Navoiy asarini Dyuma o'qiganmi?

Hazrat Alisher Navoiy dahosining ulug'ligi shundoqki, ul zoti sharifning benazir she'riyatida odamlar uchun ibratli hikmat bor, istalgan jumboqqa yechim, eng mushkul savolga javob topish mumkin.

Oqshom chog'i necha oylik izlanish nihoyasiga yetib, Aleksandr Dyuma qalamiga mansub “Kavaler de Mezon Ruj” romanining tarjimasini tugatdim. Lekin XX-bobning avvalidagi ko'ngilni to'ldirmaydigan bir nuqta va ishtiboh o'shandog'icha qoldi. Modomiki, mutarjimning ishi mukammal chiqmagan ekan, kitobxon ham qoniqmaydi-da…

Ittifoqo, ertasi kuni Namangan davlat universiteti talabalari bilan uchrashuv bo'ldi, Hazrat Navoiydan g'azallar o'qildi, Hazrat g'azallarining kuyga solingan qo'shiqlari kuylandi. Ammo bo'lg'usi filolog­lardan so'ralganida bitta savolga ijobiy javob bo'lmadi:

— “Layli va Majnun”ni kim to'laligicha o'qigan?

Birgina yigit, u ham dos­tonni emas, 1976 yili chop etilgan nas­riy bayonini o'qigan ekan. O'zim ham yomon zil ketdim, negaki, asarni yaqin orada qo'lga olganim esimda yo'q. Hay, uyga qaytiboq, Hazratga yukindim: “Layli va Majnun” ochildimi, undan bosh ko'tarish mushkul, Navoiy mis­ralaridagi sohir (balki g'ayb) ohanrabo ixtiyorni olib qo'yadi. Mana, XXV-bob bosh­landi:

Kun garm bo'lub halok jong'a,

Layli kibi o't solub jahong'a.

Har yelki esib haroratomez,

Majnun damidek jarohatangez.

Tinmay yugurub quyun tagidin,

Qum uzra ayog'i kuymagidin,

Itlar tili yerg'a tegurub bosh,

G'urra asad ichra aylabon fosh…

Kamina hayratdan lol qolibman, holatimni hech mushohada etolmasdim. Axir, keltirilgan parchaning so'nggi ikki satri oylar davomida topilmagan izohning o'zginasi edi. Yo'q, Dyumaning yozgani Navoiydan tarjima deyilsa ham mubolag'amas. Chunki, o'sha mashhur fransuz adibi qo'liga qalam olganda, “Xamsa”ning bitilganiga uch yarim asr bo'layozgandi.

Ruscha “Kavaler de Mezon Ruj”ning XX-bobida shunday yoziladi: “Uje nachinalo oщuщatsya priblijenie ujasnoy sobaki, chto drevnie predstavlyali tomimoy neutolimoy jajdoy, kotoraya, po verovaniyu parijskix plebeev, gladko vыlizыvaet mostovыe”. Uzundan uzoq jumlaning tarjimasi bitgan esa-da, “ujasnaya sobaka”ning o'zbekchasini uddalash mushkul kechib, sahifa so'ngidan shunday izoh o'rin olgandi:

Tarjima: “Halitdanoq yovuz “it kunlari”ning jaziramasi yaqinlashayotgani sezilib, of­tob yondira boshlagandi. Bu shunday mavsumki, ko'hna tasavvurga ko'ra, hamisha yutoqqan, tashnaligi hech-hech qonmaydigan yoki parijlik ahli avomning aqidasida esa yerda sudralgan tili bilan arava yo'lining to'shama tosh­larini yaraqlatib yalab ketuvchi chanqoq it”.

Izoh: “It kunlari” — bu mavsum sharqona taqvimdagi asadga to'g'ri keladi. Ma'lumki, bu oy boshlangach, itlarning tili osilib ketadi va tashnaligi hech qonmaydi. Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida bu haqda shunday bayt bor:

Itlar tili yerg'a tegurub bosh,

G'urra asad ichra aylabon fosh.

G'urra (arabcha) – oyning bosh­lanishini yoki bir kunlik oy ma'nosini anglatadi va binobarin, A.Dyuma demoqchiki, “it mavsumi” — “g'urra asad” bois chanqoq it­larning osilgan tili yergacha tushgan.

* * *

Amir Alisher siymosidagi ulug' san'atkor Olim Xo'jayev hamon ko'z oldimizda va so'zlari shuurumizda jaranglab turibdi:

— Asrlar osha o'z she'rlarim bilan “labbay” deya javob berurmen!

Ammo tarixan bu gapni Navoiy emas, barhayot asarning mualliflari (Uyg'un va Izzat Sulton) aytgan esalar-da, Hazratning g'azalida esa shunday bir misra bor:

Navoiy ham yotar to subhi mahshar tarki xob aylab.

Mahshar tongiga qadar uyquni tark aylab, bedor yotgan buyuk Navoiy, tabiiyki, abadiyat qadar barhayotdir. El-ulus va inchunin, qalam ahli ham ul zoti bobarakotning uyg'oq ruhidan bahravor bo'lmoqdamizki, fayzlar oftobidan topilgan bittagina uchqunni yuqorida aytdik.

Rustamjon UMMATOV,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a'zosi