Teatr tomoshabinga tashna, tomoshabin-chi?..

Hech tatib ko'rmagan mevasining ta'mini avvaldan taxmin etolmaydi kishi. Va ko'pincha “Men buning mazasini bilmayman”, deyish o'rniga, o'sha meva haqida ko'pchilik nima deyayotgan bo'lsa, osongina ularning hamfikriga aylanib oladi.

Boshqa masalalarda ham shunday. Masalan, teatrga tushib ko'rmagan odam atrofdagilarning “Eh, teatr deganlari zerikarli ekan” mazmundagi gaplari ta'sirida teatrga tushmoq istagidan voz kechib qo'yishi mumkin. Yana shu tomoni ham borki, biror kim “Spektakl deganlari ajab narsa-da, xuddi o'zing ham televizorning ichida o'tirib ko'rgandek bo'lasan”, deb ta'rif etsa, uning e'tirofi boshqa odamning qiziqishiga ham sabab bo'ladi, albatta.

Teatrning tomoshabopligi, albatta, milliy dramaturgiyamizning rivoji bilan bog'liq. Bugun adabiyotimizdagi qator nasriy va nazmiy janrlar sayqallanib borayotgan bir payt­da, dramaturgiya bu taraqqiyotdan ortda qolayotgandek, nazarimizda. Holbuki, yurtimizdagi salobatli teatr binolarining chinakam sahna asarlariga va tomoshabinlarga tashnaligi shundoqqina sezilib turadi.

Garchi jamiyatda ko'plab mavzularga g'oya bo'ladigan voqealar yuz berib turgan bo'lsa-da, tragediya janridagi maqtagulik sahna asarlari deyarli uchramaydi, komediyalarning esa saviyasi kishida haqli e'tiroz va jiddiy xavotir uyg'otadi. Dramatik turning asosiy janri va mavzu ko'lami ancha kengroq bo'lgan dramaga mavzu topilmayotgandek. Taqdim etilayotganlarining mazmuni, undan kelib chiqadigan xulosalar bir xillashib bormoqda.

Vaholanki, sahnaga olib chiqish mumkin bo'lgan mavzular sanoqsiz. Masalan, jadid ma'rifatparvarlar hayoti, mustaqillik davri qahramonlari, global, ekologik muammolar va ularning oqibatlari, inson ruhiyati bilan bog'liq ziddiyatlar, agar sanayversang, adog'iga yetish qiyin. Mumtoz adabiyotimiz namunalariga ham murojaat qilmay qo'ydik. Soniya sayin yangicha texnika jihozlar, qulaylik­lar yaratilayotgan bir davrda odamlarning shahar chetidagi “ko'hna” teatrni xushlamaslik­lari-yu, zuvalasi pishitilmagan sahna asarining takror va takror namoyish etilishi ham teatr ixlosmandlarini undan uzoqlashishiga sabab bo'lmoqda.

Bugungi sahna asarlari taniqli shoir Anvar Obidjon, olim va dramaturg Shuhrat Rizayev, yozuvchi Tohir Malik, Sharof Boshbekov, Erkin Xushvaqtov singari ijodkorlar mehnati doirasi yoki atrofida qolib ketmoqda. Bilamizki, axborot asrida odatiy hol bo'lib ulgurgan uyali aloqa vositalari, internet tarmoqlari bolalarning ongu shuuriga ta'sir etmay qolmayapti. Bolalarda kaltabinlik, shafqatsizlik, badjahllik, beparvolik kabi qusurlarning shakllanishiga, shuningdek, atrof-muhitga, yaqinlariga nisbatan hissiz bo'lib qolishiga sabab bo'lmoqda. Bu jarayon xuddi qumsoat qumlarining to'kilishiga o'xshab, sekin kechayotgan bo'lsa-da, natijasi juda og'ir bo'lishi tayin. Shunday vaziyatda biz uchun yagona najot nima bo'lishi mumkin? Albatta, chinakam adabiyot va san'at!

Tobora erinchoq bo'lib borayotgan insonlarga makon, zamon, harakat birligini jamlagan dramatik tur namunalari boshqa turlarga nisbatan tez ta'sir qiladi.

Milliy dramaturgiyamizning suprasi qurib qolayotgan bo'lsa-da, yosh ijodkorlarimiz orasida bu sohaga qiziquvchilar uncha-muncha topiladi. O'tgan yili “Birinchi kitobim” loyihasi doirasida ikki nafar yosh ijodkorning dramatik turdagi asarlarini o'z ichiga olgan ikki kitob nashr qilindi. Bulardan biri O'zbekiston davlat san'at va madaniyat ins­titutini tamomlagan Shavkat Do'stmuhammadning “Koinot himoyachisi” nomli, ikkinchisi, shu institutning magistranti Obidjon Ro'ziboyevning “Merosxo'r” nomli kitoblaridir. Obidjon Ro'ziboyevning “Meros­xo'r” pyesasida hozirda keng ildiz otib borayotgan mol-dunyoga ruju qo'yish, yaqinlarga bo'lgan e'tiborsizlik, jismoniy yoki ruhiy xastaligi bo'lgan insonlarni kamsitish illatlarini va ularning taqdirimizga ta'sirini ko'rishimiz mumkin. Pyesa so'nggidagi qotillikning kutilmagan tarzda amalga oshirilishi tomoshabinni hayajonga soladi.

Shavkat Do'stmuhammadning kitobi bolalarga bag'ishlangan bo'lib, ikki pyesa va bir multfilm ssenariysidan iborat. Albatta, bolalarga atab asar yaratish eng mas'uliyatli va murakkab ish. Bola nozik niholdek gap, shamol noto'g'ri essa ham ta'siri seziladi.

Shavkat Do'stmuhammadning kitobidagi birinchi asar “Gulsevarning gullari” nomli qo'g'irchoq teatri uchun to'rt ko'rinishli ertak-pyesa bo'lib, bolalarni tabiatga yaqinlashishga undaydi, uni sevishga o'rgatadi. Muhimi, mavzu ahamiyatli va yetarlicha yoritib berilgan. Tabiatga nisbatan unitayozgan mehrimizni yodga soladi. Kitobchadagi ikkinchi pyesa “Shalpangquloqlar” deb nomlangan. Chaqimchilik, badxulqlik, kattalarga hurmatsizlik holatlari tanqid qilingan va ulardan qutulish uchun bolalarga o'rinli maslahatlar berilgan. Qahramonlarni nomlashda ham o'ziga xoslik bor. Tomosha davomida bolalarga murojaat qilish, ularni faollikka chorlash, fikrlarini so'rash pyesa ijrosi jonli va qizg'in kechishini ta'minlaydi. Ammo tabiiyki, yosh ijodkorimizning asari kamchiliklardan ham xoli emas. Muallif Otquloq (Otaquloq) bilan bola­lari o'rtasidagi muloqotda odobsizlikni bo'rttirib yuborgan. Ammo barchaning nomidan xulosa o'rnida aytilgan so'nggi band pyesaga omadli yakun yasagan:

Ko'ngilga yaxshi niyat

Tugish kerak har kuni.

Oilamizga foydamiz

Tegish kerak har kuni.

“Koinot himoyachisi” multssenariysi esa birmuncha zamonaviy ruhda va bolalarning qiziqishlariga yaqinroq, tabiatning bo'lagi — oyu yulduzlarga bolalar e'tiborini o'zgacha yo'l bilan qaratgan asar bo'lgan. Yengil kulgi bilan birga achchiq kinoya ham uchraydi: Nahotki yulduzlar hech kimga kerak bo'lmasa?

O'ylaymizki, milliy dramaturgiyamiz yosh iste'dodlar hisobiga yana jonlanadi, yana o'z sohasining ustasi bo'lgan rejissyorlar, aktyorlar, dramaturglar bilan boyiydi. Ustoz adabiyotshunoslarimiz ham yosh ijodkorlarni qo'llab-quvvatlashlari, kerakli o'rinlarda tanqid qilib, yo'l-yo'riq ko'rsatishlari zarur.

Shuningdek, tegirmonni quruq aylantiravergan bilan bug'doy solmasangiz, un qayda? Ijodkor o'lib-tirilib, qog'oz qoralayversa-yu, unga rag'bat bo'lmasa, asari sahnada o'ynalgan mahal uni tomosha qiladigan qorako'z tomoshabin bo'lmasa, qanday bo'ladi? Kimning yozgisi keladi? Shuning uchun o'zimizda ham tomoshabinlik madaniyatini, teatrga ishqibozlik ruhini shakllantirishimiz, kuchaytirishimiz kerak. Toki, sahna asari yozilgach, ustozlar tomonidan ma'qullanib, rejissyor mahorati bilan sahnada jonlanganda, tomoshabin o'z “vazifa”sini bajarsin! Pyesadan ibratni, maslahatni, ruhni o'ziga singdirib, keyin boshqalarga yoysin. Shundagina teatr san'a­tini bugunimiz bilan bog'lay olamiz, shundagina uni ertamizga tatbiq eta olamiz. Jadid bobokalonlarimiz: “Teatr ibratxonadir”, deganida nechog'lik haq bo'lganlarini teatrga tushsangiz, bilasiz-da.

O'ylab ko'ring, oxirgi marta qachon teatrga borgansiz? Yoki farzandlaringizni teatrga yetaklab borganingizni eslay olasizmi?

Shalola SAFARTOShEVA,

Alisher Navoiy nomidagi

Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti

universiteti talabasi