Dunyo taqdirini ma'naviyat hal qiladi

Ma'lumki, ta'lim va tarbiya tushunchalari hech qachon bir-biriga zid qo'yilmagan, qolaversa, ular o'rtasidagi chegara ham nisbiy, hatto ularni bir-biridan ajratish ham mumkin emas: biri po'st bo'lsa, biri mag'iz yoki aksincha. Xo'sh, qay biri po'st yoki mag'iz? Mabodo masalani shu taqlidda qo'yadigan bo'lsak, inson kamolida tarbiya muhimmi, ta'lim degan savolning paydo bo'lishi aniq. Xo'sh, ta'lim orqali tarbiyalashmi (ta'limiy tarbiya) yoki tarbiyalab, ta'lim berishmi (tarbiyaviy ta'lim)?

Aksariyat hollarda odam hayotida ta'lim muhim, ilm-bilimsiz (savodsiz holda) yashab bo'lmaydi, tarzida mulohaza qilinadi-yu, negadir hech kim “tarbiyasiz yashab bo'ladi” deb dangal ayta olmaydi. Mabodo shunday gap til uchiga kelib qolsa, dastlabki mulohazadanoq   uni tiyamiz. Negaki, tarbiya bilan hazillashib bo'lmaydi. Demak, inson kamolida tarbiya birlamchi ekan (xuddi “Olim bo'lish oson, odam bo'lish qiyin” degandek). Holbuki, ko'p (aksariyat jami) tartiblar ta'limni rivojlantirish, ta'limni qo'llab-quvvatlash zamiriga qurilgan. Masalan, talabaning faoliyati fanlarni qay darajada o'rganganiga qarab baholanganidek, uning tarbiyasizligi tufayli o'qishdan haydalishi mumkinligini tasavvur ham qilib bo'lmaydi. Yoki jamoat joyida o'z tarbiyasizligini oshkora namoyish etgan (masalan, quchoqlashib turgan yigit-qiz yoki beo'xshov qiliq qilayotgan bola)   kishiga biror jazo tayinlanmagan.

Yaqinda bir hamkasb bilan ish yuzasidan muloqot qilishga to'g'ri keldi. U gapni dabdurustdan ta'na bilan boshladi: “Nega keyingi paytda yomon kinolarni ko'paytirib yuborayapsila?”. Aslida u biror rejissyor yoki kinoaktyorni tanimaydi, keyingi yillarda yaratilgan   asarlardan bittasini ham batafsil ko'rmagan, ammo tinimsiz savol yog'dirar, aniqrog'i, maqolasini so'zma-so'z yozardi. Unga bildirilgan e'tirozlarimizdan oshiqcha xafa bo'ldi, hatto tahdidga o'tdi: “Aslida sohadagi salbiy holatlar shu joydan boshlangan ekan”. Afsuski, unga xizmat odobini tushuntirib bo'lmadi, gap bozordagi oldi-sotdiga o'xshab qoldi. Shunda xayoldan har bir odamning shaxsiy madaniyati, aniqroq qilib aytganda, tarbiyasi haqidagi mulohazalar o'tdi.

Shu bahona “inson manzaralari”ga bir qur nazar solaylik.

1. Ba'zi g'ayratli, tashabbuskor kishilar imkoniyatlarini faqat o'z foydalari hisobiga ishlatadilar. Garchi ular boshqalarning, jamoa a'zolarining ko'zicha yelib-yugurib, o'zlarini o'tga-cho'qqa urib yursalar-da, bu harakatlarining zamirida shaxsiy manfaat yashiringan bo'ladi. Mabodo bu manfaat chegarasi biroz kemtilsa, ular dunyoni boshlariga ko'tarib, shunday ayyuhannos soladilarki, kechagi tarbiyali odamdan asar ham qolmaydi.
2. Shunday oqko'ngil, xokisor odamlar borki, ularni ko'rib, o'pkasini yelkalab olgan har qanday kishi ham hovridan tushib qoladi, ammo ularning fojiasi shundaki, me'yorni bilmaydilar, hammaga – bo'riga ham, qo'yga ham bir xil muomala qiladilar. Ko'pincha ularda did, farosat oqsaydi.
3. “Bir kam dunyo” deganlaridek, har jihatdan to'liq odamlar bor: shaxsiy madaniyati ham joyida, mulozamatni ham o'rinlatadilar, oqibatlari ham ko'ngildagidek, biroq o'lgudek xasis bo'ladilar.
4. Atrofimizda kimlar yashamaydi: hayotning achchiq-chuchugini yetarlicha totgan, issiq-sovuqni o'tkazgan, yosh ham bir joyga borib qolgan, ammo hali o'zlarini topa olmagan zotlar ham bisyor. Fikrlari har kuni o'n marta o'zgaradi, birovni ertalab yaxshi ko'rsalar, tushdan keyin undan cheksiz nafratlanadilar –   ularda taassurotlardan tug'ilgan axborotlarni qayta “ishlash” va zarur xulosalar chiqarib, uni amaliyotda qo'llash malakasi shakllanmagan, bir umr “jangchi” bo'lib yashashgan.
5. Dovuldek suron solib yuradigan kishilar bor, har joyda hoziru nozir. Tashvishingga ko'makdosh, shodligingga sherik. Afsuski, ular hech kimning qo'lidan kelmaydigan yaxshiliklar qilish bilan birga senga nisbatan eng dahshatli yovuzlikkacha borishlari ham mumkin… (Ko'zlarimiz yorug'likka muhtoj, dunyoda esa komil insonlar bisyor. Baribir nazarga “qora nuqta” birdan tashlanadi. Hayotimiz naqshi – yaxshilar ko'paysin).

(Bu “manzara”larda qay darajadadir nuqs bor, umumiy nomi esa “tarbiyasizlik”).

Gapning nafsilamri esa bunday ko'rinishlarni sanab, hatto tasniflab bo'larmikin? Ta'bir joiz bo'lsa, qancha odam bo'lsa, shuncha “manzara” mavjuddir. Inson miyasida aks etadigan taassurotlarning son-sanog'i yo'q, ko'chaga chiqasan, bir sinoatga duch kelasan, uyga kirasan, yana bir sinoat…   Ammo bu ko'rinishlarning umumiy jihatlari ham bor. Xususan, bolalikdagi tarbiya asoratlari bir umr saqlanib qolar ekan. “Qush uyasida ko'rganini qiladi” degan naqlda yuz foiz haqiqat bor. Zero, bolalikda tasavvurlar xuddi toza qog'ozdek oppoq bo'ladi, undagi soch tolasidek ingichka qora chiziq ham o'chmay qoladi.

Ish yuzasidan yana bir voqeaga guvoh bo'ldikki, uning sharhi qanchalik alamli bo'lmasin, so'zlovchi o'zini nechog'li oqlamasin, gap yana “Janob Tarbiya”ga borib taqalardi. Ko'rinmas bu qudrat ko'p narsalarga qodirligini takror eslatib turardi.

… Bu maktubni beparvo o'qib bo'lmasdi. Unda hayotga katta umidlar bilan qadam qo'ygan, birinchi ushlagani cho'g' bo'lib chiqib, qo'lini kuydirgan va shu bilan butun orzulari barbod bo'lgan ayol qalbining iztiroblari juda ta'sirchan ifodalangan edi: “Men baxt do'konida navbatga turganlarning oldingi qatorida edim. Hammani sevardim, odamlarga yomonlikni ravo ko'rmasdim va shuning evaziga niyatimga yetaman, deb o'ylardim. Afsuski …”. Albatta, u atrofdagilarni ayb¬lar, o'zini haq deb hisoblar, shu orqali tiriklikka nafratini yashirmasdi. Aslida ham shundaymi? Axir hech narsa behuda sodir bo'lmaydi-ku, “Behikmat zirapcha sanchilmas tovonga”. Nahotki biz o'zimiz sezmagan holda yovvoyi o'rmonda yashaymiz? Holbuki, atrofimizda baxtdan masrur, chinakamiga hayotning ardog'ida umrguzaronlik qilayotgan son-sanoqsiz odamlar bor-ku. Shubhasiz, ularga ham yaxshi kunlar sovg'a qilinmagan, balki bu vaqtichog'likka toshni kemirib, suvni simirib yetishganlarini ko'pchilik biladi.

Ana shunday mulohazalar bilan aslida gap nimadaligini chuqurroq o'rganishga kirishdik. Bu yumushda mahalla oqsoqollari, jabrdiydaning yaqinlari, ruhshunosu pedagoglar ko'maklashishdi. Ularning yordami bilan bu hayot “laboratoriyasi”ning ichiga teranroq kirib borishga urindik.

… U barbod bo'lgan turmushi haqidagi alamli hikoyasini yakunladi. Albatta, ko'plab baxti qaro bo'lgan juvonlar kabi u ham omadsizligida o'zgalarni, ko'proq sobiq turmush o'rtog'ini yomonlar, o'zini qo'y og'zidan cho'p olmagan qilib ko'rsatardi. Holbuki, xalqda “Qars ikki qo'ldan” degan gap bor. Omadi gap esa har kim hayotdan izlaganini topadi. Agar kimgadir do'st kerak bo'lsa, yaqin kishisidan nuqul shu fazilatlarni izlaydi, uchratsa, uni qabul qiladi, murodiga yetadi.   Topolmasa, undan uzoqlashadi, voz kechadi. Mabodo ikki kishining o'rtasidagi munosabat er-xotinlik rishtalari bilan bog'langanda ham mohiyat shu: ko'nglidagiga duch kelgan bo'lsa, olam guliston. Aksi bo'lganda esa… bizning millatimizda murosa yo'li tanlanadi. Shubhasiz, jami er-xotinlik juftliklari omadli bo'lavermagan, xuddi shunday, jami er-xotinlar oilada o'zlarini baxtli hisoblamaydilar. Biroq yashaydilar: ota-ona hurmati, qarindosh-urug' sha'ni, bolalarning baxti uchun… Shu aqidadan kelib chiqib, “Baxtga erisha olmasligimizning sabablari aksariyat o'zimizda emasmikan?” degan nuqtai nazar bilan masalaga yondashdik.

Ayolning mahzun hikoyasi sirasida bir e'tirofi qulog'imizda qoldi: “Qaynotam nuqul: “Tarbiyasiz ekansan” deb koyirdilar”. Keyinroq ma'lum bo'ladiki, u voyaga yetgan muhit ko'ngildagidek bo'lmagan.

Endi shunday oilani tasavvur qiling. Ota ichkilikka ruju qo'ygan, ro'zg'orning butun yuki onaning gardanida. To'rt nafar norasida go'dagini voyaga yetkazish uchun suv kelsa simirib, tosh kelsa kemirib, tirikchiligini ta'minlayapti. Azbaroyi qozon qaynatish g'amida bozorga chiqib ketdi. Erning parvoyi palak, shishaning tor og'zidan ichkariga kirib olgancha, shu ummonga g'arq bo'lib ketgan. Bu ahvoldan xotin darg'azab, bozordan charchab, ezilib keladi-da, butun zahrini pajmurda erkakka sochadi. Oilada har kuni janjal, to'palon, ur-yiqit. Bolalar ana shunday muhitda o'sishdi, ulg'ayishdi.

Sho'rpeshona kelin shu oilaning to'ng'ichi edi. Uning baxtsizligida o'zining, aniqrog'i, oilaviy tarbiyaning ta'siri yo'qmi? Tarbiya jarayonining zanjirsimon ta'sirini qarang: uning noto'g'ri asosga qurilganligi tarbiyasiz ota-onaninggina emas, ularning zurriyotlari hayotini ham barbod qilayapti.

Voqea: ota-onasining boshdan suvi loyqalangan, dastlabki g'idi-bidilar yillar o'tgan, oila muammolari kattargan sari chuqurlashib, oshkora janjalga aylangandi. Gohi-gohida bo'lib turadigan bu yeng ichidagi muhorabalar keyinchalik doimiy mashg'ulot tusini oldi. Ko'z ochgandan ishga ketguncha, ishdan qaytib, uyquga yotguncha tortishuv, gap talashish va oxirida janjal.

Taassurot: muttasil shovqin-suronning ichida o'sayotgan bolalar bu holga butunlay ko'nikishdi, ularning tasavvurida oila, er-xotinlik, turmush shunday bo'lishi kerakdek edi. Endi ba'zida ota-onalari jim qolgan pallada bolalar o'zaro urush chiqaradigan bo'lishdi. Buning uchun esa bahona yetarli. Qolaversa, bolaning har bir harakati ukasi yoki aka-opasida e'tiroz qo'zg'aydi, agar ular kelishish, murosa ruhida tarbiyalanmagan, bir-birini qadrlash, kechirish tarzida ulg'aymagan bo'lsa, har lahzada to'palon ko'tarishga turtki topiladi. Shunday qilib, tegirmonda tug'ilgan sichqon momaqaldiroqdan qo'rqmaydi, deganlaridek, oilaning farzandlari quloqsiz, gap uqmas, janjalkash bo'lib o'sishdi.

Oqsoqolning e'tirofi: “Farzand uchun ona mehri, ota nasihati havodek zarur. Mehr berilsa, mehrli bo'ladi, nasihat eshitsa, odobni o'rganadi. Mehr ko'rgan bola dilozor bo'lmaydi. Otaning har bir pand-nasihati boshqalarga hurmat ruhini singdiradi, ota nasihatini eshitmay o'sgan farzand boshqalar bilan hisoblashmaydigan, hech kimdan fikr so'ramaydigan, hamma narsada o'zi qaror qabul qiladigan o'zboshimcha va xudbin bo'lib yetishadi”.

Sobiq qaynota hikoyasidan: “Kelin qo'l-oyog'i chaqqon, muomalasi shirin, xushchaqchaq qiz ekan. Bu fazilatlari bilan hammamizning mehrimizni tezda qozondi. Aslida keyinroq ma'lum bo'lib qoldiki, bu qiliqlari ko'cha-ko'yda ko'rganlari asosida shakllangan yuzaki sifatlar ekan. Oila tarbiyasining sayozligi, ayniqsa, ota o'gitini eshitmagani tezda o'z kasrini ko'rsata boshladi. Unda umuman o'zidan yoshi katta odam oldida odob saqlash, uning hurmatini joyiga qo'yish, pand-nasihatlarini tinglash malakasi shakllanmagan ekan. Mening oldimda ham o'zini erkin tutadi, boshqalardek muomala qiladi. Hatto tortishib, ba'zan ko'zimga tik qaragancha “Bekor aytibsiz” singari nomaqbul gaplarni ham aytaveradi…”.

Pedagogning mulohazasi: “Bolani kamolga yetkazishning sinalgan usullaridan biri – u esini tanigandan boshlab foydali mashg'ulotga jalb qilish. Masalan, uy-ro'zg'or yumushlariga. Qiz bolalar esa uy tutish, sarishta-saranjomlikka go'dakligidanoq o'rgatib borilmog'i lozim”.

Sobiq qaynona: “U uy-ro'zg'or ishlariga ham epsiz edi. Narsalari ivirsib yotar, qozon-tovoqdan yiroq, bichish-tikishda uquvsiz edi. Negaki, onasi bozordan beri kelmagan, qizining ayni zehni ochilayotgan pallada ayol kishiga asqotishi kerak bo'lgan mashg'ulotlardan saboq bermagandi. Barqaror muhitda ulg'aymagani uchun har narsada me'yorni saqlash, tartibli bo'lish singari odatlarga ham ko'nikmagan, demak, issiq-sovuqqa chidash, og'ir-engilga ko'nikishni bilmas, xullas, turmushga tayyor emasdi. Tartibsizligi tufayli xafa bo'lsa, juda iztirob chekib, xursand bo'lganda yer-ko'kka sig'may quvonardi. Birovdan ranjisa ham qattiq nafratlanar, yoqtirib qolsa, joniga tegib ketardi – me'yorni bilmasdi”.

Voqea: buning isbotiga bir misol aytib berishdi: kuyov safarga ketish oldidan yosh rafiqasiga erkalanib, “Yaxshi tilaklar bildirmaysizmi?” degan. Bunday muomalaga   o'rganmagan kelin esa “O'limga ketayotganingiz yo'q-ku, qaytib kelasiz-da” tarzida sovuq javob qilgan. Bu gapning erkakka qanday ta'sir etishini chamalab ko'ring.

Mulohazalarni tinglab, xat muallifiga murojaat etdik. Taassufki, u bu gaplarni eshitishni xohlamas, hammasida baribir boshqalarni aybdor deb bilardi. U parvarish ko'rmay o'sgan tog' olchasiga o'xshardi: yovvoyi tabiat qo'ynida daraxt betizgin tarvaqaylab rivojlangan va o'zining borlig'ini shu tartibsizlikda, deb biladi. Juvon ham “Men shundayman va shu holimcha qolaman. Kerak bo'lsa boshqalar menga moslashsin” degandek kibr bilan o'tirar, odaticha, hammadan qusur topib, hamma narsadan norozi bo'lardi. Afsuski, hayotning shunday temir qonuniyatlari borki, u shohdan ham, gadodan ham o'ziga buysunishni talab qiladi, ularga zid borish esa o'tkir arra tig'iga qarshi turishdek gap. Buni bizning suhbatdoshimiz tushunib yetmasdi, halizamon tushunib yetishni ham xohlamasdi. Albatta, har doim o'zini haq deb bilish ham tarbiyasizlikning bir ko'rinishi. Holbuki, donolarning “Hammani yaxshi bilgin-u, o'zingni yomon de, hammani dono bilgin-u, o'zingni somon de” qabilidagi nasihati bor.

Bunday hikmatli gaplar biror bilim yurtida o'qitilmaydi, uning maktabi ham yo'q. Shundanmi, tarbiya hamma shug'ullanadigan umumiy ishga o'xshab tuyuladi. Binobarin, tarbiyaga hamma ega-yu, aslida egasi yo'q. Uning uchun hamma mas'ul-u, aslida hech kim mas'ul emas. Hatto tarbiya bilan maxsus shug'ullanish shart emas, odam o'z-o'zidan tarbiyalanib qoladi, singari tushunchadagi odamlar ham uchraydi. Masalan, o'zbeklarda “Bir bolaga yetti mahalla ota-ona” degan maqol bor, deyishadi ular. Bu jihatdan tarbiya ishi tashkilotlardagi jamoatchilik topshirig'iga o'xshaydi: ishlanadi-yu, haq to'lanmaydi, demak, buning uchun hech kim javob bermaydi.

Mulohaza qilib ko'rilsa, bitta tarbiyasi komil bo'lmagan odam jamiyatga keltirayotgan zararning o'rni¬ni o'nta olim ham qoplay olmasligi mumkin. Nomaqbul oila sharoitida ulg'aygan, aksariyat munosabatlarda noqobilligi bilan baxtidan mosuvo bo'lgan, boz ustiga o'zining nohaqligini tushunib yetmagan “kelinchak” alamzadalik bilan hali qanchalab taqdirlarni ostin-ustun qilib tashlashi mumkin? (Bunday misollarni atrofimizdan istagancha topa olamiz). Global darajada olib qaraladigan bo'lsa, insoniyatga ko'plab tashvishlar olib kelgan bosqinchilar ham birinchi navbatda tarbiyasiz odamlar bo'lgan (afsuski, ularning aksariyati ta'limda nuqsonsiz edi).

Fikrimizni davom ettirib, hozirgi paytda jami insoniyatni tahlikaga solib turgan fojialarni ko'z oldimizga keltiraylik. Terrorizm deymizmi, giyohvandlikmi yoki fohishabozlikmi – bularning hammasida “rol o'ynayotgan” bandalar u yoki bu darajada tarbiya ko'rmagan, g'ayriinsoniy muhitda tarbiyalangan va shakllangan kimsalar. Ularning qalbi insoniy tuyg'ulardan mahrum, mehrsiz, toshbag'ir yoki alamzada, g'ururi toptalgan zotlar. Hatto hozir yuzaga kelgan ekologik tanglik ham loqaydlik, tarbiyasizlik mahsulidir, ya'ni tabiat oldidagi burch unutilgan, me'yorga amal qilinmagan.

Balki “Nur bor ekan, soya bor” deganlaridek, salbiy holatlar bo'lishi tabiiydir, yaxshilik bor joyda yomonlik ham bo'lar, ya'ni tarbiyasizlik ham ijtimoiy me'¬yor deguvchilar ham topilar. “Oyda ham dog' bor” deydi kamsuqum odamlar. Afsuski, ayni paytda yomonliklar haqida ko'p gapirilmoqda, vaziyat tashvishli ekani zamon mutafakkirlari tomonidan ta'kidlanmoqda, ya'niki soya (zulmat)lar nurni to'sib qo'ymoqda. Bularning hammasi bir haqiqatni tasdiqlaydi: tarbiya joyida emas. Ehtimol, tarbiyaning mazmuni o'zgargandir, endi uni boshqacharoq qo'yish kerakdir yoki usullari eskirgandir. Balki tug'ilajak farzand tarbiyasini u dunyoga kelgandan so'ng boshlash ham kechikishdir, balki bu yumushni bo'lajak ona vujudida gumona paydo bo'lishi bilan yo'lga qo'yish kerakdir. Bugungi zamonaviy meditsina homilador ona hayotida ro'y berajak barcha voqealar chaqaloq tabiatida aks etishini aniq-tiniq isbotlab qo'yibdi-ku.

Texnika yuksak darajada taraqqiy topgan hozirgi kunlarda ko'p narsalarga ko'zqarashlar ham, munosabatlar ham o'zgarib ketdi. Odamzod tashvishlarimga dastyor bo'ladi, og'irimni yengil qiladi, degan ezgu maqsad bilan yaratgan ixtirolari oxir-oqibat o'ziga yov bo'lib qolayapti. Hissiz, tuyg'usiz, sovuq temirni boshqarish qiyin bo'lib bormoqda. Bir kun bu matoh o'z xojasiga bo'ysunmay ham qo'yishi ehtimoldan yiroq emas. Ana shunday qaltis sharoitda ham buyuk aql va iste'dod egasi – Inson bir yo'lini topadi.

Odamzod ilmu urfon(ta'lim)da eng baland nuqtaga – apogeyga yetdi. Dunyoning bundan keyingi taqdirini esa baribir TARBIYa, MA'NAVIYaT hal qiladi.

Hakim SATTORIY,

Respublika Ma'naviyat va ma'rifat markazi

mas'ul xodimi, yozuvchi