“Selfi”chidan qahramon chiqmaydi

Amerikalik shoir va esseist Djon Barlou «Sharobni xumsiz sotish: global tarmoqdagi ong iqtisodiyoti» nomli maqolasida shunday yozadi: «Axborot predmet emas, jarayon, harakatdir. U harakatga kelganda kuchli jarayonlar boshlanadi». Darhaqiqat, bugungi kunda axborot odamlar orasiga kirib borayotgan gazetalar sahifasidan o'tib, ijtimoiy tarmoqlar, internetning cheksiz to'rlarida millionlab onglarga ta'sir etuvchi jarayonga aylanib borayapti. Bu axborotning dunyo bo'ylab tarqalishida harakatning tezlashganini bildiradi.

Albatta, axborot muallif yozib bo'lgandan keyin yakunlanadigan ijod namunasi emas, balki gazetalarda chop etilib, zamonaviy texnologiyalar yordamida nashr qilingach ijtimoiy, siyosiy ta'sirga ega kuchli omilga aylanadi. Axborot “chaqmoq”, “gumbirlatadigan” kabi tavsiflanadigan predmetdan oshib, haqiqatni oshkor etuvchi, barchani faollikka undovchi   jarayonga aylanadi, ya'ni yana harakatga keladi, tildan-tilga, kentdan-kentga ko'chib o'tadi. Demak, jarayon harakatni, harakat esa jarayonni vu­judga keltiradi.

Televidenie, radio, bosma nashrlar safiga internet jurna­lis­tikasi kirib kelgani bejiz emas, sababi ijtimoiy tarmoqlar faollashdi, turli bloglar paydo bo'ldi. Ular mantiqsiz, hech bir hujjatga asoslanmagan, ya'ni ko'cha axborotini ham video tasvir orqali sharhlab uzatishmoqda. Bunday holatda ularni jurnalist amal qilishi lozim bo'lgan qonun-qoidalar bilan qurollantirish zarurligi yuzaga chiqadi. Shuningdek, turli toifadagi blogerlar mas'uliyat yukini his qilishi, javobgarlik borligini bilishi shart. Buni internet jurnalistikasi bo'limida tahsil olayotganlar, albatta, yaxshi tushunishadi.

Bundan tashqari, interaktiv imkoniyatlar tobora kengaygani sababli internet ommalasha bosh­ladi. Interaktiv jarayonlarda auditoriya tinglovchisi axborot iste'molchisidan hammualliflik darajasiga ko'tariladi.

Bu jarayonning yana bir xususiyati — ko'cha auditoriyasi vakillari, ya'ni “selfi”chilar, yengil-elpiga o'ch “shov-shuv”chilar, mutolaa qilishdan ko'ra, o'zini “qahramon” qilib ko'rsatishni ko'proq xohlaydi. Bunday urinishlarning ko'pincha saviyasi pastligiga sabab kitob o'qimaslik, sohada bilim olishni istamaslikdan boshqa narsa emas. To'g'risi, matbuot “selfi”chilarni hammaga o'rnak qilib ko'rsatish uchun agitatsiya mashinasining ruli bo'lishdan charchadi. O'tgan davrdagi kabi, efirga uzatilgan “Jannatdan xabarlar”dan tinglovchi to'ydi. Haqiqatni eshitishni barcha birdek xohlayapti. Kundalik axborot va kun mavzuidagi tahliliy maqolalar, hujjatlarga asoslangan tanqidiy materiallar o'ta zarur. Chunki, o'quvchi, muxlis shuni istaydi.

Yana shuni ham aytish kerakki, internet hali barchaning birdek joniga tegmadi, uxlasa ijtimoiy tarmoqqa ulangan telefonini boshiga qo'yib pinakka ketadiganlar ham oramizda yo'q emas. Bu o'ta xavfli jarayon. Chunki, kelajakda internet ta'sirida qo'liga daftar-qalam tutmaydigan, biror kitobni o'qimaydigan avlod voyaga yetdi. Vaholanki, yoshlar kelajagimiz, ertamiz egalari. Ular robotlarga o'xshab o'sib-ulg'aysa, faqat buyuruqni bajaradigan shaxsga aylanadi. O'zi fikrlab, tafakkur qilib yangilik yaratish, tashkilot yoki korxonani mustaqil boshqarish qobiliyatiga ega bo'lmaydi.

Texnologik jarayonlarni yaxshi o'zlashtirgan, dunyoqarashi keng, o'z fikrini bemalol so'zda ifoda qila oladigan, kommunikatsiyaga tez kirishadigan yosh avlodni tarbiyalashda yaqindan ko'mak ko'rsatish jurnalistlarning ham vazifasiga kiradi.

Ko'pchilik o'zini bloger deb atovchilar o'zi rasmga oladi, foto va video s'yomkalarni amalga oshiradi, montaj qiladi va ijtimoiy tarmoqqa qo'yadi. Ko'rinib turibdiki, ularning ham qo'lida hunari bor, ammo aksariyatida bilim yo'q, ilmiy-adabiy va badiiy kitob o'qimagan, gazetani-ku varaqlab ham ko'rmaydi.

Tan olish kerak, keyingi yillarda jurnalistika sohasi xalqchillashib, ommalashdi. Efirda jonli tasvir, bosma nashrlarda to'g'ridan-to'g'ri jonli muloqotlar, reportajlar ko'paydi. Qo'lida mobil qurilmasi bo'lgan har bir jurnalist axborotni istalgan joydan olayapti. Bu jurnalistika ilmida fuqarolik jurnalistikasining paydo bo'lishiga turtki beradi.

Albatta, internetdagi blog­larning axborot almashuv jarayonlari bosma matbuotga salbiy ta'sir ko'rsatmasa-da, ularning odamlar orasida o'zini jurnalist deb atayotgani muxlisda bir muncha ishonchni susaytiradi. Chunki, odamlar ijtimoiy tarmoq ma'lumotlarining hammasini ham to'g'ri deb qabul qilmaydi. Qilinmasligi ham kerak. Negaki, ko'pgina xabarlar shoshma-shosharlik bilan, chuqur tahlil qilinmay aholiga havola qilinayapti. Natijada soxta axborot odamlarda hukumatga nisbatan norozilik kayfiyatini uyg'otayapti.

Ammo hukumatimiz ommaviy axborot vositalarini, shu jumladan, bosma nashrlarni qo'llab-quvvatlash tizimini kuchaytirishga alohida e'tibor qaratmoqda. Bunga sabab, davlat ham, hukumat ham toza va sof axborotsiz rivojlanmaydi. Har qanday nojo'ya, ya'ni aldov aralashgan axborot, birinchi navbatda, davlatga ziyon yetkazadi. Chunki, endilikda hech bir axborot mahalliy bo'lmaydi. Unga e'tiborsiz qarash mumkin emas. Ma'lum daqiqalarda butun dunyoga tarqalib ketadi. Deylik, Rossiya tashqi ishlar vazirligi vakili Mariya Zaxarovaning o'zbek tiliga nisbatan bildirgan salbiy munosabati, faqat bizda emas, ko'pgina davlatlarda ham kuchli aks-sado berganiga barchamiz guvohmiz. Axir har bir davlat fuqarosi o'z davlatida o'z ona tilisi davlat tili maqomida bo'lishini xohlaydi. Tabiiyki bugun o'zbek tiliga qilingan tajovuz ertaga boshqa davlat tillariga qilinmasligiga hech kim kafolat berolmaydi.

Endilikda bosma nashrlar nazarimizda obuna mavsumini yangi tartibda joriy qilish to'g'risida bosh qotirishi kerak. Davr shuni taqozo qilmoqda. Dunyo axborot tizimi ikki usulda faoliyat yuritadi, ya'ni ham bosma, ham ijtimoiy tarmoqda. Biz istaymizmi, yo'qmi, baribir shu amaliyotni, bugun bo'lmasa, ertaga, albatta, bosma nashrlarda qo'llaymiz. Shunday ekan, bugun harakat qilgan yutadi.

Ko'pgina nashrlar yuqoridagi taj­ribani sinovdan o'tkazishayotgani ham ma'lum. Odamlarda, ya'ni mushtariylarda, muxlislarda, qiziquvchilarda ko'nikma hosil qilish zarur. Ularni yangi tartibga tayyorlab borish kerak. Bu ma'lum vaqtni talab qiladi. Demak, hozirgi sinov amaliy natija bermayapti, deb tashlab qo'ymasdan, faollikni yanada jonlantirish, harakatni yanada kuchaytirish orqali jo'shqin jarayonga erishish mumkin.

Yulduz Ortiqova,

O'zJOKU o'qituvchisi.