Dunyoni titratgan ofat

yoxud virusning “yaxshi”si bo'ladimi?

Insoniyat tarixi hozirgacha ham, amin bo'laylikki, bundan keyin ham uzluksiz, biri ikkinchisidan muhim va og'ir, sirli-sinoatli imtihonlardan iborat bo'ladi. Vaqt tushunchasidan boshqa jamiki mavjudlik – yer, suv, olov va havo, tun va kun, yomg'ir va shamol, bahoru qish odamlarsiz ham o'z xizmatida davom etaveradi. Inson esa tug'ilmasidan avval yaxshi yashash uchun muttasil kurashga, goh g'olib, goh mag'lub bo'lishga mahkum.
Koronavirus pandemiyasi dunyoni o'ngsiz ahvolga solib qo'ydi. Bir qarashda, bu qadar keng ko'lamli muammo boshida toji bilan tekis joyda, hayot o'z o'zanida bir maromda davom etayotgan, tinchlik-totuvlikdan bahramand odamlar uy qurayotgan, to'y qilayotgan, bolalari bilan sayohatga chiqayotgan, dalasiga urug' qadayotgan paytda yuzaga chiqdi. Oddiy isitma va yo'tal bunday dahshatli oqibatlarga olib kelishini hech kim kutmagan edi. Og'ir zarba bo'ldi bu pandemiya.

Taniqli virusolog Karin Myollingning 2018 yili “Alpino Pablisher” nashriyotida chop etilgan “Dushmanligidan ko'ra do'stligi ko'p virus” nomli kitobini varaqlar ekanman, garchi inson organizmida foydali virus va bakteriyalar mavjudligini, ular xuddi ishchi asalarilarday tinim bilmay mehnat qilishlarini bilsam-da, muallifning ayrim fikrlari e'tiborimni o'ziga tortdi. “Virusologiya sohasida ko'p ishladim, izlandim, mashhur olimlarning tadqiqotlari bilan tanishdim, fikrlarini tingladim,– deb yozadi muallif.– Biz uzoq vaqt viruslarni o'ta xavfli, buzg'unchi, toqat qilib bo'lmaydigan darajadagi yaratiqlar, deb o'ylaganmiz. Ammo, tan olishimiz kerakki, aslida ular bunday emas. Viruslar – genimizning bir qismi. Mikroorganizmlar va viruslarning foydali jihatlari ko'pincha e'tiborimizdan chetda qoladi, ularga nisbatan salbiy munosabatimizni o'zgartirishimiz kerak. Chunki ular juda uzoq vaqt davomida muttasil g'ayrat bilan bizni bu darajamizgacha ko'tarishdi”.
Olimaning bunday nuqtai nazari bilan tanishgandan so'ng, kitobni yana varaqlamaslikning iloji yo'q edi. Ba'zi xulosalarni aynan keltiraman: “Virus so'zi lotinchadan tarjima qilinsa sharbat, shilimshiq cho'kma (cho'kindi), zahar ma'nosini beradi… U to'qimadan tashqarida bo'lganida xavfsiz, qaysidir yo'l bilan to'qima ichiga joylashib olgach, mustaqil ravishda ko'paya boshlaydi”.
Viruslar haqidagi bilimlarimiz kun sayin takomillashib borayotir. Yangi-yangi haqiqatlar oshkor bo'lmoqda. Ular hayot, tiriklik mavjud bo'lgan hamma joyda mavjud ekan, genlarga yopishib, mutatsiya jarayoniga turtki berish, shakl-shamoyilini o'zgartirish, o'zlaridan boshqa bir yopishmani to'qimadan olib tashlash va hatto, genlarni bir-biriga qo'shib yuborishga ham qodir ekanlar. Olimlarning e'tiroficha, masalan, onkoviruslar ba'zi hollarda zararlangan to'qimani davolashlari ham mumkin ekan. Demakki, viruslar faqat zararli emas. Ularning “hayoti”, yashash falsafasi g'oyat murakkab, evolyutsiyasi juda uzoq. Ba'zi funksiyalari fidoyi ta­biblarni eslatadi. Haq talab qilmay, beminnat ishlashadi, charchoq nimaligini bilishmaydi. Yanada muhimi, jonzotlar uchun oradan o'tayotgan million-million yillarning mutlaqo ahamiyati yo'q, ular yashashda, harakatda, ijobiy va salbiy faoliyatda davom etaveradilar. Olimlar hatto yadro reaktorlarida ham viruslar yashashini aniqlashgan. Berlindagi tabiatshunoslik muzeyida saqlanayotgan suyak skelet bundan 15 million yil avval yashagan dinozavrga tegishli. U suyakni yemiruvchi o'ta xavfli virus tufayli o'lgan. Yer yuzida 300 million yil avval ham virus bo'lgan. Okean suvlarida shuncha vaqtdan beri bemalol suzib yurgan selekant baliqlari (yaqin-yaqingacha olimlar ularni allaqachon qirilib ketgan deb hisoblardilar) viruslar bilan “til topishib” yashash mumkinligini allaqachon isbotlashgan deyish mumkin.
Tibbiyot uzoq olishuvdan so'ng chechak ustidan uzil-kesil g'alaba qozongani ma'lum. Ammo u vaqti-vaqti bilan o'zini eslatib turadi. “Ispan grippi” yashovchanlikda boshqa turdoshlaridan qolishmaydi: yuz yil avval jangda halok bo'lgan askarning suyagida saqlanib qolgan. Vabo bir vaqtlar Yevropa aholisining uchdan birini halok qilgan, 600 yil avval shu kasallikdan Rim aholisi butunlay qirilgan.
Demakki, virusni virusdan farqlash zarur. Buning uchun, eng avvalo, mikroskop yordamida ko'zga tashlanadigan tojdor ofatni yaxshi va chuqur o'rganmoq darkor. Ular hayotda mavjud jamiki tirik organizmlarning umumiy sonidan ham ko'p, bir-ikki hamla bilan buncha lashkarni yengib bo'lmaydi. Shu bois, inson va viruslar o'rtasidagi jang, taniqli virusolog Svetlana Pospelovaning ta'biricha, uzoq davom etadigan “samoviy urush”larni eslatadi. Virusologiya fani hozirgacha 5 mingga yaqin virus turlarini ilmiy jihatdan o'rgangan, ammo ularning soni milliondan ortiq. Kurash hali-veri tugamasligi ayon haqiqat. Chunki ularda shaxsiy to'qima yo'q, o'z holicha yashay olmaydi, ko'paymaydi ham. Buning uchun u payt poylab turib, biror tirik organizm yoki bakteriyaning to'qimasiga chirmovuqday yopishishi kerak. Shunday qilsa, oradan ko'p o'tmay, yangi-yangi nusxalari paydo bo'ladi. Ajablanarlisi shundaki, to'qimadan chiqqan virus halok bo'ladi, ammo yangi nusxalar “ota-bobolari” ishini davom ettirib, to'qimalarni shitob bilan mahv etishadi. Bu ish ba'zi qushlarning makkorligini eslatadi: ular bola ochish uchun in qurmaydi, aksincha, boshqa qushlarning tayyor issiqqina inidan foydalanishadi.
Olima virus va bakteriya bir-biridan jiddiy farq qilishiga e'tiborimizni qaratadi: “Grippga chalingan yoki virus yuqtirib olgan kishi darhol aptekadan antibiotik dori sotib oladi. Bu vositalar bilan virusga qarshi kurashib bo'lmasligini bilmaydi. Buning uchun bevosita virusga qarshi maxsus dori vositalari kerak. Bakteriya va viruslarning hajmini makro va mikroorganizm sifatida Quyosh va Yerga taqqoslash mumkin”.
Bundan anglashiladiki, hozircha hech bir olimga nasib etmagan vaksinani topish va uni amaliyotga tatbiq etish bilan birga, asosiy kuchni inson immunitetini tengsiz “jang”ga tayyorlash muammosiga sarflash kerak. Boshqa yo'l yo'q. Ba'zi virusshunoslar odamlar qizamiq kasali kabi, ertami-kechmi, baribir, koronavirus bilan yuzma-yuz kelishi muqarrar, degan fikrda sobit turib, “yakkama yakka maydonga chiqish” qancha erta sodir bo'lsa, shuncha yaxshi” de­yishmoqda. Bu ikki yo'lning qaysi biri muhimligini vaqt ko'rsatadi.
Dunyoning ko'pgina mamlakatlarida bugun koronavirusga qarshi maxsus vaksina yaratish ustida jiddiy tadqiqotlar olib borilmoqda, ochiq, yopiq laboratoriyalar tinimsiz ishlamoqda. Kimdir muvaffaqiyat ostonasiga yaqin kelib qolgan, boshqa bir olim sinov tajribalarini boshlab yuborgan bo'lishi mumkin. Ikkinchi tomondan, bu virus tabiiy yaratilmami yoki ilmiy tafakkur hosilasimi, degan bahs avj olmoqda. Har bir tomon o'zining qarashlarini isbotlashga urinayotir. Ular orasida Xitoyning Uxan shahridagi laborato­riyaga ishora qilish ko'proq: bu yerda olimlar ko'rshapalaklar bilan ishlashayotgani matbuot­­da ko'p bor aytildi. “Mir novostey” gazetasining shu yil 19 fevral sonida e'lon qilingan maqolada Guanchjoudagi Texnologiya universitetining bir guruh biolog olimlari tomonidan tayyorlangan ma'ruza haqida gap boradi. Ma'ruzada koronavirus Uxandagi laboratoriyadan qochib chiqqanligi, u yerda olimlar 155 ta, Xubey viloyatida esa 450 ta ko'rshapalak bilan ishlayotganlari, bu jonivorlardan biri xodimlardan birining qo'lini tishlab olgani aytiladi. Xitoy tomoni esa barcha ayb­lovlarni ishonchli tarzda rad etmoqda.
Ushbu satrlar qog'ozga ko'chayotganida Amerikadan ikkita xabar keldi. Birinchisida mamlakat olimlari inson to'qimalaridan koronavirus degan ofatni 48 soat ichida haydab chiqaradigan vaksinani topganlari aytilsa, ikkinchisida SNN kanali xuddi shunday muvaffaqiyatga erishish arafasida turgan Pitsburg universiteti professori Bing Lyu o'z uyida otib o'ldirilganini xabar qiladi. Biror fikr bildirish qiyin, ammo vaksinaning bir yoki ikki-uch mamlakatda ishlab chiqarilishi muammoni to'la hal etmaydi. Pandemiya u yoki bu mamlakatga emas, dunyoga, jamiki insoniyatga tegishli ofat. Shunday ekan, vaksina atrofida bozor savdolari paydo bo'lishi yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi. Bugungi global sharoitda bu kasallikni ma'lum bir hududda yo'q qilish muammoni hal etmaydi, aksincha, ortiqcha xotirjamlik, beparvolik yangi muammolarning eshigini ochishi mumkin.
Bosma va internet nashrlarida bugun yetakchilik qilayotgan mavzulardan biri – pandemiyadan keyingi hayot, natija va oqibatlar haqida. Bu xususda shu qadar ko'p gapirilmoqdaki, koronavirus anchadan beri mudrab yotgan ilmiy tafakkurni jonlantirib yubordi, deyishdan o'zga chora yo'q. Taxminu farazlar, e'tiborsiz qoldirilgan ogohlantirishlarning son-sanog'iga yetib bo'lmaydi. Pandemiya bois, dunyoda haddan tashqari ko'p virusolog olimlar mavjudligini bilib oldik, ammo ularning ish us­lublari, taklif va mulohazalari bir-biridan ancha farq qilishi, hurmat bilan ayt­ganda, ajablanarlidir.
Mashhur Bill Geytsning fikrlariga quloq tutaylik: “sayyoramiz Zika, Ebola, SARS, MERS kabi ko'plab viruslarni bosh­dan o'tkazdi. Odamlar epidemiyalarning oqibatlari naqadar dahshatli ekanligini tushunishlari uchun shularning o'zi yetarli deya vaqtida ogohlantirgan edim. Epide­miyalarga tayyor emasligimiz haqida, balki agar ilm-fanga investitsiya kiritsak, ularga qarshi tayyor bo'la olishimiz haqida ham gapirgandim. Lekin afsuski, bunga e'tibor bo'lmadi, keragidan ancha kam ish qilindi. Vaksinalar yaratish sohasida qandaydir yutuqlar bo'lgandir, ammo diagnos­tika, virusga qarshi dori-darmon, antitanachalarni ishlab chiqish mexanizmlarini o'rganish, ya'ni rivojlantirishimiz zarur bo'lgan sohalarga kelganda, hech qanday qo'llab-quvvatlash kuzatilmadi. Endi esa havo tomchilari orqali yuqadigan virusga duch keldik. Afsuski, mening salbiy prognozlarim o'zini oqlamoqda”.
Yevropalik ekspertlarning fikri quyidagicha: “Dunyoni qamrab olgan bugungi inqiroz sharoitida O'zbekiston pandemiya ta'sirini kamaytirish uchun tegishli choralarni ko'rmoqda. Muhimi, bu borada davlat tomonidan keng ko'lamli vazifalar vaqtida belgilandi. Tadbirkorlarga soliq yukini kamaytirish bo'yicha muhim imtiyozlar berildi. Koronavirus tarqalishini muvaffaqiyatli va samarali yengib o'tish uchun Yaponiya va boshqa mamlakatlar taj­ribasidan foydalanilmoqda. O'z navbatida, ushbu mamlakat yaqin qo'shni davlatlar bilan birdamlikni mustahkamlashga intilmoqda. O'zbekiston bu borada boshqa davlatlarga o'rnak bo'layotir. Prezident Shavkat Mirziyoyev ushbu yo'nalishda hamkorlikni yanada rivojlantirish maqsadida qo'shni davlatlar rahbarlarini aniq maqsadli harakatlarni o'zaro muvofiqlashtirishga da'vat etmoqda. Qirq yildan ortiq davom etayotgan qurolli mojarolar tufayli sog'liqni saqlash tizimi zaiflashgan qo'shni Afg'onistonga insonparvarlik yordami yuborilishi O'zbekiston diplomatiyasi va yaxshi qo'shnichilik siyosatini o'zida yana bir bor namoyon etdi”.
Professor M. Chibaning (Yaponiya) fikrlari g'oyat e'tiborli: “Koronavirus infeksiyasining dunyo bo'ylab tarqalishi va O'zbekistonning ushbu ofatga qarshi ko'rayotgan qat'iy choralarini qiziqish bilan kuzatmoqdaman. O'zbekis­ton koronavirus talafotlarini o'z boshidan o'tkazgan Xitoy, Janubiy Koreya hamda boshqa mamlakatlarning tajribasini o'z vaqtida va samarali o'rganishga muvaffaq bo'ldi. Fuqarolar karantin davrida hukumat tomonidan e'lon qilingan barcha ko'rsatma va tavsiyalarga amal qilishlari shart. O'zbekiston maxsus karantin zonalarini barpo etdi. Ushbu holat davlat o'z xalqi salomatligi va kelajagi uchun qayg'urayotganidan dalolat beradi… Men dunyo mamlakatlariga O'zbekiston tajribasini o'rganish va qo'llashni maslahat beraman”.
Ijtimoiy tadqiqotlar instituti Kengashining bosh eksperti Gleb Kuznesov pandemiyadan so'ng yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolar haqida fikr bildirar ekan, jamiyat davlat xizmatida ishlovchilar va xususiy biznes bilan shug'ullanuvchilarga bo'linishini taxmin qiladi: “Biznes davlatdan yordam so'raydi, davlat esa rasmiy lavozimlarda ishlaydiganlar hamda pandemiya asoratlari bilan kurashayotganlarga maosh to'lash uchun soliqlar o'z vaqtida yig'ilishini talab etadi. Bu bellashuvda, ekspertning fikricha, xususiy biznes yutqizadi”.
Dunyo matbuotida boshqa yo'nalishdagi fikr­lar ham mavjudki, ularga ham e'tibor berish zarur. Ayrim kuzatuvchilarning fikricha, pandemiya munosabati bilan ommaviy axborot vositalarida inson ruhiyatiga o'ta salbiy ta'sir ko'rsatuvchi maqola, sharh va turfa xil taxminlar shu qadar ko'payganki, ular mohiyatiga ko'ra, muammoning asl darajasidan ancha ko'p va xavfli. Bu ham o'ziga xos pandemiya. Turli shov-shuvlar oqibatida ma'lum toifa odamlarda qo'rquv, umidsizlik, ishonchni yo'qotish kayfiyati yuzaga kelmoqda. Bunday psixologik holatdan o'zlarining noxolis maqsadlarida foydalanuvchilar bor. Karantin sharoitida ko'plar daromadining bir qismini yo'qotadi, boshqa kimlardir esa noilojlik holatiga tushganlar hisobiga mo'may pul ishlab oladi. Ba'zi mamlakatlarda ko'pchilik karantin muddatini uzaytirish tarafdori, buning boisi shuki, ularning biznesi odamlarning uyda qolishi bilan bog'liq. Shunday ekan, karantin bekor qilinganidan keyin yangi muammolar paydo bo'lishi ham ehtimoldan xoli emas.
Bunday takliflarni yana ko'plab keltirish mumkin.
Xulosa o'rnida shuni aytish joizki, pandemiya bois odamlarning hayotga, jamiyatga munosabatida ijobiy o'zgarish yuz berishi, kundalik turmush tarzi, orzu-havasi va o'y-xayollarida ogohlik, kamtarlik, jamoaviylik, sabr-qanoat kabi fazilatlar yanada kuchayishiga umid qilsa bo'ladi. Yangi asr vabosining kelishi-yu ketishidan har bir kishi, oila, jamoa, mahalla, jamiyat qanday xulosa chiqarishi, o'z qarashlari, ish tutumini qanday tahrir qilishi g'oyat muhim. Davlatimiz rahbari so'zlari bilan aytganda, “koronavirus xavfi yo'qolganidan keyin ham xalqimiz karantin paytidagi ayrim qoidalarni o'zining odatiy turmush tarziga aylantirishi kerak”.
Maqolaga nuqta qo'yish oldidan yana ikki-uchta xabar bilan tanishdim. Bundan ancha yillar avval Nyu-Yorkda osmondan o'lik ko'rshapalaklar yog'ila boshlagan, oradan ko'p o'tmay mamlakatni bezgak ofati qamrab olgan ekan. Bu voqea shu yil 20 mart kuni, so'ng 6 aprelda Isroilda ta­k­rorlanibdi. Odamlar orasida ko'rshapalaklarning ini saraton kasalligini davolashi mumkin degan mish-mish tarqalgach, ba'zi soxta tadbirkorlar tunda chivin bilan ozuqlanadigan qo'lqanotli sutemizuvchilarning uyini buzib, mo'may daromad topmoqchi ham bo'lishgan. Bu xususda mahalliy matbuotimizda yozildi ham. Uxandagi laboratoriyada o'tkazilgan tajribalar esa dastlab AQShda boshlangan ekan.
Nima deyish mumkin? Odamzot qilgulikni qilib qo'yib, aybni shaytonga to'nkashi qadim-qadimlardayoq odat tusini olgan va bu odat bugungacha davom etmoqda. Balki bu gal shaytondan ham xijolat tortib, hammasini qulog'i yaxshi eshitmaydigan, ilmiy xodimning qo'liga chang solgan ko'rshapalakka ag'darayotgandirmiz?..

Ahmadjon Meliboyev.