O'zlik ustuni yoki tarix fani o'qitilmasa, nima bo'ladi?
“O'zingni angla”.
Apollon ibodatxonasi peshtoqidagi yozuv
Tarix xazinasi — umuminsoniyat mulki. Bir e'tiborli misol. Yaqin tarixda Yaponiya kadr tayyorlash bo'yicha AQSh namunasini qabul qilgan ekan. Xaritaga qarasak, Yaponiya qaerdayu, Amerika qaerda? Soat belbog'i bo'yicha 18 soat farqlanadi. Ehtimol, Amerikadan Yaponiyaga yo'lni birinchilardan bo'lib yozuvchi Jek London ochgandir. U “Dengiz bo'risi” romanida Amerika qirg'oqlaridan Yapon dengiziga qimmatbaho mo'ynali dengiz mushugini ovlash uchun yo'lga chiqqan kemachilar sarguzashtlarini juda ta'sirli tasvirlagan.
Perl-Xarbor voqeasini ko'pchilik bilsa kerak. Tarixni larzaga solgan Xirosima-Nagasaki fojiasi izohlarsiz ham ma'lum. Xullas, ikki mamlakatga umumiy bo'lgan jihatlardan ayrimlari shular. Garchi taqdir ularni qarama-qarshi qutblarda yaratgan bo'lsa-da, ammo tamaddun qoidasi chegara bilmaydi. Bu hamkorlik qanday natija berganini aniq dalillash qiyindiru, ammo Yaponiyaning, atom borbardirovkasidan keyingi Yaponiyaning bugungi darajasi hammaga ma'lum.
Tarixda bunday misollar ko'p: vobastalik – umumiy bog'liqlik juda ko'p o'rinlarda asqotgan (“Yer shari dumaloq” degan gap ham bejizga aytilmagan chiqadi!). Gap taraqqiyotning sirt bo'ylab (gorizontal) tarqalishi haqida ketayotgan ekan, bu holning tik (vertikal) yoyilishi qoidasini ham esda tutish lozim. Negaki, ko'ndalangiga kelgan axborotni saqlab, ushlab qolish uchun tik ustunlar joiz, o'sha o'zgarishlar epkini adl turgan to'sinlarga urilib, muqimlashadi, to'xtaydi, qo'nim topadi. Ya'ni, shu usul bilan o'ziga xos to'r hosil bo'ladi va bu hol makonni hosil qiladi. Endi bu joyda kechayotgan jarayonlar xoslik, yakkalik kasb etadi. Xuddi shu holatni shartli ravishda “O'zlik” deb atash mumkin. O'zlikda jamlangan axborotlar tomir yoyib, yashashga kirishadi va boshqa hech kimga o'xshamaydigan o'ziga xos ko'rinish kasb etadi. Buni umumiyroq qilib, “milliylik” deb atash mumkin. O'zlik – dunyo tajribasini to'playdigan to'r (idish), uning ichidagi massani esa milliylik deb qabul qilish ham mumkin. Albatta, biz nutqimizda bu so'zlarni bot-bot takrorlaymiz, ularning ma'no ifodalash chegarasi bundan-da keng. Shundanmi, aksariyat ular ifodalaydigan tub mag'izni anglayvermaymiz yoki pisand etmaymiz.
Quyidagi mulohazalar aynan shu tushunchalar bilan bog'liqligi uchun o'zimcha bir nusxa yasadim va ma'lum haqiqatlarni bir qur eslatdim.
Sirtdan qaraganda va mulohazalarni taroziga solib ko'rilsa, o'zlik va milliylik ma'lum xalqning mavjudlik tirgaklari, ko'zga tashlanadigan qiyofasi. Ixtiyordan tashqari holat shundan iboratki, agar bir xalq jahon hamjamiyatida o'z o'rnini tayin etar ekan, u dunyo tamadduni erishgan yutuqlardan boxabar bo'lishi va mazkur boylikni o'zida singdirish qobiliyat kasb etishi lozim, ya'ni poygaga qo'shilgandan keyin ham o'zingning oting bo'lishi, ham otni boshqara olishing lozim. Agar otga ega bo'lgan chavandoz uni yetarli mahorat bilan boshqara olmasa, poygada hech narsaga erisholmaydi. Bu bor gap. Shuningdek, oti oriq va zaif bo'lsa ham xuddi shunday manzara yuzaga keladi: ojiz chavandoz doimo chang yutib, to'daning ortida yurishga majbur, uning bor-yo'qligi ham bilinmaydi, pisand qilmaydilar, u bilan hisoblashmaydilar. Bu mulohazalar tarix haqiqatidan ko'ra jo'n maishiy masalaga o'xshab tuyuladi, biroq botinga nazar solinsa, gapning bo'lari shu: davra doim zo'rlarniki bo'lib kelgan va shunday bo'lib qoladi.
Endi mulohazalarimizni olg'a siljitib, keyingi qadamni qo'yadigan bo'lsak, bugungi izdihomda – poygada qanday holatlar kuzatilmoqda? XXI asr buhron va suronlarga boy bo'ladigan ko'rinadi. Zero, koronavirus degan so'z hech kimning lug'atida yo'q edi, ko'zga ko'rinmas bu “mikrob” chinakam baloga aylandi, odamzot olamini ancha dovdiratdi. Demak, zamondoshlarimiz tomning tepasiga chiqib oldim, deya qancha ayyuhannos solmasinlar, dunyo asrorlari sirligicha qolaveradi. Inchunun, kutilmagan anamal holatlar ro'y beraveradi. Shunday sharoitda faqat sinalgan, chiyralgan haqiqatlargina xalqlarni, millatlarni balolardan asrab qolishga qodir bo'ladi. Oddiy haqiqat: tojdorvirusning avj olib ketmaganiga (iloyo, shunday bo'lsin) turmush tarzimizdagi azaliy qadriyat – ro'zg'orda va shaxsiy hayotda tozalikka, poklikka qat'iy amal qilishga erishganimiz sabablardan biri bo'ldi, deb o'ylayman. Negaki, tozalik, ozodalik bor joyda mikroblarning ko'payishi uchun muhit bo'lmaydi – masalaning eng oddiy sharhi shu!
Holbuki, turmush tarzimizda, axloqimizda bunday cho'ng qadriyatlar ko'p. Demak, xulosa oddiy – agar o'zligimizni to'la anglasak va milliy qadriyatlarimizga amal qilsak, har qanday baloni ham daf etadigan salohiyatga ega millatmiz. Faqat mana shu haqiqatni tushunib yetsak va to'la anglasak, marra bizniki! Oshig'ich takrorlashga to'g'ri keladi: ertangi kunning kaliti – o'zlik va milliylikda!
Endi eng jo'n savol qalqib chiqadi: bu ikki sehrli kuchni, bebaho boylikni qanday topish yoki o'zlashtirish mumkin? Ularning manbasi, yashash joyi yoki qo'llash mexanizmi bormi? Bunday savollar ko'p bo'lishi mumkin, javob esa bitta – bu xazinalar oltin sandiqda saqlanyapti! Uni oddiygina qilib “g'aladon” ham deb atashadi, ya'ni “Tarix g'aladoni”. Ko'rinib qoladiki, barcha savollarning javobi yashiringan sehrli sandiq mavjud, bu Tarix, ya'ni o'tmish merosi. Tarixni “o'tmish merosi” deb atash juda jo'n ta'rif bo'lardi. (Tipratikan ham tashqi tomondan juda jo'n tuyuladi, faqat uni ag'darib ko'rilsa, jonivor ekanligi, oyoqlari borligi bilinadi; chuqurroq ketilaversa, uning ham o'z dunyosi mavjud, nasl qoldiradi, hatto sevish tuyg'usidan ham begona emasdir). Shunday qilib, necha ming yillar tajribasi to'plangan tarix butun boyligi, xazinasi bilan bizning ixtiyorimizda hoziru nozir turibdi.
Mavzuning yana ham xususiy tomonlariga urg'u beradigan bo'lsak, ko'p takrorlangan cho'ng haqiqatni yana bir marta eslab o'tishga to'g'ri keladi: biz juda boy tarixga ega bo'lgan xalqlardanmiz. Bu gapni shu zaminda umrguzaronlik qilayotgan o'zbek ham, turkmanu tojik ham, uyg'ur ham… ildizi chuqur ketgan har qanday millat vakili aytishi mumkin. Negaki, bugungi O'zbekiston tarixini azaldan turli millat va xalqlardan tashkil topgan jamoa yaratgan. Ular har jihatdan kirishib, bir-biriga singib ketgan, hatto milliy belgilari ham aralashib, umumlashib qolgan (shundanmi, hazilomuz iboralar yuradi: “o'zbekning qozog'i”, “o'zbekning koreysi” singari). Bugun O'zbekistonda yashaydigan aholini “o'zbeklar” deb atash urf bo'lgan. Ularning safida ota-onasi boshqa millat vakillari, biroq o'zlari o'zbek bo'lib ketganlar ko'p va bu hol hech kimda mone'lik tug'dirmaydi. Tarix evrilishlari bir makonda yashayotgan, kelib chiqishi, madaniyati, urf-odatlari umumiy (bular “millat” tushunchasining asosiy belgilari) bo'lgan odamlar jamoasini bir taqdir bilan siyladiki, endi bu haqiqatlar “O'zbekiston” degan umumiy nomda mujassamlashgan. Demak, shu makonda umrguzaronlik qilgan ota-bobolar yaratgan xazinalar hammamizning mulkimiz. Faqat gap endi ana shu boylikdan unumli, maqsadli, samarali foydalanishda. Bu hol xatolarning oldini oladi, barcha sohani baravar rivojlantirishni ta'minlaydi.
Zamonaviy tarix fani juda ham boyib, tarkibidan bir necha yangi tarmoqlar paydo bo'lgani ham bor gap. Bu hol tarixiy dalillarni yana ham aniqlashtirishda, umumiylik, xususiylik, yakkalik tamoyili asosida o'tmish voqeligini amaliy faoliyatda qo'llash mexanizmini oydinlashtirishda, cho'kib yotgan milliy biqiqlik kayfiyatining tomiriga suv bermay, aksincha, boshqa xalqlarga nisbatan tajovuzkorlik hislarini jilovlashda, bunday hollarning og'ir salbiy oqibatlaridan ogohlantirishda, salmoqli va teran boylik xazinasidan faqat progres (ilgarilanma harakat) uchun foydalanishga yo'naltirishda qo'l keladi.
Endi tarixni o'rganishning ahamiyatini aniqroq tasavvur etish uchun bu fan sohalarining tabiatini, ya'ni o'qigan odamga nima ma'ni berishini bir qur eslab o'taylik. Umuman, voqelik – vaqt – inson munosabatlarini tahlil qilish juda chuqur yondashuvlarni talab qiladi. Jumladan, tarix falsafasi (falsafa tarixi emas!) tarixiy jarayonlarning mohiyatini umumiy tarzda tadqiq etuvchi ilmiy tizimdir. Tarix falsafasining vatani Sharq, deb e'tirof etiladi. Dunyoning paydo bo'lishi haqidagi ilk tasavvurlar kosmogoniya, kosmologiya, teogiya tarzida kunchiqar yurtlarda paydo bo'lgan, ya'ni bizning ajdodlarimiz birinchi marta dunyoning yaralishi yuzasidan fikr yuritganlar (er yuzi tekislik shaklida, uni ho'kiz shoxida tutib turadi; yoki yer olti kunda yaralgan, singari tasavvurlar bilan). Keyinchalik bu fanning metafizika, gnosologiya, logika (mantiq), psixologiya (ruhshunoslik), etika, estetika singari tarmoqlari ham paydo bo'lganki, ularning hammasi tarixiy jarayon mohiyatini (“aslida qanday edi, nega bunday bo'ldi?” singari) anglashga yordam beradi.
Tarixiy madaniyat esa vaqtning inson hayotidagi mohiyatini tushuntirib beradigan madaniyat unsuridir. Vaqt ko'zga ko'rinmaydi, harakatdan to'xtamaydi, inson – mavjud, vaqt “ishlab chiqargan mahsulot” – voqelik inson faoliyatida moddiylashadi: shaharlar paydo bo'ladi, urushlar ro'y beradi, dengizlar quriydi, odam kosmosga uchadi va hokazo. Ana shu jarayonlarning “qipig'i”ni o'rganish ham katta kashfiyotlarga yo'l ochadi va kelajakni ta'minlashning xatosiz kechishiga ko'maklashadi. Masalan, bizga yaqinroq mavzuni olib qaraydigan bo'lsak, “Temuriylar saltanati – voqelik, xo'sh, bu voqelikning insoniyatga tuhfa etgan merosini o'rganish uchun qaysi o'lchovlar bilan yondashish adolatli va jonli hayotda qanday me'yorlar talabi bilan foydalaniladi?” singari savollarga ayni shu fan tarmog'i mezonni belgilab beradi.
Tarixnavislikning o'zi bir dunyo. Tarixni yozish mas'uliyati bir shahar bunyod etish yoki ulkan kashfiyot yaratishdan kam bo'lmagan. Uning mezoni – haqqoniylik, unga qo'l urgan shaxs Haqqa yetgan bo'lmog'i shart va haqiqatga amal qilishning kafolati sifatida tarixnavis so'zining avvalida Xudo va payg'ambarlar nomi bilan qasam ichgan, chunki u biror unsurni e'tibordan qochirishi mumkin bo'lmaganidek, biror dalilni noto'g'ri sharhlashi ham mumkin bo'lmagan. Bu xatolar, avvalo, Yaratgan qarshisida, qolaversa, kelajak oldida gunoh hisoblangan.
Xullas, Tarix haqida gap juda ko'p, bu uzun dalildan qisqa xulosa shuki, ma'rifatli dunyoda tarixsiz yashab bo'lmaydi. Qolaversa, tarixni o'rganish insonning kamolotida boshqa hech bir narsa bilan almashtirib bo'lmaydigan asos – ustun vazifasini bajaradi. G'ururning, oriyatning, iftixorning yoki boshqa ko'plab axloqiy kategoriyalarning ta'rifi aniq emasdir, biroq tarix bilan tanish bo'lgan kishi shu fazilatlarni beixtiyor o'ziga singdiradi. Olaylik, Sohibqiron Amir Temurning taxtda masrur o'tirib, Yevropaning eng shavkatli davlati hukmdori haqida: “Mening o'g'limning ahvoli yaxshimi?” degan savolini elchilar qatori eshitsa, jismida qanday hislar jo'shadi? Yoki daryo bo'yida dunyoni zir titratgan fotihning og'zi lang ochilib, “Otaning o'g'li shunday bo'lsa!” degan e'tirofidan keyin Sulton Jaloliddin har bir qalbga kirib bormaydimi, iftixor uyg'otmaydimi?! “Avval Vatan, keyin jon!” deya hayqirgan alloma Najmiddin Kubroning da'vati ming yillar osha nasllarni jasoratga chorlaydi… Tariximizda bunday misollar ko'p, juda ko'p. Ularning mohiyatini, mag'zini singdirmay, g'oya, milliy g'oya sifatida tafakkurni to'yintirmay, inson shaxs – aniq ijtimoiy muhitning faol a'zosi bo'lishi mumkinmi? Yo'q, albatta!
Shaxs – ijtimoiy munosabatlarni o'z-o'zida namoyon etgan faol, yakka ishtirokchi – unga berilgan ta'riflarning bir qismi shunday. Demak, inson atrof-tevarakda kechayotgan voqelikning bevosita qatnashchisi ekan, unda oqni-oq, qorani-qoraga ajratidigan malaka bo'lishi shart. Busiz shaxs yo to'la shakllanmagan bo'ladi, yo umuman mavjud bo'lmaydi. Hamma bir xil kiyingan, hamma bir xil o'ylaydigan olomonni ko'z oldimizga keltiraylik. Ularga borliq bir xil tavsiya etiladi: quyosh chiqadi-botadi, uyqudan turiladi-ishlanadi-ovqat-uyqu. Bo'lgani shu. O'tmishidan, tarixidan mahrum qilingan to'dani boshqa qanday tasvirlash, ta'riflash mumkin? Albatta, bu izdihomni boshqarish oson, chunki ularda borliq bir xilda namoyon bo'lmoqda. Qolaversa, bunday to'da qandaydir ijtimoiy buyurtmaning mahsuli bo'lishi mumkin.
Afsuski, odamzot bunday ko'rgilikka giriftor qilinmagan, hamma xalqlar, millatlar tomir otgan zaminida tup yozib, gullab, meva tugib, nasl qoldirib yashab kelgan. Dunyo shu bilan rang-barang va jozibali, shu bilan gashtli, sururli. Minglab fikrlar tug'ilgan va ularning eng sarasi g'oya sifatida e'tirof etilgan. “G'oya — narsalarning abadiy ongdan inson aqli bilan anglanadigan mohiyati” (Platon). “Hali tajribada ko'rilmagan aql” (Kant). Tafakkur qobiliyatiga ega bo'lgan inson yorqin g'oyalar bilan yashagan, ilg'or g'oyalar kishilikni olg'a boshlagan, avvalo, ruhan, so'ng jismonan parvozlarga chorlagan. Xuddi shunday, keyingi o'ttiz yilda ham tariximiz, boy qadriyatlarimizga asoslangan yorqin g'oyalar o'rtaga tashlandi. Ular taraqqiyotga qaysidir darajada hissa qo'shdi. Bugun amalda bo'lgan Renessans g'oyasi ham tasodifan paydo bo'lmaganini har bir ma'rifatli vatandoshimiz e'tirof etadi. Qonuniyligining bir asosi – yurtimizda bunday hollar ro'y bergan, bunga tarix guvoh! …Shunday deymiz-u, lop etib, tilga bir savol keladi: bugun tarixni o'rganish qay ahvolda? Albatta, bu savolga turli toifa va darajadagi kishilarning o'z javobi bor. Umumiy manzara esa quyidagicha ekan: shu o'quv yilidan boshlab tarix yo'nalishidan boshqa oliy o'quv yurtlarida tarix fanining faqat mustaqillik davri o'qitiladigan bo'libdi. Ya'ni, 1991 yildan keyingi tarix o'rganiladi, boshqasi esa – yo'q!
Bu yangilik bilan qiziqib, turli kishilarga murojaat qilishga to'g'ri keldi. Ular ta'kidlaydiki, 10-15 yillardan beri oliy o'quv yurtlarining dars jadvali tasdiqlanayotganda ijtimoiy fanlar tizimini qisqartirish yuzasidan mojaro bo'larkan. Faqat alohida kishilarning sa'y-harakati bilan dars soatlari saqlab qolinarkan. Bu yo'nalishdagi fanlarni qisqartirish yoki olib tashlanishi tarafdorlari yuklamalar ko'payib ketganini va o'rta maktabda olingan bilimlar kifoya qilishini dastak qilisharkan. Holbuki, tarix fani o'rta maktablarda ham quvg'inga uchragan, bu yil teng yarmiga qisqartirib tashlangan emish.
Masalaga chuqurroq razm tashlaylik. Davlat tizimida oliy ta'limdan maqsad – mutaxassis tayyorlash ekani rost va to'g'ri. Ammo mutaxassisning shaxsiyati (ma'naviyati, e'tiqodi, maslagi, dunyoqarashi) ham muhim emasmi? Axir biz globallashuv zamoniga tushib qoldik, o'zligimizni saqlaylik va shu yo'l bilan o'zimizni saqlab qolaylik, deb har kuni bong uramiz, xo'sh, bu maqsadga qanday erishamiz? Tarixidan mosuvo, boshqalardan farq qilmaydigan o'zbek mutaxassisi bir mamlakatning bek insonimi yoki umuminsoniyatning farzandimi? Agar birinchisi bo'lsa, uning timsolida millat yashaydi, vatan yashaydi – abadiy yashaydi. Agar ikkinchisi bo'lsa, jami sa'y-harakatlarning nima keragi bor, hozir urf bo'layotgan tubanliklarga qo'shilib, kuzatuvchi bo'lib turaverish lozim. Ammo bu juda alamli xulosa va hech qachon bunday bo'lmaydi. Hali esini tanimagan maktab bolasining tarixdan olgan sabog'ini butun umr bo'yi yetarli, deb hisoblash esa nodonlikdan boshqa narsa emas. U saboqlar yodlab olingan tushunchalar bo'lib, shaxsning shakllanish bosqichida tafakkurida singmasa, bolalik tushlaridek bo'lib qolaveradi.
Buning ustiga juda boy an'ana va urf-odatlarga ega bizning mentalitetimizda tarixdan bexabarlik gumrohlikka olib boradi, chunki har bir odatning tarixini bilmasa, uni tushunmaydi va qabul qila olmaydi. Umuman, tarixdan boxabar bo'lish har qanday yoshda ham, kasbda ham ma'naviy zaruratdir. Shunday ekan, millatdoshlarimiz o'qib-o'rganishi uchun umumiy bo'lgan “Tarix kitobi”ni yaratish ham zarurat. Unda milliy tariximiz ommaviy uslubda, qisqa, aniq ifodalansa, chalkashliklarda yagona to'xtamga kelinib, voqelik xolis va haqqoniy sharhlansa, ko'plab anglashilmovchiliklarga chek qo'yilgan, millatni birlashtiradigan bir ma'naviy robita yaratilgan bo'lardi. Shunda, ehtimol, yurtdoshlarimizning insoniy qiyofasi chinakamiga mukammal bo'lardi, soxta g'oyalarga berilishlar, adashishlar kam uchrardi.
Go'zal va boy tarixga daxldor kishilar uni o'rganishdan o'zlarini baxtiyor hisoblaydilar!
Hakim SATTORIY