Сувюлдуз нима дегани?

Энди бу жойларнинг номи ўзгариб кетган. Ўзгарганида ҳам улай-булай эмас, нақ амирконча – “Siti” бўпкетган! Лекигин, ана шу ситигинанинг ўрнида илгари бир торкўча ҳам бор эдики, номининг “Сувюлдуз кўчаси” эканини кўриб қойил қолгандим. Хаёлан, тунда сувнинг тиниқ юзида юлдузларнинг жимир-жимир аксланиши кўрингандай бўлган.

Аммо кейин маълум бўлдики, бу ҳечам Сувюлдуз эмас, Сулдуз дегани экан. Ўтмишда туркий эллару мўғулларда Сулдуз қабиласи бўлган-да. Дўрмон, Найман дегандай. Аммо кимдир, сулдуз нимаси, деб ажабланиб, “Сувюлдуз” бўлса керак дея тусмоллаган ва ўзи топган ана шу “чиройли ном”ни ёздириб қўйган. Аслида, шу кўчада илгари ота-боболари сулдуз уруғига мансуб кишилар яшашган, бу ном бекорга қўйилмаган. “Сувюлдуз” каби “тузатма” номлар юртимизда бирталай. Тарихни шунақа қилиб бузамиз.

Ёдингизда бўлса, Мирзачўлни анча вақтлар Мирзагулистон деб ҳам юрдик. Мирзачўл десак, яна саҳрога айланиб кетади деб гўё қўрқардик.

Бешкал деган жой бор. Эҳтимол, бу жойни қишлоқ қилган дастлабки беш одам чиндан ҳам кал бўлгандир (у пайтда бу юқумли касалик бўлган). Хаёлхонаси гуллаб кетганлар уни “шоирона” қилиб Бешгул деб янгилашди.

Ёки Бўз туманини олинг. Унинг ерлари бир пайтлар қўриқ бўлган. Бўз тумани деганда ота-боболаримиз оғир меҳнат қилиб даштни гуллатгани эсга тушар, номининг ўзи – ёдгорлик эди. Уни Бўстон деб янгилаб, нима ютдик?

“Хунук” номларни янгилашга киришсак, бу иш Андижоннинг энг жанубий нуқтасидаги Кўрпа деган қишлоққа бўлак от қўйишдан бошланса ажаб эмас. Яна, Кўрпақишлоқ дегани Жиззахда ҳам бор. Қизиқ-а? Чунки кўрпа – биз ўйлагандек, ётоқ жиҳози эмас, балки туркий уруғлардан бирининг номи-да. Буни бугун кам одам билади. Ҳар икки қишлоқни қадимда шу уруғ кишилари макон тутган.

Кўплар қатағон деганда репрессияни тушунади. Ҳолбуки, қатағон ўзбек уруғларидан бирининг номи, репрессия эмас. Шунинг учун Қўшкўпир ва Хатирчидаги Қатағон қишлоқлари номини ўзгартиришга ҳожат йўқ.

Россиянинг пойтахти нима учун Москва деб аталишини русларнинг ўзи ҳам билмаса керак. Қолаверса, жа унақа, бизнинг стандартларга тўғри келадиган “гўзал” ном ҳам эмас.

Лекин… ўзгартиришаётгани йўқ-ку? Россияда Парашино, Чуваки, Гниломедово, Попец, Бухловка, Тупицино, Зажопенко сингари юзлаб қишлоқлар бор. Аммо улар бачкана “чиройли” номлар билан алмаштирилмайди.

Чунки ҳар бир тил — қолипга тушмаслиги билан тирик. Фақат ўлик, сунъий тилларгина “гўзал” тил бўлиши мумкин.

Аммо биз ўз жой номларимиздан – Ватанимиз исмларидан уялишни маданият деб биламиз.

Журналист Камол Матёқубовнинг “Ҳасанқовоқ қишлоғи қаерда?” деб номланган мақоласи (“Hurriyat”, 2020 йил 25 ноябрь) менда ана шундай таассурот қолдирди. Унда Галақассоб, Чигирткали, Йўғонтаёқ, Калтапўстин ва ҳоказо жой номлари “номақбул” топилибди. Хўш, Ҳасанқовоқ деган қишлоқ номидан нега ор қилишимиз керак? Ҳасан – бир одам, қовоқ ҳам Худонинг бир неъмати-ку? Тошкентда турволиб, фалон қишлоқнинг номи унча ярашмапти, дарров бошқа яхши ном билан алмаштиринглар, деявериш жўяли гап эмас.

Пискентда Бурганлик деган қишлоқ бор, қадимда бу жойлар сайхон бўлган, бурган ўсиб ётган. Шунинг учун Бурганлик (одамлар уни сал қисқартириб, Бургалик ҳам дейишади). Олой тизимидаги Бургана тоғининг номи ҳам ўша бургандан, ёнбағирида кўп ўсади. Самарқандда Бурганосой оқиб ётибди. Бурган – майда шохчали ўсимлик, ундан бургансупурги ясалади, у билан уй супирилса, бурга қочади, шунинг учун номи бурган.

Вилоятларимизда Серкақирилди, Дардақ, Тангатопди, Волиқ, Бўйдоққишлоқ, Кужгон, Қорақўйли, Кировчи, Бўка, Эшимоқсоқ, Бешкуби, Чилламозор, Чувама, Бўлакай, Тешикмозор, Бўланак, Оғиллик, Какайди, Бўрибоши, Энамяхши, Киндир, Бўтақора, Манак, Бойкечик, Қўчқорсўйди, Ғўбдин сингари… бир қарашда номи ажабтовур кўринадиган юз-юзлаб қишлоқлар бор, барини янгилаб тугата олармикинмиз? Шартми шунинг ўзи?

Ҳар бир жой номи тагида бир тарих ётибди. Шу жойнинг рельефи ё дастлаб шу ерда яшаган одамлар, уларнинг уруғи ёки тўпи, ёхуд қайсидир дарахт ё шу қишлоқда бир замон бўлиб ўтган ажойиб бир ҳангома туфайли шундай аталиб келган. “Чиройли эмас” деб ўзгартира берсак, тарихи йўқ халққа айланамиз. Буни киши исмларига татбиқ қилиб тушунтирсак, масалан, бугун Сотқин деган исм ўнғайсиз кўринади. Аммо Сотқин – хоин дегани эмас, у Сотиболди маъносида келади, бинобарин, урф-одат, тарихий анъаналаримизни билмаганлар бунга аралашмаганлари маъқул.

Афсуски, “Ўзбек совет энциклопедияси”га ҳам, “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”га ҳам юз-юзлаб қишлоқлар киритилмаган, кирган унча-мунчаси эса шу қишлоқ ҳақидаги унча зарур бўлмаган “қайси каналдан сув ичади”, “яқин темир йўл станцияси неча км. нарида…” каби материаллар, холос.

Масалан, Қуйичирчиқ туманида Гул деган қишлоқ бор. У минг йил аввал ёзилган “Ҳудудул олам” китобида ҳам тилга олинган. Аммо қишлоғининг тарихи минг йилнинг нарисида экани ўша ерликларнинг ўзига маълуммикин? Ана шу кабилар битилиши керак эмасми, қомус деганларида?

Ҳозир бутун мамлакатимизда аҳоли сони ошиб, уй-жой, бошқа иморатлар қурилиб, бир-биридан анча олис бўлган қишлоқлар ҳам ўзаро туташиб, қўшилиб кетяпти. Эски жойларнинг қадимий номлари ўча бошлади. Ҳалиям бўлса, ўз қишлоғи тарихини унутмаган одамларнинг кўзи тирик вақтида улардан фойдаланиб, “Жой номлари тарихи”ни барпо этиб, унга бутун Ўзбекистон бўйлаб ҳар бир қишлоқ, шаҳар, овул ва тўпор номларини, у жойлардаги кўча ва бошқа жой исмларини киритиб, одамлар бу жойни қачон маскан тутган, тарихида қандай муҳим воқеалар рўй берган, нега шунақа деб аталади, шу макондан қандай таниқли одамлар чиққан ва ҳоказо маълумотларни киритсак, айни муддао бўларди. Юртимиз ўтмишига, миллий урф-одатларимиз-у тилимиз тарихига оид бебаҳо материаллар қўлга кирарди. Яъни, замонавий атама билан айтганда, жой номларининг базасини шакллантириш керак, демоқчимиз.

Ҳар бир одам Рим тарихидан хабардор бўлгани яхши албатта, аммо киндик қони тўкилган, ўсиб-улғайган, яшаб турган жойининг мозийсини биринчи навбатда билсин. Бусиз у қаёқдан ватанпарвар бўлсин? Энди, ота-онамнинг исми чиройлими-йўқми, ёки улар кўрклими-хунукроқми, бунинг мен учун фарқи йўқ, чунки улар – отам, онам! Қишлоғимнинг номи ҳам мен учун худди ўшандай азиз. Боз, жой номларини янгилаш қанча маблағ ва оворагарчилик талаб қилиши-чи? Бундай беҳуда ишлар пировардида одамлар онгида тарихий хотиранинг ҳам сустлашишига олиб келади. Унингсиз ҳам ҳар бир туманда ва ҳар бир тумандаги аксар қишлоқларда бир қолипдаги юзлаб уй қуриб, ҳатто уларнинг деворини ҳам бир тусда малларанг қилиб бўяб, ўзбек қишлоқлари қиёфасини барбод қилиб бўлдик. Ҳолбуки, ҳар бир қишлоқ ва овул ўзига хос номи, бошқа қишлоқларга ўхшамайдиган қиёфаси билан киши хотиридан унутилмас жой олиб, ватаннинг бир парчаси бўла олади.

Зуҳриддин ИСОМИДДИНОВ

Таҳририятдан: газетамизда яқиндагина эълон қилинган бир мақола сабаб, юқоридаги мулоҳазалар битилгани бизни хурсанд қилди. Чунки матбуот — эркин минбар.

Қолаверса, муаллифнинг гапларида жон бор. Тарихи неча юз-юз йилларга бориб тақаладиган асл миллий ўзбекча номларни асрашимиз керак. Уларни ҳуда-беҳудага ўчириб юборилишига биз ҳам қаршимиз…

Айниқса, ушбу мақолани жой номлари билан шуғулланувчи атамашунос мутасаддилар ўқиши ва уқишларини истардик.