Suvyulduz nima degani?

Endi bu joylarning nomi o'zgarib ketgan. O'zgarganida ham ulay-bulay emas, naq amirkoncha – “Siti” bo'pketgan! Lekigin, ana shu sitiginaning o'rnida ilgari bir torko'cha ham bor ediki, nomining “Suvyulduz ko'chasi” ekanini ko'rib qoyil qolgandim. Xayolan, tunda suvning tiniq yuzida yulduzlarning jimir-jimir akslanishi ko'ringanday bo'lgan.

Ammo keyin ma'lum bo'ldiki, bu hecham Suvyulduz emas, Sulduz degani ekan. O'tmishda turkiy ellaru mo'g'ullarda Sulduz qabilasi bo'lgan-da. Do'rmon, Nayman deganday. Ammo kimdir, sulduz nimasi, deb ajablanib, “Suvyulduz” bo'lsa kerak deya tusmollagan va o'zi topgan ana shu “chiroyli nom”ni yozdirib qo'ygan. Aslida, shu ko'chada ilgari ota-bobolari sulduz urug'iga mansub kishilar yashashgan, bu nom bekorga qo'yilmagan. “Suvyulduz” kabi “tuzatma” nomlar yurtimizda birtalay. Tarixni shunaqa qilib buzamiz.

Yodingizda bo'lsa, Mirzacho'lni ancha vaqtlar Mirzaguliston deb ham yurdik. Mirzacho'l desak, yana sahroga aylanib ketadi deb go'yo qo'rqardik.

Beshkal degan joy bor. Ehtimol, bu joyni qishloq qilgan dastlabki besh odam chindan ham kal bo'lgandir (u paytda bu yuqumli kasalik bo'lgan). Xayolxonasi gullab ketganlar uni “shoirona” qilib Beshgul deb yangilashdi.

Yoki Bo'z tumanini oling. Uning yerlari bir paytlar qo'riq bo'lgan. Bo'z tumani deganda ota-bobolarimiz og'ir mehnat qilib dashtni gullatgani esga tushar, nomining o'zi – yodgorlik edi. Uni Bo'ston deb yangilab, nima yutdik?

“Xunuk” nomlarni yangilashga kirishsak, bu ish Andijonning eng janubiy nuqtasidagi Ko'rpa degan qishloqqa bo'lak ot qo'yishdan boshlansa ajab emas. Yana, Ko'rpaqishloq degani Jizzaxda ham bor. Qiziq-a? Chunki ko'rpa – biz o'ylagandek, yotoq jihozi emas, balki turkiy urug'lardan birining nomi-da. Buni bugun kam odam biladi. Har ikki qishloqni qadimda shu urug' kishilari makon tutgan.

Ko'plar qatag'on deganda repressiyani tushunadi. Holbuki, qatag'on o'zbek urug'laridan birining nomi, repressiya emas. Shuning uchun Qo'shko'pir va Xatirchidagi Qatag'on qishloqlari nomini o'zgartirishga hojat yo'q.

Rossiyaning poytaxti nima uchun Moskva deb atalishini ruslarning o'zi ham bilmasa kerak. Qolaversa, ja unaqa, bizning standartlarga to'g'ri keladigan “go'zal” nom ham emas.

Lekin… o'zgartirishayotgani yo'q-ku? Rossiyada Parashino, Chuvaki, Gnilomedovo, Popes, Buxlovka, Tupitsino, Zajopenko singari yuzlab qishloqlar bor. Ammo ular bachkana “chiroyli” nomlar bilan almashtirilmaydi.

Chunki har bir til — qolipga tushmasligi bilan tirik. Faqat o'lik, sun'iy tillargina “go'zal” til bo'lishi mumkin.

Ammo biz o'z joy nomlarimizdan – Vatanimiz ismlaridan uyalishni madaniyat deb bilamiz.

Jurnalist Kamol Matyoqubovning “Hasanqovoq qishlog'i qaerda?” deb nomlangan maqolasi (“Hurriyat”, 2020 yil 25 noyabr) menda ana shunday taassurot qoldirdi. Unda Galaqassob, Chigirtkali, Yo'g'ontayoq, Kaltapo'stin va hokazo joy nomlari “nomaqbul” topilibdi. Xo'sh, Hasanqovoq degan qishloq nomidan nega or qilishimiz kerak? Hasan – bir odam, qovoq ham Xudoning bir ne'mati-ku? Toshkentda turvolib, falon qishloqning nomi uncha yarashmapti, darrov boshqa yaxshi nom bilan almashtiringlar, deyaverish jo'yali gap emas.

Piskentda Burganlik degan qishloq bor, qadimda bu joylar sayxon bo'lgan, burgan o'sib yotgan. Shuning uchun Burganlik (odamlar uni sal qisqartirib, Burgalik ham deyishadi). Oloy tizimidagi Burgana tog'ining nomi ham o'sha burgandan, yonbag'irida ko'p o'sadi. Samarqandda Burganosoy oqib yotibdi. Burgan – mayda shoxchali o'simlik, undan burgansupurgi yasaladi, u bilan uy supirilsa, burga qochadi, shuning uchun nomi burgan.

Viloyatlarimizda Serkaqirildi, Dardaq, Tangatopdi, Voliq, Bo'ydoqqishloq, Kujgon, Qoraqo'yli, Kirovchi, Bo'ka, Eshimoqsoq, Beshkubi, Chillamozor, Chuvama, Bo'lakay, Teshikmozor, Bo'lanak, Og'illik, Kakaydi, Bo'riboshi, Enamyaxshi, Kindir, Bo'taqora, Manak, Boykechik, Qo'chqorso'ydi, G'o'bdin singari… bir qarashda nomi ajabtovur ko'rinadigan yuz-yuzlab qishloqlar bor, barini yangilab tugata olarmikinmiz? Shartmi shuning o'zi?

Har bir joy nomi tagida bir tarix yotibdi. Shu joyning relyefi yo dastlab shu yerda yashagan odamlar, ularning urug'i yoki to'pi, yoxud qaysidir daraxt yo shu qishloqda bir zamon bo'lib o'tgan ajoyib bir hangoma tufayli shunday atalib kelgan. “Chiroyli emas” deb o'zgartira bersak, tarixi yo'q xalqqa aylanamiz. Buni kishi ismlariga tatbiq qilib tushuntirsak, masalan, bugun Sotqin degan ism o'ng'aysiz ko'rinadi. Ammo Sotqin – xoin degani emas, u Sotiboldi ma'nosida keladi, binobarin, urf-odat, tarixiy an'analarimizni bilmaganlar bunga aralashmaganlari ma'qul.

Afsuski, “O'zbek sovet ensiklopediyasi”ga ham, “O'zbekiston milliy ensiklopediyasi”ga ham yuz-yuzlab qishloqlar kiritilmagan, kirgan uncha-munchasi esa shu qishloq haqidagi uncha zarur bo'lmagan “qaysi kanaldan suv ichadi”, “yaqin temir yo'l stansiyasi necha km. narida…” kabi materiallar, xolos.

Masalan, Quyichirchiq tumanida Gul degan qishloq bor. U ming yil avval yozilgan “Hududul olam” kitobida ham tilga olingan. Ammo qishlog'ining tarixi ming yilning narisida ekani o'sha yerliklarning o'ziga ma'lummikin? Ana shu kabilar bitilishi kerak emasmi, qomus deganlarida?

Hozir butun mamlakatimizda aholi soni oshib, uy-joy, boshqa imoratlar qurilib, bir-biridan ancha olis bo'lgan qishloqlar ham o'zaro tutashib, qo'shilib ketyapti. Eski joylarning qadimiy nomlari o'cha boshladi. Haliyam bo'lsa, o'z qishlog'i tarixini unutmagan odamlarning ko'zi tirik vaqtida ulardan foydalanib, “Joy nomlari tarixi”ni barpo etib, unga butun O'zbekiston bo'ylab har bir qishloq, shahar, ovul va to'por nomlarini, u joylardagi ko'cha va boshqa joy ismlarini kiritib, odamlar bu joyni qachon maskan tutgan, tarixida qanday muhim voqealar ro'y bergan, nega shunaqa deb ataladi, shu makondan qanday taniqli odamlar chiqqan va hokazo ma'lumotlarni kiritsak, ayni muddao bo'lardi. Yurtimiz o'tmishiga, milliy urf-odatlarimiz-u tilimiz tarixiga oid bebaho materiallar qo'lga kirardi. Ya'ni, zamonaviy atama bilan aytganda, joy nomlarining bazasini shakllantirish kerak, demoqchimiz.

Har bir odam Rim tarixidan xabardor bo'lgani yaxshi albatta, ammo kindik qoni to'kilgan, o'sib-ulg'aygan, yashab turgan joyining moziysini birinchi navbatda bilsin. Busiz u qayoqdan vatanparvar bo'lsin? Endi, ota-onamning ismi chiroylimi-yo'qmi, yoki ular ko'rklimi-xunukroqmi, buning men uchun farqi yo'q, chunki ular – otam, onam! Qishlog'imning nomi ham men uchun xuddi o'shanday aziz. Boz, joy nomlarini yangilash qancha mablag' va ovoragarchilik talab qilishi-chi? Bunday behuda ishlar pirovardida odamlar ongida tarixiy xotiraning ham sustlashishiga olib keladi. Uningsiz ham har bir tumanda va har bir tumandagi aksar qishloqlarda bir qolipdagi yuzlab uy qurib, hatto ularning devorini ham bir tusda mallarang qilib bo'yab, o'zbek qishloqlari qiyofasini barbod qilib bo'ldik. Holbuki, har bir qishloq va ovul o'ziga xos nomi, boshqa qishloqlarga o'xshamaydigan qiyofasi bilan kishi xotiridan unutilmas joy olib, vatanning bir parchasi bo'la oladi.

Zuhriddin ISOMIDDINOV

Tahririyatdan: gazetamizda yaqindagina e'lon qilingan bir maqola sabab, yuqoridagi mulohazalar bitilgani bizni xursand qildi. Chunki matbuot — erkin minbar.

Qolaversa, muallifning gaplarida jon bor. Tarixi necha yuz-yuz yillarga borib taqaladigan asl milliy o'zbekcha nomlarni asrashimiz kerak. Ularni huda-behudaga o'chirib yuborilishiga biz ham qarshimiz…

Ayniqsa, ushbu maqolani joy nomlari bilan shug'ullanuvchi atamashunos mutasaddilar o'qishi va uqishlarini istardik.