo'lardi… Da'vatlari, tarbiya usullari qanday shaklda bo'lmasin, qanchalab odamlarni g'aflat uyqusidan uyg'otdi, to'g'ri yo'lga bosh­ladi. Bu qaltis, mashaqqatli faoliyatdan u sira nolimas, aksincha, har bir mushkuli oson bo'lgan oila shodligi uning qalb sandig'idan joy olib boraverardi.

* Bugungi ayol eridan bir qadam ilgarilab ketdi. Erdan ilgarilab ketish esa bizning millat ayoliga hech qachon rohat bag'ishlamagan. Biz doim otasining bo'yini ko'rsatib turib, bola tarbiyalab kelganmiz.

* Qaysi erkak olg'a ketayotgan bo'lsa, g'ayrat-shijoatda, ixtiroda va taraqqiyotda bo'lsa, bilki uning ayoli aqlli…

* Ayoli oriq yurtning millati oriq, ayoli o'ksik yurtning millati nosog'dir.

* Quyosh aslida ikkita! Biri ko'kda, biri esa Zamindagi ayol.

* Sabr ayoldan, kechirish ayoldan, farzand berish ayoldan, tarbiya ayoldan, millatning kelajagi ayoldan, deb unga ikki qo'lini barobar cho'zib turgan er, farzand, jamoa, davr andak hijolat chekishi kerak…

Yuqoridagi tashbehlar o'zbek ayoli haqidagi ma'naviyatshunos olima Tursunoy Sodiqova ta'riflaridan bir parcha, xolos.

Voizaning hazrati ayol haqidagi e'tiroflarini xohlang shior sifatida qabul qiling, xohlang, hikmat deb biling, xohlang har ikkovini bir maqomda qabul qiling. Hamma gap shundaki, ijodkorning ayol haqidagi har bir ta'rif-tavsifi ortida uning necha o'n yillar davomidagi oila ilmi borasidagi kuzatishlari, ilmiy izlanish­lari, tadqiqotlari, turmush deb atalmish oilaning qirq chig'irig'idan omon chiqqan o'zbek ayolining hayot tarzi, sinovlari xulosasi yotibdi.

Er yigitlar haqidagi fikrlari ham kishini o'ylantiradi, mushohadaga chorlaydi: “Iliging quvvatga to'lgan, xotirang, zehning ko'rganing­ni muhrlab qoladigan, shahd qilsang osmondagi yulduzni uzishing mumkin bo'lgan paytlaringda g'ayratingni, shiddatingni nega uxlatib qo'yding?! Nurafshon yuraging bor edi, ularni sochishga, ko'ngillarning qulflarini ochishga nega shoshilmayapsan?!” — deya bong uradi shoira.

Rostini aytganda, o'zbek xonadonlarida qiz bola tarbiyasiga, ma'lum darajada, alohida e'tibor qaratiladi. Qizlarni uzatguncha, hech bo'lmaganda, uy-ro'zg'or tutishga, pazandalikka o'qitiladi, o'rgatiladi…

O'g'il bolalarga-chi? Ularga nimadan saboq beriladi?!

To'g'ri, keyingi paytlarda farzand­larimizni tarbiyalash borasida bir qadar siljishlar ro'y bermoqda. Ularni chet tillarini o'rgatadigan, oliygohlarga kirish uchun xususiy kurs­larda o'qitish urf­ga aylandi.

T.Sodiqova: “…O'g'lonim, o'nta barmog'ing o'nta shogird bolangdir. Har birini har xil hunarga o'rgat. Hunarli yigit, qo'li qadoq yigit eng chiroyli yigitdir va qizlarning baxtlisi o'shanga tushadi…”, deb da'vat qilarkan, o'z kuchiga, o'z imkoniyatiga ishongan va suyangan yigitlar tarafdori sifatida ularni tobe'lik, mute'lik balosidan asrab qolgisi keladi.

Adiba kulliyotlarining “O'g'lim, senga aytaman” bobida uning yigitlarga atalgan ko'ngilochar, yangroq bir qo'shig'i ham bor:

“…Yurakka ishq tushishining o'zi katta baxt, – deydi Tursunoy. – Sen endi hech qachon yolg'iz qolmaysan, doimo bag'ringning qoq o'rtasida sen bilan shirin suhbatlar quradigan dardkashing, mahrami jon – muhabbat bor!.. Muhabbat ko'ksingga botgan quyosh!”

Shoira muhabbat bor joyda turmush gashtli, ro'zg'or deb atalmish olaxurjunni ko'tarmoq yengil, oilada uchraydigan ikir-chikir muvozanatlardan chiqmoq eshiklari ochiq, demoqchi. Muhabbat bor joyda er-xotin bir-biriga suyanadi, bir-birini kechiradi, eng og'ir vaziyatlardan ham yengil chiqib keta oladi, dey­di va nihoyat, muhabbatli oilalarda ajrimlar kamdan-kam uchraydi, degan xulosaga keladi…

Voizamizning besh jildlik kulliyotidan birini olib, birini qo'yib varaqlayman, qayta-qayta o'qiyman. O'qiganim sayin meni taqdirlar, qismatlar, diydor onlari o'z og'ushiga tortgandan tortadi…

“Oila tilsimi” ruknidagi “Og'a-inilik ilmi”, “O'g'lim, senga aytaman”, “Kuyovlik ilmi”, “Kelinlik ilmi”, “Qaynonalik ilmi” kabi qator esselari o'rin olgan jajji kitob­lari bejiz qo'lma-qo'l bo'lib ketgani yo'q. Xalqimiz shunday da'vatlarga talabgor edi. Nashriyotlar Tur­sun­oy Sodiqovaning esselarini cho'ntak kitob tarzida katta tirajlarda chop etdi. Bu esselar katta davralarning suhbatijon mavzulariga aylandi. Bu kitob qizlarimiz sepiga qo'shib sovg'a qilinayapti.

Umuman shoiraning ma'naviyat rukni ostidagi har bir yangi kitobi xalq orasida shov-shuvga sabab bo'lar, gap-gashtak­larda qo'lma-qo'l bo'lar, hatto choyxona gurunglarini qizitib yuborardi. Uning dil yozmalari bitilgan bunday kitoblarning taqdimoti, o'qish, o'rganish loyihasi joylardagi xotin-qizlar qo'mitalari bo'limlarining ish rejalariga kiritilardi. Uning radio-televidenie orqali chiqish­larini xalq jon qulog'i bilan eshitardi. Uning da'vatlarini eshitgani qo'shni qish­loqlardan, qo'shni shaharlardan necha chaqirim yo'l bosib kelganlar qancha, keksalar duoga qo'l ochib, yaxshilik tilaganlari qancha…

Bunday kezlarda voizamiz bahor gullariday yashnab ketar, ilhomiga ilhom qo'shilib, bir soatga mo'ljallangan uchrashuvlari ikki-uch soatgacha cho'zilib ketardi.

Shunday abadiyat qonunlari borki, yozuvchi bularni bot-bot eslarkan, avvalo, o'zi taskin topadi. “Agar ming yil umr ko'rsam, otajonim, onam jahonim fidoyiligining yana ming olami aytilmay, ming iqlimi yoritilmay qolishi aniq” derkan, u:

Bir armonim bor mani,

Bordir bitta faryodim.

Topib bering, onamni,

Unga hali to'ymovdim! — deydi.

Bu satrlar har qanday muz yurak­larni ham eritib yuborishga qodir.

Dilbar MAHMUDOVA,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

eighteen + 13 =