Bola baxshi. Unga taxallusni Muhammad Rahimxon Feruz qo'yganmidi?

— Xivada bir yosh   baxshi chiqibmish ko'rsangiz hayron qolasiz,o'zinnan dutori ulli(katta)mish. Shundin zo'r ovozi bormishki,eshitganlar “tasdiq”aytamishlar.

1908 yilning ayni bahorida Xiva qal'asi ichinda shunday gap tarqalgan ekan. Qurbonnazar baxshini eshitganlar uni zo'r berib maqtashsa eshitmagan, ko'rmaganlar bir ko'rishga ishtiyoqmand edilar. Qal'ada tarqalgan gap Xiva xoni Muhammad Rahimxon Soniy — Feruz qulog'iga yetibdi. Feruzxon ham adabiyot va san'at shaydosimasmi baxshini ustozi bilan birga saroyga oldirishga farmon beribdi. To'qqiz-o'n yashar Qurbonnazar ustozi Jumanazar baxshi hamrohligida dutorini olib xon huzuriga kiradi.

Muhammad Rahimxon Feruz kichkina baxshidan bir noma eshitib ko'rdi.

— Tufalam-a, ko'z deymasin, ino bola baxshi. Ustozinga, ota-onangga rahmat o'g'lim. Kamol top. Bundan keyin sening oting Bola baxshi bo'lsin, deb Qurbonnazarning yelkasiga qoqib qo'ydi.

Shu-shu xivalik nomdor baxshi Qurbonnazar Abdullayev Bola baxshi bo'lib el ichinda tanildi. 1899 yilda tavallud topgan Bola baxshi o'n yoshidan qo'lida sozi bilan elga xizmat qildi.

Aytishlariga qaraganda Bola baxshining ajdodlari o'z davrining ko'zga ko'ringan atoqli baxshi va go'yandalari bo'lishgan ekan. Sandiqda bobosining dutori ko'z qorachig'iday saqlanarkan. Qurbonnazarning otasi uni hech kimga bermay avaylab saqlarkan.

Qurbonnazar 3-4 yoshlarida kasal bo'ladi. Isitmasi sira tushmaydi. Uni tabibga ko'rsatishadi. Tabib unga damlama beradi. Kunlarning birida onasi damlamani sandiqdan olmoqchi bo'lib turganda Qurbonnazarning ko'zi sandiqdagi dutorga tushadi. Bu dutor uning bobosidan yodgor bo'lib hech kimga ko'rsatilmas va berilmas edi. Bobosi buni qachonki mening korimni tutgan bolalaringga berasan, deb vasiyat qilgan ekan. Qurbonnazar onasiga dutorni olib bering deb xarxasha qiladi. Dutorni olib berishga esa otasi ruxsat qilmagan. Qurbonnazar shu payt hushidan ketib yiqiladi. Yuziga suv sepib o'ziga keltirishadi. Endi u yig'lashga tushadi. Onasi bolasidan ayrilib qolishdan qo'rqib dutorni sandiqdan olib beradi. Bola yig'idan to'xtab o'ziga keladi. Kun kundan sog'aya boshlaydi. Bu voqea­ni tabibga aytishadi. Tabib boladagi g'ayritabiiy holni sezadi. Unda Alloh tomonidan berilgan ilohiy bir kuch bor edi.

Uning bobolaridan qolgan eski lisonda yozilgan doston kitob­lari bo'lib xat savodi chiqqach, Qurbonnazar ota-onasi yordamida ularni o'qib o'rgana boshlaydi. O'sha yillari Xivada Yodgor bulomonchi va Jumanazar baxshilar nom qozongan mashhur baxshilardan edilar. Otasi Qurbonnazardagi iqtidorni payqab, ularga shogirdlikka beradi. Yosh Qurbonnazar bu ikki baxshidan dutor chalishni, baxshi termalarini o'rganadi.

— Yodgor bulomonchi ilmi daryo san'atkor edi, — deb eslagan edi Bola baxshi shogirdlari bilan suhbatda. — U kishidan juda ko'p narsa o'rgandim. Bola baxshi bo'lib tanilishimda shu ustozlarimning hissalari ko'p.

Bola baxshi repertuarida “Oshiq G'arib va Shohsanam”, “Oshiq Mahmud”, “Bozirgon”, “Xirmondali”, “Avazxon”, “Kampir”, “Qirqming”, “Safar ko'sa” kabi 20 ga yaqin doston bo'lib, ulardan “Bozirgon” dostoni 1965, “Avazxon” dostoni 1967 yili yozib olinib, nashr etilgan. U hayoti davomida juda ko'plab anjumanlarda ishtirok etgan. 1937 yilda Moskvada o'tkazilgan O'zbekiston adabiyoti va san'ati dekadasida, 1938 yili O'zbekiston xalq ijodchilari olimpiadasi, Xalqaro Oltoyshunoslar folklor anjumanida qatnashgan. U 1938 yili O'zbekiston xalq dostonchisi unvonini olgan.

Bola baxshi hayoti davomida yuzdan ziyod shogirdlar yetishtirgan. Uch Respublika xalq artis­ti Komiljon Otaniyozov, Ivot bola, Otaxon baxshi, Qalandar Normatov, Karim baxshi Otamurodov, farzandlari Matyoqub, Matnazar, Davlatnazar, O'zbekis­ton xalq baxshilari Norbek va Yetmishboy Abdullayevlar ana shular jumlasidandir.

Baxshining etmishidagi Etmishboyi

1970 yili yangi yil kirib kelishiga 17 kun qolganda Bola baxshi o'g'il farzandlik bo'ldi. Yetmish yoshida ko'rgan farzandiga Yetmishboy deb ism qo'ydi. Baxshi buva Allohning qariganda bergan bu ulug' ne'matiga shukrona keltirib eliga uch kecha-yu uch kunduz to'y beradi. Yetti iqlimdan baxshi shoirlar, go'yandalar tashrif buyurib soz-suhbat qildilar. Yetmishboy baxshilar oilasi muhitida o'sgani uchun ham doston qo'shiqlariga oshufta bo'lib o'sdi. Bola baxshi qaerga borsa Yetmishboyni otining orqasiga mingashtirib olib borardi. Doston kechalarida unga ham bir ikki noma ayttirib ko'rardi. Tanimaganlar “Baxshi buva, bu yigitcha nevarangizmi?” deb so'rashardi. Ismini eshitgach, yigitchaning sozu ovoziga qoyil qolishardi. Xullas, Yetmishboyni ham otasining Bola baxshi bo'lib elga tanilgan yoshida xalq tanidi.

Etmishboy 1988 yili tumandagi 4-umumta'lim maktabini tomomlab, o'z ish faoliyatini Ogahiy qishlog'ida tashkil qilingan “Doston” folklor-etnografik ansamblida baxshi doirachi bo'lib boshlaydi. 1990 yilda Toshkent davlat Madaniyat institutining kunduzgi bo'limiga o'qishga kiradi. O'qishni 3-kursdan sirtqiga o'zgartirib, tumandagi Sayot qish­loq madaniyat uyi badiiy rahbari, 1999-2009 yillarda Yangiariq tumanidagi 40-sonli Nafis san'at gimnaziya maktabida musiqa fani o'qituvchisi, hamda Ostona madaniyat markazi badiiy rahbari vazifalarida faoliyat olib boradi. 2008-2011 yillari Xiva shahridagi 5-bolalar musiqa va san'at maktabida “Baxshichilik” yo'nalishi bo'yicha o'qituvchi, 2009 yildan boshlab hozirgi vaqtgacha Xiva pedagogika kollejida musiqa yo'nalishi bo'­yicha katta o'qituvchi vazifasida ishlab kelmoqda.

Etmishboy Abdullayevning el-yurt oldida qilgan xizmatlari va baxshichilik yo'nalishdagi qilgan samarali mehnatlari inobatga olinib unga 2011 yilda O'zbekis­ton xalq baxshisi unvoni berildi.

U shu paytgacha Respublikamiz hamda jahon miqyosida bo'lib o'tgan turli ko'rik-tanlovlar va xalq ijodiyoti anjumanlarida ishtirok etib faxrli o'rinlarni qo'lga kiritishga erishdi.

Jumladan, 1982-1983 yillarda Toshkent shahrida o'tkazilgan “San'at bayrami” fes­tivalida Respublika bosqichi g'olibi, 1985 yilda Xorazm viloyati Shovot tumanida bo'lib o'tgan “Baxshi shoirlar” ko'rik-tanlovida qatnashib “Kichik baxshi” nominatsiyasiga sazovor bo'lgan. 1989 yilda O'rta Osiyo, Qozog'is­ton, Dog'iston, Kavkazorti davlatlarining Ozarbayjonda bo'lib o'tgan butunittifoq “Baxshi o'zanlar” xalq ijodkorlari fes­tivalida Gran pri sovriniga, 2003-2005 yillar “Alpomish” dos­tonining 1000 yilligi munosabati bilan Surxondaryoda bo'lib o'tgan “Baxshi shoirlar” ko'rik- tanlovida 2-o'rin, 2007 yilda Qashqadaryo viloyati, Chiroqchi tumanida bo'lib o'tgan “Baxshi shoirlar” ko'rik-tanlovida 2-o'rin sohibi bo'ldi. 2006 yilda “Baxshi, rep muzika, brek va milliy raqslar” konsert fes­tivali uchun Shveysariya davlatining rivojlanish agentligi sertifikatini qo'lga kiritdi. 2018 yilda esa YuNESKO tomonidan nomoddiy madaniy meros bo'yicha sertifikatga ega bo'ldi.

Uning repertuarida qadimiy dostonlardan “Avazxon”, “Bozirgon”, “Xirmondali”, “Oshiq Mahmud”, “Oshiq G'arib va Shohsanam”, Go'ro'g'li turkumiga kiruvchi dos­tonlar o'rin olgan. Bir qancha xorijiy davlatlarda bo'lib baxshichilik san'atini namoyish qilgan. Jumladan, Ukraina, Ozarbayjon, Turkmaniston va 2006 yilda Yevropaning Shveysariya, Germaniya, Belgiya davlatlariga borib konsert dasturlari namoyish qilib tomoshabinlar olqishlariga sazovor bo'ldi.

Etmishboy Abdullayev uch nafar farzandning otasi. Katta o'g'li Avazxon Abdullayev Xiva tumanida maktabgacha ta'lim muassasasida musiqa ta'limidan saboq beradi. O'rtancha o'g'li Qurbonnazar Abdullayev Urganch davlat universitetining musiqa yo'nalishining 2-bosqich talabasi, kenja o'g'li Bahromjon Abdullayev ham otasidan dos­tonchilik sir-asrorlarini o'rganib kelmoqda.

— “Alloh bermasa natali, bosh olib qayga ketali”, — deyiladi dostonlardagi nomalarda, — dey­di O'zbekiston xalq baxshisi Yetmishboy Abdullayev. — Otamning taqdiri misolida baxshichilik ilohiy ekanini yorqin ko'rish mumkin. Alloh bergan iqtidor, iste'dod bo'lmasa qo'lga tor olib el oldiga chiqish qiyin. Baxshichilik — bu bir teatr. Baxshi obrazga kirib goh Go'ro'g'li bo'lib, goho Bozirgon bo'lib gavdalanib ting­lovchiga dostonning mazmun-mohiyatini yetkaza olishi kerak bo'ladi.

Etmishboy ijodi davomida otasi bergan o'gitlarga amal qilib keladi. Bola baxshi: “Xonanda bo'l, sozanda bo'l, ammo baxshi bo'lish osonmas” deb ko'p ta'kidlardi. Doston aytish uchun san'atkordan zehn, mus­tahkam xotira talab etiladi. Bola baxshi hatto bir dostonni uch kechalab aytganini odamlar haligacha e'tirof etishadi. Buning uchun albatta, Alloh yuqtirgan iqtidor bo'lishi kerak.

Etmishboy ham otasi boshlab bergan Bola baxshi dostonchilik maktabini davom ettirish yo'lida yangidan-yangi dostonlarni o'rganish, shogirdlar tarbiyalab xalq xizmatiga yo'llash borasida tinim bilmay ijod qilmoqda. Bugungi kunda uning Rasulbek Abdurahmonov, Sevinch Otajonov, Rustamboy Ollaquliyev, Kamoladdin Bo'jonov kabi shogirdlari el xizmatiga kamarbasta bo'lishmoqda. Bularning parvozidan el ham, ustozi ham mamnun.

Boltaboy Matqurbonov,

jurnalist