Mening uyim

Vatan qanday quriladi?

Uzoq yillar burun shoir Shavkat Rahmon Do'rmonda uy qura boshlaydi. Har shanba-yakshanba kunlari borib ishlaydi, qora mehnat qiladi. Shunda yozuvchi Shukur Xolmirzayev uning yoniga o'tib: “Shoir, she'ringni yozsang-chi, ana, “Selxoz”ning rektoriga aytaman, ukamiz bo'ladi, talabalaridan yuboradi”, desa: “Yo'q, Shukur aka, men vatan qurayapman, vatanni o'zimning qo'lim bilan qurishim kerak”, deya javob bergan ekan.

Ha, vatan shunday barpo etiladi. Vatanni o'z qo'limiz bilan qursak, uning qadri bo'ladi, qimmati oshadi. 2019 yili Abdulla Qodiriy uy-muzeyiga aylantirilgan xonadondagi ikki qavatli sinch uyni, g'ishtli shiyponni yozuvchining shaxsan o'zi qo'llari bilan qurgan ekan.

Aytgancha, bugun sinch, paxsa, loysuvoq, somonsuvoq, qumsuvoq, lo'mbozli, pastak uylar qurish judayam kamayib bormoqda. Bu kabi uylar qishda issiq, yozda salqin bo'lgan. Ularni qishda isitish uchun uncha ko'p issiqlik ham kerak bo'lmagan.

Ammo XIX asrning o'rtalarida ishlab-chiqarish, fan va texnika taraqqiyoti natijasida paydo bo'lgan zamonaviy arxitektura, metal (po'lat) qazish, qayta ishlash texnologiyasining rivojlanishi arxitekturada kutilmagan o'zgarishlarga olib keldiki, bu o'z-o'zidan XX asrda yurtimiz hududiga ham o'z ta'sirini ko'rsatdi. “Yangi arxitektura” bu davr talabi, albatta. Lekin nima uchun asrlar sinovidan o'tgan o'z qadimiy arxitekturamizdan bugungi qurilishlarda deyarli foydalanmayapmiz. Axir ularni yangi arxitekturaning zamiriga singdirib yuborish mumkin-ku!

Qodiriyning uyini kim qurgan?

Abdulla Qodiriy uy-muzeyi direktori Xondamir Qodiriyning aytishicha, uning arxivida otasi Habibulla Qodiriy rassom Alisher Mirzayevga aytib turib chizdirgan bog'-hovlining eski ko'rinishi aks etgan surat bor ekan. U yerda hamma narsa oddiy emish: paxsa va loysuvoq devorlar va hokazo. Nazarimda, muzey ana shu surat asosida qurilganida o'z zamonasiga mos bo'lgan bo'lardi. Uning hozirgi ko'rinishi ustunli ayvonlardan iborat, ya'ni asliga qaraganda dabdabaliroq ekan.

Davlat rahbari tashabbusi bilan qurilgan, 2019 yil 26 dekabr kuni ochilgan Abdulla Qodiriy ijod maktabi, “Turon” kutubxonasi, “Abdulla Qodiriy” muzeyi binolarida an'anaviy arxitektura bilan zamonaviy arxitektura g'oyat uyg'unlashgan. Masalan, binoning tashqi devorlari loysuvoq qilingan, ayvonlariga ustunlar o'rnatilgan. Bino ichkarisidagi shiftlar, o'quvchi va o'qituvchilarning partalari XX asr maktablarini eslatadi.

Afsuski, O'zbekistonda bugun juda ko'p musulmonlar katoliklarning cherkoviga o'xshagan katta-katta, baland-baland uylar qurishmoqda. Ko'chirmakash arxitektorlar internetdan loyihalarni ko'chirib olyapti va talabgorlarga go'yoki “chizib” beryapti-qo'yayapti. Hayhotday uylarni isitish uchun esa juda ko'p elektr, gaz kerak bo'lmoqda. Nazarimda, bu ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan ulkan muammo. To'g'ri, beton va pishgan g'ishtli uylarning “umri” uzoq bo'ladi. Ammo menimcha, bu kabi uylarni qurishda ham zamonaviylik bilan qadimgi an'analarimizni uyg'unlashtirib yuborish kerak.

Mahallada qurilgan “dom”lar

Yana bir muammo. Hozir hovlili mahallalarda ko'p qavatli uylar ham paydo bo'lyapti. Ya'ni, tadbirkorlar eski, deylik olti sotixlik joyni sotib olyapti va u yerga yerto'la va 4 qavatli uy qurib, 10-15 ta kvartira sifatida sotyapti. Shundan so'ng, bu inshootning kanalizatsiya, elektr toki, gaz, suv, chiqindi, avtoturargoh singari muammolari paydo bo'lyapti. “Dom”ning tepadagi derazalaridan qo'shni xonadonning hovlisi bemalol ko'rinib turadi. Bundan esa, uyi past bo'lib qolgan qo'shnilar norozi. Masalan, 2018 yilning iyun-iyul oylarida aholidan tushgan ana shunday mazmundagi shikoyat xati asosida “O'zbekiston-24” telekanalidan Yunusobod tumani Turkqo'rg'on mahallasiga s'yomkaga bordik. Yusupov familiyali tadbirkor mahallaning bir nechta joyidan eski uylarni sotib olib, ularni buzib, o'rniga uch-to'rt qavatli, ko'p xonadonlar qurib tashlabdi. Yunusobod tumanining o'sha paytdagi hokimi Baxtiyor Abdusamatov bilan uchrashdim. U vaziyatni o'rganib, buning hokimiyatga aloqasi yo'q, bu haqda hech qanday qaror chiqarmaganman, bu Davlat xizmatlari agentligidan ro'yxatdan o'tadigan inshootlar, deb tushuntirish berdi. Toshkent shahar Yer resurslari va davlat kadastr boshqarmasining Yunusobod tumani filiali mutaxassisi Sharofiddin ismli aka bilan gaplashdim. U binoning tuman me'mori tomonidan tasdiqlangan loyiha asosida qurilgani, kadastr yig'ma jildi shakllantirilgani, ammo imoratga egalik huquqi berilmaganini aytdi. Avvallari bu egalik huquqi hokimning qarori bilan qonuniylashtirilgan, endi esa bu huquq Davlat xizmatlari agentliklaridan olinyapti ekan. Bunda ham komissiya tuzilib, uning dalolatnomasi xulosasiga ko'ra egalik berilar ekan. O'shanda Toshkent shahar arxitektura va qurilish bosh boshqarmasiga ham bordik. Yunusobod tumani me'morini qidirib. Ammo tuman me'mori Iskandar Boynazarovni topa olmadik. Qo'ng'iroq qildik, “bolnichniy”daman, dedi. Ishxonasidagilardan so'radik, “bolnichniy”si tugagan deyishdi, qayta qo'ng'iroq qildik, telefoni o'chirilgan bo'ldi. Savollarimizga boshqa hech kim tayinli javob bermadi.

Me'morni topa olmaganimiz bois o'shanda ko'rsatuv efirga berilmay qolib ketdi. Boshqa lavhalar bilan chalg'ib, shundan so'ng bu mavzuga qaytmadik ham.

Qarang, hamma muammodan o'zini olib qochadi. Muammo bor. Aybdor esa yo'q. O'ylaymanki, aholining shikoyati bugun ham o'z yechimini topmagan. Balki davlat xizmatlari agentligi qo'shnilarini norozi qilgan “dom” egasiga egalik huquqini bergandir, balki yo'q, bunisi menga qorong'i.

Stadion o'rniga xususiy klinika qurilmoqda

Kelajak yoshlarniki, deymiz. Ular mamlakatning ertasi bo'lishi uchun ma'nan va jismonan sog'lom bo'lishi kerakligini ko'p aytamiz. Ammo buning uchun sharoit yaratish juda muhim ekanini doim ham anglamaymiz. Masalan, men avval yashagan hudud — Alimkent mahallasida Yashnobod tumani hokimi Dilmurod Turdiyevning 2017 yil 18 iyuldagi “Zamonaviy mahalla” loyihasi asosida mahalla markazlari hamda savdo va maishiy xizmat ko'rsatish shoxobchalari tashkil etish uchun yer maydoni ajratish haqida”gi qarori bilan tadbirkor mavjud sport maydonini buzib o'rniga mahalla binosini qurdi. Evaziga loyiha ichida qishki suzish havzasi bor bo'lgan maishiy xizmat uyi uchun unga joy ajratildi. Ushbu hujjatga esa go'yo Prezidentning 2017 yil 3 fevraldagi “Mahalla institutini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni asos qilib olingan. Ammo har ikkala hujjatni hijjalab o'qib chiqdim, ularda sport maydoni o'rniga mahalla markazi qurish haqida hech gap yo'q. Nega unda ular bunday qilishdi?

Masalaga yanada chuqurroq yondashsak. Alimkent MFYning necha yildan beri foydalanib kelayotgan bir qavatli binosi bor edi, hozirgi kunda mazkur bino boshqa mahallalarda qurilayotgan zamonaviy mahalla markazlaridan qolishmaydi. Lekin ushbu bino 2-sektorga berib yuborildi. Modomiki, Alimkent MFYning avvaldan “o'tirgan” o'z binosi bor ekan, nega unda ularga yangi bino kerak bo'lib qoldi? Nega o'zi o'tirgan yaxshi binoni boshqa tashkilotga beradi?

Yana bir gap. Mahalla binosi boshqa tashkilotga berib yuborilgan ekan, unga bino qurish kerak ekan, nega aynan sport maydoni buzilib, uning o'rniga qurilishi kerak? Mahalla hududida boshqa tashlandiq hudud kammi? Mahalla markazi baribir ham qurilishi kerak ekan, binoni o'sha tashlandiq hududlarda qurishsin, shunda bir qarovsiz joy obod maskanga aylanib qolardi.

2019 yilning boshida “Huquq” nashridan savollarimga javob topdim. Bosh prokuratura Toshkent shahrida sobiq hokim Rahmonbek Usmonov davrida yangi mahalla markazlari qurishda aholi roziligini olmasdan binolarni buzish va qurilish qilish holatlariga yo'l qo'yilganini aniqlaydi. Ma'lum bo'lishicha, qonunchilikda Toshkent shahrining tuman hokimlari doimiy foydalanish uchun yer uchastkasi ajratish vakolatiga ega emas. Biroq Toshkent shahar sobiq hokimi jami 11 ta qarorida mazkur qonun talabiga zid ravishda tuman rahbarlariga “Zamonaviy mahalla” loyihalari uchun yer ajratish yuzasidan topshiriq bergan. Bu xato esa boshqa yuzlab xatolarga yo'l ochgan. Buning natijasida tuman hokimlari tomonidan 392 ta qonunga zid qaror imzolangan.

Demak, bu yerda Prezident farmoni ortiga berkinib, “ish” qilinmagan, deya olasizmi? Bu yerda sallani olib kel deyilganda, kallani ko'tarib borish yo'qmi? Kichik mahalla binosi va katta xususiy inshootning loyihasi bizni shunday o'ylashga majbur qildi.

Noqonuniy qurilishni to'xtatish uchun bormagan, yozmagan joyimiz qolmadi hisob. Tuman hokimiyati, shahar hokimiyati, xalq qabulxonasi, shahar prokuraturasi, bosh prokuratura, televidenie, internet nashrlari, Toshkent bosh plani loyihalash va ilmiy tadqiqot instituti va hokazo. Ammo foydasi bo'lmadi. Adashmasam, bugungi kunda u yerda 4 qavatli klinika qurilyapti. Bahaybat. Kunbotish tomondagi ko'p qavatli uylarning shundoq biqinida: quyoshni to'sib qo'ymoqda, havo aylanishini buzyapti. Qarang, stadion, sport maydonining to'rtdan bir qismiga bir qavatli mahalla binosini qurib berish evaziga tadbirkor stadion, sport maydonining to'rtdan uch qismiga xususiy klinika qurib olishi adolatdanmi? Aholi endi chiqib u yerda futbol o'ynolmaydi, sport bilan shug'ullana olmaydi, dam ololmaydi. Bolalar-chi, qaerda o'ynaydi, qaerda sport bilan shug'ullanadi endi?

Qiziq, fuqarolar ushbu ishlardan noroziligini bildirib, ko'p joyga borishadi, shikoyat qilishadi. Qilingan murojaat ularning “baxtiga” yana aylanib, Yashnobod tumani hokimiyatiga kelaveradi. Demak, tuman mutasaddilariga sport maydonidan ko'ra, xususiy klinika binosi kerak, kelajak avlodning sog'lom bo'lishi ularni qiziqtirmaydi.

Ariza va murojaatlarimiz futbol to'piday koptok qilib tepildi. Otangga bor, onangga bor tarzida. Eng qizig'i, Toshkent bosh plani loyihalash va ilmiy tadqiqot institutidan qurilishga ruxsat berilmagani to'g'risida javob oldik. Kayfiyatimiz ko'tarildi. Kayfiyatimizni tushiradigani esa qurilish davom etyapti. Shahar bedarvoza, deb shuni aytishsalar kerak-da.

2018 yil iyun oyida Yashnobod tumani Ma'muriy sudida Toshkent shahar arxitektura-qurilish nazorati inspeksiyasi tomonidan Alimkent mahallasida sport maydoni (stadion, bolalar maydonchasi, turnik, brus va boshqalar) o'rniga mahalla binosi, maishiy xizmat uyi qurayotgan “Sarvar baraka” XK rahbari Boboxodja Kurbanovga nisbatan qo'zg'algan ma'muriy sud ikkinchi marotaba bo'lib o'tgan. Birinchi suddan so'ng Boboxodja Kurbanov: “…bugungi kunda qurilish-montaj ishlari to'liq to'xtatilgan va bu holat boshqa takrorlanmaydi”, deb o'z qo'li bilan tushuntirish xati yozib bergan, shunga qaramasdan, u qurishda davom etyapti.

Bolasi yo'q odam haqiqat uchun kurashishi mumkin emasmi?

Qurilish bo'layotgan hududning yonidagi uyda yashaydigan 83 yoshli Flyura ismli tatar kampir bor. U “bechora” bu ishlar bolalar tarafiga hal bo'lishiga bosh-qosh. 2018 yili mutasaddilardan biri o'zi o'rindiqqa o'tirib olib, kampirni esa tikka turg'izib qo'yib: “Sizning futbol o'ynaydigan bolalaringiz yo'q-ku, yuraverib bezor bo'lmadingizmi? Odamlar nomidan murojaat qilish uchun notariusdan ishonchnoma olishingiz kerak! Bo'lmasa, sizni uch sutkaga qamattirib yuboraman!” deb tahdid qilibdi. “Qamat!” debdi hech kimdan qo'rqmay qo'ygan opa. Qanaqa ishonchnoma? Qanaqa o'z bolalari? Ey, nomard! O'zbekiston bolalarining kelajagini o'ylash o'z bolalarining kelajagini o'ylashdan ko'ra yuksakroq fazilat emasmi? Bo'ralatib so'kkim keldi. Ammo tilimni tishlayman. Flyura opa yo'lto'sarning yuziga aytganiday, u shu gaplari bilan ichini ko'rsatdi. Afsuski, bunday yo'lto'sarlarning badbo'yi achigan tuxumday bo'rqsib yotibdi bugun. Ularni topib, sassig'ini ketkazish uchun esa yillar kifoya qilarmikan?

Opaning aytishicha, ba'zi esini yeganlar uni hatto jinnixonaga yotqizmoqchi ham bo'lishibdi. Agar biror kun, Xudo ko'rsatmasin, Flyura opa jinnixonaga yotqiziladigan bo'lsa, biz haqiqatni o'z qo'limiz bilan “psix bolnitsa”ga topshirgan bo'lamiz.

O'qigan bo'lsangiz, Chexov hikoyalarining qahramonlarini ko'z oldingizga keltiring! Masalan, bormagan joyi qolmagan cholu kampir nohaq qamalgan o'g'lining ishi bo'yicha oxiri shifokorga murojaat qiladi. Qanday dahshat-a?!

* * *

Bundan ikki yillar avval xolis odamlar, xolis rahbarlar Alimkent mahallasiga kelib, haqiqiy vaziyatni o'rganadi, aholi bilan muloqot qiladi, ularning bu ishlarga munosabatini – rozi yo noroziligini so'raydi, kim buzgan bo'lsa, Alimkentning kelajagi bo'lgan yosh avlodning sog'lom bo'lib voyaga yetishi uchun sport maydonimizni tiklab beradi, deb umid qilardim. Ammo u umid bugun so'ndi.

Stadionimizni buzishganda mening bolalarim yo'q edi. Endi farzandim bor, biroq men u manzildan ko'chib ketdim. Lekin Yashnobod tumanidagi Alimkent mahallasida bolalar ko'p. Ular endi futbolni ko'chada, pod'yezdlar oldidagi beton yo'lakda o'ynashga majbur. Bunday holatlarni kuzatib turib ichim achiydi.

Yana futbol bo'yicha jahon chempionatiga chiqa olmayapmiz, deya jar solamiz. Mana, bolalarga munosabatimiz. Ularga futbol o'ynashga sharoit yaratib berish o'rniga, bor sport maydonini buzib, o'rniga pultopar xususiy klinikalar quraversak, qaydanam “mundial”ga chiqardik?!

Uyingiz “snos”ga tushsa…

Adashmasam, 2015 yili Taraqqiyot (hozirgi Maxtumquli) ko'chasi uzaytirilib, Parkent, Temur Malik, Ohangaron ko'chalariga oborib ulanadigan bo'ldi. Natijada Yashnobod tumanida joylashgan 22-aviashaharcha hududidagi 18 xonadon yashaydigan ko'pqavatli g'ishtli uy, 15 tacha oila yashaydigan hovli uylar “snos”ga tushib buzildi. Harbiy vrach bo'lib ishlaydigan Hamid jezzam ham oilasi bilan o'sha xonadonlardan birida yashardi. Shahar hokimligi o'shanda hammaga uy ko'rsata boshladi. Uyi buzilganlarga o'ringa o'rin uy berishdi. Shaharchadagi 3 xonali uyda yashagan jezzamga esa 4 nafar farzandini hisobga olib, Qo'yliq 2-dahasidan 4 xonali uy berishdi. Avvalgi uyining yashash maydoni 42 kvadrat metr edi, yangisi 56 kvadrat metr bo'ldi. Xohlovchilar ikki yo uch xonali uyining ustiga mablag' qo'shib, 4 yo 5 xonaga almashtirib olishdi. Ba'zilar uyning pulini yaxshi narxda olishgan. Xullas, hamma rozi bo'lgandi o'shanda. Ammo bir narsa g'ashli edi. 15-20 yillik qo'shnilar, kasbdoshlar shaharning har qaeriga tarqab ketishayotgani ularni xafa qilardi. O'shanda Dilfuza ammamning qadrdon qo'shnilari bilan yig'lab xayrlashgani hech esimdan chiqmaydi.

Endi mening ham uyim bor

Maqolamni nekbin tarzda tugatgim keldi. 2020 yil O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining 110 a'zosiga Qozirabot mahallasida Prezident qarori asosida qurilgan ko'p qavatli xonadonlar ipoteka krediti asosida berildi. Yigirma yilga. 110 kishi ichida men ham bor edim. To'g'ri, uch xonali uyimiz kichik o'lchamli, to'rtinchi qavatda joylashgan. Ammo ikki derazasi va ochiq ayvonining eshigi kunchiqarga qaragan, boshqa ikki derazasi esa kunbotarga qaragan. Ya'ni, kunning har qanday mahalida ham uyimizga quyosh nuri tushib turadi. Eshik va derazalarining hammasidan yo'l, anhor ko'rinib turadi. Yaqinda qor yog'ib, kechasi harorat -8⁰ darajagacha tushganda, eng kichkina xonamizda jon saqladik. Demak, kichik o'lchamli uylarda ham mana shunday hikmat bor ekan.

Nasib etsa, bir kun mo''jazgina yer olib, uy quradigan bo'lsam, albatta, shoir Shavkat Rahmonga o'xshab vatanimni o'zim quraman. Uyning atrofini yog'och yo beton sinch qilaman, ichiga paxsa devor uraman, tomi pastroq bo'ladi, ustini lo'mboz qilib yopaman, devorlarini loysuvoq yo qumsuvoq qilaman.

Fozil Farhod