Uyg'onish payti keldi
Maqsadimiz dunyoning rivojlangan davlatlari qatoridan munosib o'rin olish ekan, avvalo, odamlarning intellektual salohiyati yuqori bo'lishi lozim. Agar mukofot uchun yoshlarni kitob yoki boshqa nashrlarni o'qishga o'rgatamiz desak, bu majburiy o'qish bo'ladi, u mukofotni olguncha davom etib, keyin so'nadi…
Bir tanishim ish yuzasidan Yaponiyaga borib keldi. U yerdagi hayot voqealarini o'z ko'zi bilan ko'rgani sabab aytishicha: “Jamoat transportida atrofimga razm soldim, hammaning qo'lida kitob, gazeta, jurnal, hamma nimadir o'qiyapti. Hech kim bir-biriga halaqit qilgani yo'q. Yo'lovchilar manziliga yetguncha vaqtdan unumli foydalanayapti. Birdan ko'z oldimga tug'ilib o'sgan joyim keldi. Bizdami… bekorchilikdan behuda gap sotib o'tirgan yoki pista chaqib, atrofini ifloslantirgan, telefonida baqirib suhbatlashadigan yoki aroq ichib olib, o'tgan-ketganning g'ashiga tegadigan, muzqaymoq yeb qog'ozini uloqtiradigan odamlar xayolimdan bir-bir o'ta boshladi. Yaponiyada-chi, odamlar ommaviy o'qishmoqda. Odamlar ommaviy intizomli. To'g'risi, hayratimni yashirolmadim”.
U har gapirganida ichki hayajonini yashirolmasdi, “qani edi bizda ham odamlar chet elliklar singari yashashni o'rgansa, ma'naviyat sarchashmalaridan bahramand bo'lsa”, deydi.
O'zimdan misol, mahallamiz yoshlaridan biri oliy o'quv yurtiga kirib, koreys tilini o'rgandi. U bir gal koreys tilidan dars bergan ustozini ota uyiga chaqirib, mehmon qildi. Va bizni ham taklif etdi. Mehmondan so'radik: qanday qilib olimlik, ustozlik darajaga erishganini so'zlab berishini. Mehmon asli Koreya Respublikasidan ekan.
Uning hikoya qilishicha, otasi undan o'smirlik chog'idanoq teleko'rsatuvlarni tanlab, kelajak maqsadiga moslab tomosha qilishni qat'iy talab qilgan va asosiy vaqtini kitob, gazeta, jurnal o'qishga sarflash kerakligini uqtirgan. U otasining o'gitlariga amal qilib, shu darajaga erishganligini aytdi.
Bizda esa ba'zilarning bu boradagi harakatlari, tasavvurlari havas qiladigan darajada emas. Atrofimizga qarasak, maishatbozlik, vaqtini huda-behudaga o'tkazishadi. Umr esa o'tayotganini xayoliga ham keltirishmaydi.
Mana qarang, cobiq sinfdoshlar gashtagi, sobiq kursdoshlar o'tirishi, hamkasblar, mahalladoshlar, sobiq quroldoshlar, hojilar, ayollar ziyofati… Ma'naviyatdan uzoqlashgan to'y-ma'rakalar, turli oilaviy tadbirlar, eh-he, sanayversang adog'ini topolmaysan…
Qani endi, bu gashtaklarda ma'naviy suhbatlar yetakchilik qilsa. Qani endi, gashtak qatnashchilaridan biri o'qigan kitobini hikoya qilib bersa-yu, boshqalari jon qulog'i bilan tinglasa. Qani endi, gashtakka borayotganlar qo'ltig'iga biron gazeta yoki jurnalni qistirib borsa, qiziqarli maqolalarni birgalashib o'qishsa, muhokama qilishsa!
Shunday bo'lganda, hayot qanchalik go'zallashib ketgan bo'lardi. Axir ilg'or g'oyalar shunday suhbatlarda tug'iladi-da. Yuksak maqsadlarga ma'naviy mazmundagi gashtaklar onalik qilmaydimi?! Ulug'lar kitob, gazeta, jurnal ustuvor muhitda voyaga yetadi-da!
Keyingi paytlarda Prezidentimizning tashabbusi va bu borada qabul qilingan muhim hujjatlar bilan kitob o'qish quvonchli darajada rag'batlantirilmoqda. Bu hali katta va ulug' ishning boshlanishi. Yoshlar-chi, ular fikri, tushunchasi qanday? Hali bu borada izchil ravishda ko'p ishlar amalga oshirilishi, kitob, gazeta, jurnal o'qish hammaning hayotiy ehtiyojiga aylanishiga erishilishi zarur. Shunday muhit vujudga kelishi kerakki, vatandoshlarimiz xuddi qorni ochganda taom qidirgandek, chanqaganda suvga intilgandek, kitob, gazeta, jurnal o'qishga tashna bo'lishsin.
Qizig'i, kitobxonlik tanlovlariga qarasangiz, qatnashchilar ko'proq qizlar ekanligiga guvoh bo'lasiz. Yigitlar-chi, qaerda qoldi?
Gazeta-jurnallarga obuna masalasi eng og'riqli muammoga aylandi. Lekin ko'pchilik “majburiy emas” degan fikrni “gazeta-jurnal o'qimasa ham bo'laveradi” mazmunida qabul qilayotganga o'xshaydi. Afsuski, joylarda obunaning suv bilan havodek zarurligini uqtiruvchi targ'ibot-tashviqot qilish ishlari ko'ngildagidek emas. Savol tug'iladi: ziyolilarimizning keng qatlami, ma'naviyatchilar nima uchun jim? Nega ular ibrat ko'rsatishmayapti? Nega televizor va radioda obunaga da'vat qiluvchi reklamalar yo'q?
“Men gazeta o'qimayman”, degan fikrdan: “Men O'zbekistonning taraqqiyotiga o'z hissamni qo'shmayman. O'zbeklar dunyoning oldingi millati bo'lishini istamayman”, degan ma'no kelib chiqmaydimi?!
O'qituvchi gazeta o'qib, o'z ustida ishlamasligini sezib qolgan shogirdlari uning ortidan ergashsa nima bo'ladi? Gazeta-jurnal ham xuddi kitob kabi milliy ma'naviyatimizning ajralmas, eng muhim bo'lagidir. Shunday ekan, obunada o'zibo'larchilikka yo'l qo'yish ma'naviyatimizga zarba berish bilan barobardir!
Agar biz matbuot nashrlariga obunani o'z holiga tashlab qo'ysak, ertaga mafkura maydonida, shubhasiz, katta bo'shliq paydo bo'ladi. Bu bo'shliqni kim, nima bilan to'ldiradi? Ehtimol, bo'shliqni to'ldiruvchi xatarli kuchlar qarsak chalishga tayyor turgandir? Bir paytlar haqiqiy san'at asarlarini o'qishga e'tibor susayib, hamma joyni zo'ravonlikka, hayosizlikka, shahvoniyatga undovchi “kitob”lar bosib ketgandi. Axir, o'sha xatoning jabrini hanuzgacha tortayapmiz-ku! Endi ko'zimizni kattaroq ochaylik.
“Obuna majburiy emas”, degan fikrni “gazeta o'qish shart emas” shaklida, o'zlarining tanbal ko'ngillariga moslab, faqat bir yoqlama talqin qilayotganlar kimlar o'zi? Yirik davlat va jamoat arboblarimi? Taniqli olimlarmi, atoqli shoir, yozuvchilarmi, adabiyotshunoslarmi? Albatta, bunday emas.
Demak, jamiyatda hech qachon fikrini mog'or bosgan, uzoqni ko'ra olmaydigan, millat qayg'usiga begona odamlarning fikri ustuvor bo'lmasligi lozim.
Gazetalar to'g'risida zararli fikrlarni tarqatayotganlar tasavvur doirasi nihoyatda tor, milliy ma'naviyatimizdan uzoqda bo'lgan kishilardir. Demak, biz bu borada asl ma'rifatchilarning fikriga ergashishimiz lozim.
Dunyoning rivojlangan xalqlaridan ibrat olaylik. Qarang, ular tinmay kitob, gazeta, jurnal mutolaa qilib, o'z xalqining, davlatining manfaati yo'lida qanday kashfiyotlar qilishmoqda. Agar biz o'qish va izlanishdan to'xtab qolsak, ilm-fan yangiliklarini boshqalardan katta mablag' evaziga sotib olishga majbur bo'lamiz.
Ha, o'qimagan millat dunyo xalqlari o'rtasida ana shunday holga tushadi. Boshqacha aytganda, o'qiganlar o'qimaganlarning bo'yniga bo'yinturuq solib olishadi. O'qimagan millat ana shunday shaklda qul bo'ladi. Bundan Xudoning o'zi asrasin!
Gazeta — nafaqat bugun, balki erta va tarixdir. Ayniqsa, faqat bittagina gazeta chop etiladigan tumanlarda buning o'zgacha ahamiyati bor. Agar bugun gazetani yo'qotishga intilayotganlarning fikrlariga ergashadigan bo'lsak, tuman tarixini kim yozadi? Tumanlarda yuz berayotgan olamshumul o'zgarishlarni xalqqa kim yetkazadi? Bunday mas'uliyatni ijtimoiy tarmoqlarga yuklab bo'lmaydi. Ijtimoiy tarmoqdagilar, asosan, shov-shuvli voqealarga zo'r berishadi.
Albatta, yo'l qo'yilayotgan kamchiliklarni oshkor qilish kerak. Lekin matbuotda o'ziga ko'proq muxlis orttirish maqsadida ataylab bo'rttirilgan, yolg'on aralashtirilgan xabarlar yetakchilik qilmasligi lozim.
Shunga alohida e'tibor berish kerakki, shov-shuv o'quvchiga hech qanday ma'naviy-ma'rifiy ozuqa bermaydi. Gazetalar esa ma'naviyat, ma'rifat, odob-axloq, milliy qadriyatlarimiz o'chog'idir.
Deylik, oliy ta'lim muassasasiga o'qishga kirmoqchi bo'lib tayyorlanayotgan o'g'il-qizlar gazetani muntazam o'qib borsa, test savollarining ancha-munchasiga javob topishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlardagi oldi-qochdi, ba'zan yolg'on, shov-shuvli xabarlar esa yoshlarimizning bunday intilishlarini hech qachon qondira olmaydi.
Qarang, falon joyda yong'in chiqdi, falon joyda bir kishini do'pposlashdi, falon joyda mashinalar to'qnashib, odamlar qurbon bo'ldi. Bunday sovuq xabarlarning ma'naviyatga, ilmga qanday aloqasi bor? Matbuotning vazifasi shundangina iborat deb o'ylash jurnalistikani kamsitish emasmi? “Gazetalarning umri tugadi”, deyish o'zida ummonday ilmni, ulkan tajribani jamlagan milliy matbuotimizga nisbatan o'ta odobsizlikdan boshqa narsa emas, albatta. Ijtimoiy tarmoqlarda fisq-fasod tarqatayotganlar odamlarning qimmatli vaqtini o'g'irlayotganliklarini, yoshlarni ilm olishdan, ma'naviy-ma'rifiy saboqlardan chalg'itayotganliklarini bilarmikanlar? Agar gazetalar yo'qolib, odamlarning kuni shundaylarga qolsa, nima bo'ladi?
Mahallalarda sovuq, yolg'on-yashiq xabarlarni tarqatib yuradigan odamlar bo'ladi. Ko'pchilik bundaylardan nafratlanadi. Iloji boricha, yo'liqmaslikka intiladi. Axir birovning boshiga tushgan kulfatni elga doston qilish nafaqat ilmga, balki odamgarchilikka ham hech to'g'ri kelmaydi-ku. Ha, ichiqora, hasadgo'ylargina birovning kulfatidan quvonib, bunday xabarlarni atrofga tezroq tarqatishga intiladi. Afsuski, oramizda matbuot deganda, faqat shunaqa xabarlarnigina tushunadiganlar paydo bo'ldi.
Demak, gazetalar yo'qolib, zukko, talabchan, ma'rifatga tashna o'quvchining kuni shundaylarga qolishidan Xudoning o'zi asrasin.
Keyingi paytlarda menda shunday fikr tug'ildi, bu internet deganiga savodsiz, saviyasiz odam ham kirib, o'z “mahsulotini” joylashi mumkin ekan. Shunday bo'lgach, saviyasiz odamlarning “mahsulotlari” xatardan boshqa narsa bo'lmas, albatta.
Eslaylik, mustaqillikning dastlabki yillarida: “Maktab tarbiya bilan shug'ullanmasligi kerak. Farzand tarbiyasiga faqat ota-ona mas'ul”, degan fikrlar ham tarqalgandi. Oqibatda maktablardan “tarbiya” so'zi o'ylamay chiqarib tashlandi. “Ta'lim-tarbiya maktabi”, deb yozishning o'rniga “umumta'lim maktablari” deb atala boshlandi. Natija qanday bo'lganligini bugun hammamiz ko'rib turibmiz.
Endi gazetalar narxiga kelsak, arzonlashtirish, maqolalarning sifatini, dolzarbligi va o'qimishliligini oshirish to'g'risida jiddiy o'ylashimiz zarur. Bundan tashqari, ilm-fan yutuqlaridan foydalanib, masalan, Toshkentda chop etilgan gazeta bir vaqtda viloyat yoki shahar markazlarida ham nashrdan chiqishini yo'lga qo'yish lozim. O'ylab ko'ring, tong payti poytaxtda tarqalgan gazeta xuddi shu vaqtda Xorazm yoki Qoraqalpog'istonda ham o'quvchisining qo'lida bo'lsa, qanday yaxshi!
Azizlar, yurtimizning ravnaqi uchun yuqoridagi ishlarni, albatta, amalga oshirishimiz zarur. Buning uchun esa hammamiz ahil va jips bo'lib intilaylik.
Tovboy XO'JAMBERDIYEV.
Jizzax viloyati