Sokin tuyg'ular tug'yoni

Hikoya sodda, ixchamroq bo'lgani yaxshi. Ayrim hajmi salkam qissaga tenglashadigan hikoyalarni soddalashtirib, teng yarmiga qisqartirilsa ham, mazmuniga putur yetmaydi, go'yo aslida shunday yozilgandek fikr uyg'otadi odamda.

Badiiy asarga qo'yiladigan bu talabni mashhur yozuvchi Abdulla Qahhor 1940 yilda yozgan “Hayot qo'shig'i” maqolasida shunday ifodalagan edi: “Kitobxonga bir fikrni anglatish yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun kishining boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon va sodda til kerak. Surat oldirayotgan kishi suratga chiroyli tushmoqqa behuda zo'r berib, o'zining tabiiy holatini buzganday, yozuvchi “chiroyli” va “qoyil qilib yozish”ga behuda zo'r bersa, adabiy asar uchun zarur bo'lgan tildagi soddalik, tabiiylik buziladi”.

Abdujalol Taypatovning “O'g'il” to'plamidagi hikoyalarni o'qiganimda daf'atan ulardagi shu xususiyat – qisqalik, soddalik, tasvirlarning samimiyligi o'ziga tortdi. To'plamdagi hikoya­lar katta voqeani, katta g'oyani o'ziga qamrab olgan bo'lsada, haj­mi ixcham, bayon o'ta qisqa, tas­virlar sodda va ravon. Shuning uchun hikoyalarni o'quvchi qiynalmay o'qiydi, oz vaqt sarflab ancha ko'p narsa oladi. Eng muhimi, hikoyadagi voqealar, qahramonlarning harakati, xarakteri sizni o'ylantiradi, mushohadaga undaydi.

To'plamning boshidagi “Ulg'a­yish” hikoyasining syujeti oddiy voqea asosiga qurilgan.

Hikoya qahramonining otasi Musurmonqul davlat xo'jaligida oddiy shofyor bo'lib ishlaydi. Kattalar nimani buyursa, bajaradi. Xo'jalik rahbari davlat mulkidan “o'zining ulushi”ni xizmat mashinasiga yuklab, uyiga olib borib tashlashni buyuradi. Yaqin o'tmishdagi odatdagi hol bo'lgan unchalik “yangilik” bo'lmagan voqea. Biroq ishni begona ko'zlardan yashirib, shofyori bilan imi-jimida bajarmoqchi bo'lgan amaldor o'zining uyida “kelishib bo'lmas” nazoratchining qo'liga tushadi.

“Chol qorong'ilikda yaxshi ko'rmasa-da, hassasini to'qillatib, mashinaning yoniga keldi.

– Nima bu? – deb so'radi. Keyin birdan jazavasi tutib qoldi.

– Ol mashinangni! – Baqirdi Musurmonqulga qarab. – Hozir melisaga xabar qilaman! Nontepkilar!

Musurmonqul boshliqqa qaradi. Boshliq otasiga yaqinlashib, uning qulog'iga nimadir deb shivirladi.

– Ni-m-m-a-a! – Chol baqirishda davom etdi. – Kunjara yeb katta bo'lganingni unutdingmi? Hali ko'zim ochiq ekan, senlarga bu noma'qulni yedirmayman. O'lganimdan keyin esa bilganlaringni qilinglar. Hayda mashinangni! – Chol hassasi bilan kabinaga niqtadi. Musurmonqul “Nima qilay?” degan ma'noda boshlig'iga burildi.

– Bo'pti, siz boravering! – Boshliq jahl bilan qo'l siltadi.

– Buni-chi? – Musurmonqul kuzovga ishora qildi. – Buni nima qilay?

– Bilganingizni qiling!..”

Musurmonqul g'allani xo'jalikning xirmoniga qaytarib olib borolmaydi, uyiga olib keladi. O'ninchi sinfda o'qiydigan o'g'lini uyg'otib tushirib olishni boshlaydi. Maktabda o'qituvchilarning to'g'ri yashash haqidagi ta'limi, kitoblardagi halollik haqidagi g'oyalar bilan tarbiyalangan bola otasining bu ishi o'g'rilik ekanligini biladi, ichida otasini qoralaydi, bu nopoklikni qabul qila olmaydi. Bu masalada xuddi xo'jalik rahbarining otasi Haydar gajirga o'xshab fikrlaydi. Haydar gajir o'g'liga bu qing'irlikni oxiriga yetkazishiga yo'l qo'ymay, g'allani qaytarib yuborgan edi. Ammo bola otasining aytganini bajarishga majbur. Otasiga buyruq berolmaydi. G'allani tushirib, joylaydi.

Sokin kechayotgan oddiy voqealar hali hayotning pastu balandini anglab yetib ulgurmagan bolaning qalbida tug'yon qo'zg'aydi.

“Bola taraddudlandi. “Ayt­sammi? Urishib bersa-ya. Urishsa urishar”.

– Ota-a… – Tovushi juda siniq chiqdi.

– Ha, nima deysan?

– Shu-shu… ishni qilmasangiz-chi? – Bolaning ko'nglidagi gap beixtiyor og'zidan chiqib ketdi.

– Ni-i-ma-a? – Ota o'rnidan turib o'tirdi. O'g'lini birinchi marta ko'rayotganday tikilib qoldi. Oyning xira nurida uning yuz ifodasini ko'rib bo'lmasdi…

“Men sizlarning o'qimishli, obro'li odam bo'lishlaring tarafdoriman. Men tortgan azob­larning mingdan birini ham ko'rmang­lar, deyman. O'zing esli yigitsan-ku, o'g'lim!..”

U otasining bunchalik kuyinib, dard bilan gapirishini, otam shuncha gapni biladi, deb sira o'ylamagandi. “Demak, hali bu dunyoda uning aqli yetmaydigan ko'p narsalar bor”.

Bolaning o'y-xayollari bizni voqealarning tashqi rivojlanishidan, qahramonlar ichki dunyosidagi ziddiyatlar sari yetak­laydi. Hikoyadagi ota-bolalar to'qnashuvi faqat turli yoshdagi odamlar qarashlarining qarama-qarshiligi emas, aslida davrning, jamiyatning ziddiyatlari ekanligini o'ylaymiz. Bolaning maktabda domlalardan eshitganlari, ko'rganlari, kitob­larda o'qiganlari o'z hayotida kechayotgan voqealar ziddiyatga kirishadi. Ularni ang­lashga harakat qiladi. U shu ziddiyatlar olamida ulg'ayadi.

Hikoya shunday yakunlanadi. Biroq voqea rivoji endi bizning, o'quvchilarning qalbiga ko'chadi. Hayotning abadiy ziddiyatlariga, qarama-qarshiliklariga, kurashlariga duch kelgan, unga yechim topolmayotgan musaffo bolalikning zavol topishidan hadiksiraymiz. O'zi xohlamagan holda kattalarning qing'irliklariga sherik, biroq qarshilik qilishga ojiz bola ulg'ayganda qanday odam bo'ladi? U o'zini o'rab turgan borliqdagi chigalliklardan o'ziga to'g'ri yo'l topa oladimi? Insonning ulg'ayishidagi bu murakkab yo'l o'quvchini o'ylantirishi, mulohazaga undashi uchun bitta hikoyaga shuncha kuch yuklash, albatta, yozuvchining mahorati.

Insonning hayotda o'z o'rnini topishida u ulg'aygan muhitning, atrofdagilarning ta'siri yozuvchining boshqa hikoyalarida bosh­qa qahramonlar obrazlari talqinida ham davom etadi. Biz “Ulg'ayish”dagi bolaning ulg'ayganda qanday odam bo'lganini yozuvchining keyingi hikoyalari — “Jiyan”dagi Abdumurodda, “Xo'rozqand”dagi Rahimda, “Iste'fodagi polkovnik”dagi Murodda, “Polvon”dagi Tilovberdi polvon obrazlarida ko'ramiz. Garchi bu hikoyalar umuman bir-birining davomi emas, hatto voqealar tadrijiy rivoj­lanishida ham biron tartibda birlashtirilmagan bo'lsada, negadir ularning qahramonlari bir qishloqda o'sgan, bir-birlarini taniydigan aka-ukalarga yoki bir odamning turli yoshdagi hayotiga juda o'xshaydi.

Bu hikoyalarni birlashtirgan umumiylik, birinchi nav­batda, qahramonlarning oddiy qishloq odamlari, ularning shevalari, harakatlari, qiliqlari bir-birlariga o'xshashligida ko'zga tashlanadi. Ammo bular hikoyalardagi umumiy o'xshashlikning ayrim qismlari, xolos. Asosiy o'xshashlik bu qahramonlarning barchasidagi soflik, samimiylik, soddalik, jo'mardlik. Ularning barchasi sof niyatli, imonli, insofli odamlar ekanligi. Ularning niyat-o'ylari, orzu-armonlari, to'siqlarga, illatlarga qarshi kurashda tutgan yo'llari, usullari, garchi, turlicha bo'lsada, olijanob maqsadlari, sof tuyg'ulari bilan bir-birlariga o'xshaydi, bir-birlarini to'ldiradi. Shuning uchun “Jiyan”dagi Abdumurod “Ulg'ayish”dagi bolaning katta bo'lib oliy maktabda ishlayotgan paytidek tuyuladi. Bu boladagi nohaqlikka, adolatsizlikka isyonni “Iste'fodagi polkovnik”dagi Murodda, “Polvon”dagi Tilovberdi pol­vonda ko'ramiz.

Turli yoshdagi, turfa fe'lu a'molga ega bu qahramonlarni niyatlarining sofligi, soddaligi, samimiyligi uchun yaxshi ko'rib qolamiz. Hikoyalardagi voqealar sokin, o'tkir syujetsiz voqealar, qahramonlar hikoyalari asosiga qurilgan bo'lsada, ulardagi ichki kurash, ruhiy iztiroblar, zo'riqishlar o'quvchini befarq qoldirmaydi. Asar qahramonlarining samimiy tuy­g'ular sehri beixtiyor sizni rom etadi, qalbingizga ko'chadi.

Aynan shu sokinlik qo'ynida inson kechinmalarining to'g'yoni to'plamga kirgan hikoyalarning o'ziga xosligi, muallifning uslubini belgilovchi jihatdir. Odamlar hayotini, taqdirini o'zgartirib yuboradigan voqealarni sokin, sodda va samimiy hikoya qilish, inson qalbidagi to'g'yonni bor bo'yi bilan ko'rsatish hamma yozuvchi ham uddalaydigan ish emas. Abdujalol Taypatov sokinlikdagi bu tug'yonni aks ettira olgan.

To'plamga kiritilgan “Tazarru” qissasida ham hayotda insonning o'rni, odamlar o'zaro munosabatlaridagi qarama-qarshiliklar haqida sodda, samimiy tuyg'ular ifodasini topgan. Qissa bundan avval alohida kitob holida nashr qilinganini hisobga olib, hozir batafsil to'xtalib o'tirmadik. Zero, yozuvchining bu asari tahlil qilishga, o'rganishga arzirlidir. Biroq ushbu kichik maqolada buning imkoni ham yo'q. Qissaga qanday baho berishni o'quvchilarning o'ziga qoldirib, ijodkorning ushbu to'plamga kiritilgan publitsistikasi ayrim jihatlariga e'tiborni qaratmoqchi edik.

Abdujalol Taypatov ijod yo'li voqealarning qisqa va lo'nda xabarini berishga ixtisoslashgan O'zbekiston Milliy axborot agentligi faoliyati bilan bevosita bog'liqligi uning barcha asarlarida, shu jumladan, publitsistikasida yaqqol sezilib turadi. Uning barcha pub­litsistik asarlari xoh katta muammo ko'targan, xoh biror voqeaga munosabat bo'lsin, ortiqcha jimjimadorlikdan xoli, sodda, ravon yozilgan.

Buni to'plamga kirgan “Fonogramma haqiqiy san'atning kushandasimi?”, “O'zligini yo'qotmagan elim”, “Til — millat ruhi”, “Seni sog'indik, bahor!”, “Uyda tinchi bo'lsin yigitning”, “Oydanda go'zalsiz, kundanda go'zal”, “Sut sog'ayotgan ayol” kabi ocherk va publitsistik maqolalardagi sodda, samimiy, lo'nda tasvirlarda ko'rish mumkin.

Matbuotda, ayniqsa, elektron ommaviy axborot vositalarida voqealarni yoritishda “bozorbop qilish”ga, faktlarni “qovurishga”, o'quvchining diqqatini tortish uchun jimjimadorlikka intilish kuchayib borayotgan paytda jurnalistikaning an'anaviy usullari, janrlari, badiiy publitsistika afzalliklarini ko'rsatib beradigan shunday asarlar ham kerak. Shu bois to'plamga muallifning ushbu janrdagi ijod namunalari ham kiritilgani kitobning qiymatini yanada oshirgan, deyish mumkin.

Ushbu mushohadalarni bayon etishdan muddao shuki, yurt­doshlarimiz, kitobxon xalqimiz “O'g'il” kitobini mutolaa qilsa, menimcha sira afsuslanmaydi, aksincha, yaxshi bir yozuvchining xalqchil bitiklaridan bahramand bo'ladi. So'zimizga ishonavering, o'qib ko'ring.

Toshqul BEKNAZAROV