“O'tgan asrning so'nggi jadidi”

O'zbekiston xalq yozuvchisi

Asqad Muxtor tavalludining 100 yilligi

Asqad Muxtor — XX asr o'zbek-turk dunyosining butun fojialari ila, butun parvozlari-la   mujassam qilgan buyuk adibdir.

                               Rauf Parfi

XX asr o'zbek she'riyati yaxshi she'rlarga serob. Asqad Muxtor bu she'riyatga o'zining katta hissasini qo'shgan iste'dodli adibdir. Rost, asr yo'rgagida quvvai hofizasi zabardast shoirlar mo'l edi. Lekin mudhish o'ttiz yettinchi yildan keyin oltmishinchi yillargacha bu nafis dala tap-taqir bo'lib qoldi. Shu orada bu bo'tana daryoda, dili sayoz daryoda bitta ko'prik sobit bo'ldi. Bu ko'prik Fitratu Cho'lponlarning go'zal ohanglari, hur fikrlarini, Oybek, G'afur G'ulom, Hamid Olimjon, Mirtemir, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfilar she'riyatining o'tli hayajonlari, fikrchan ruhiyat ko'tarishlariga tutashtirdi.

Asqad Muxtorning sara she'rlari — fikr she'riyatimizning go'zal namunalaridir. Bu she'riyat 70-yillarda adabiyotimizda tug' ko'targan butun bir avlodni turtkilab uyg'otdi va ularning ildiziga singdi. Balki shu jihatdan ham endi bu daraxtlarni silkitsangiz fikr yog'iladi… Shubhasiz, bu fikrlar yangi, salmoqli, ta'sirchan, hayajonga burkangan, jazavali. Ajoyibi – ular Asqad Muxtornikiga o'xshamaydi. G'aroyibi – ular o'z mo''jizalarini Asqad Muxtornikiga solishtirib, gumi-bo'ylarini o'lchaganlar, o'sganlar – chuqurlashganlar. Asqad Muxtor she'riyati esa hamon ular bilan bahs boylashadi. Ko'ngil mulki poygasining sovrindori bo'lib yuradi…

Bu hassoslikning tilsimi qaerda? U qanday qilib Cho'lpon bilan Rauf Parfini bog'lay oldi? U nima uchun shaxssizlik girdobida ham shaxs bo'lib qola bildi? Buni tasvirlash mumkin bo'lmasa-da, xayol aql selida qolgan go'zal va abgor ko'chalarga kirib chiqadi. Qirq yillab tosh yoqqan bu ruhiyat ko'chalarida qandaydir umid va ishonch topishning o'zi mo''jiza.

Asqad Muxtorning fikr she'riyati — o'tkir aql she'riyati, nozik fahmlar ohangzori, o'ziga xos ma'rifat manzili. Balki shu bois ham o'rtadagi qanchadan-qancha ma'nisiz, madhiyaboz, jimjimali shig'irlar o'z girdobida o'zlari cho'kib ketganlari holda tabiiy ohang, insoniy so'z, rost hislar kemasi bo'lgan Asqad Muxtor she'rlari ko'magida ufq sari suzib borishga qayta-qayta ehtiyoj sezamiz. Bu she'riyat girdobida cho'kib ketilganda ham hurlar va durlar og'ushida nimaningdir ma'nisiga yetish arzirlidir… Axir chin she'rning qonidan tatib ko'rish qanchali saodatli.

Buning ustiga she'r yozib, tilga tushishning o'zi oddiy hodisa emas. Ammo buni astoydil ko'zlagan omma tilmochi maqsadiga erishishi, olqish gullariga ko'milib ketishi mumkin. Lekin undan-da noyob, hamisha, vaqtida qadrlanavermaydigan, birdan tushunish amrimahol, ahli xoslarning cho'qqidagi nigohi uchun yog'du bo'ladigan yana bir she'riyat bor. O'rislar lo'nda alfozda uni “intellektual”, deb ta'rif berishadi. Ommaviy “ura-ura, hay-hay”chilik zamonida bu she'riyat bizda ham nihoyatda darmonsizlanib sho'ri qurishi borgan sari avjladi. Lekin shu davrda ham Asqad Muxtor intellektual she'riyatning tolibi ilmi, mahliyosi va dardisari bo'lib qolmay, o'rtalikda ustozi soniysi ham bo'ldi. Shu bois ham didi nihoyatda baland, ta'bi nozik o'zbek she'riyati o'sdi, turli yo'sinda shakllandi. Asqad Muxtor so'z maydonida bo'y ko'rsatganda esa bu san'atkorlik, zukko va go'zal ko'ngillilikning mo''jiza ko'rsatishi o'rni bo'shab, xazon qoplab, umidsizlanib yotardi. Bu yo'l uning zehni bilan umidlandi, ovozi bilan bezaldi, o'rganishlari bilan tuzaldi.Uning ko'p yaxshi she'rlari jahon she'riyati tajribalaridan xabardor, ularning eng avangard shakllariga xayrixoh, lekin o'zbekona his-fikrdan tug'ilgan miniatyuralardir.

* * *

Adib 1997 bahorida bu yorug' olamni tashlab ketdi. Asqad domla bilan hayotda uchrashib, gurunglarini olish orzusi men uchun Qiyomat qadar armonga aylandi.

Endi o'ylayman: biz yoshlar Asqad Muxtorni shaxsan bilmay-tanimay nega unga intilganmiz? Ulug' asarlarining mutolaasi yorqin taassuroti bois, albatta. Biroq shuning o'zi uchungina emas. Davralarda Asqad Muxtorning butun va yetuk shaxsi, ma'rifati, madaniyati, ziyoliligi, millatni ozod ko'rish yo'lidagi o'ziga xos oqilona kurashi haqida gap-so'zlar har zamon qulog'imizga chalinib, yuraklarni to'lqinlantirib, umidlantirar edi. Oradan qanchadir o'tdi, bilmadim, qo'limga: “Asqad Muxtor zamondoshlari xotirasida” (“Ma'naviyat” nashriyoti, 2003) kitobi tushdi. Va ayni shu kitob bois ham Asqad domla shaxsiyatiga oid talay savol va qiziqishlarimga bir qadar javob topdim. Jonkuyarligi, mardligi, fidoyiligi, dovrug'i yuragimni quvonchga to'ldirgan bo'lsa, og'ir xastalikka chalinib, juda azoblanib bu dunyodan ketgani bag'rimni o'rtadi. Bugungi ziyolilarimizning peshqadami, o'sha paytlar talaba bo'lgan Ibrohim G'afurov o'tgan asrning 50-yillarini xotirlab, yozadi: “Hech kim yoshlarga Asqad Muxtorchalik do'st emas deb tushunardik”. Hali havaskor ijodkor Asqad Muxtorning “Opa-singillar” romani haqidagi taassurotlarini bir kichik taqriz qilganida, adib yosh do'stini oldiga chaqirib, roman kitob holida nashr etilayotganini aytib,   so'ngso'z yozib berishni iltimos qiladi.

Holbuki, dovrug'i sobiq ittifoqning chekkalarigacha yetib borgan adibga istagan tanqidchi bu so'zni bajonidil yozib berishi mumkin edi. Yo'q, adib romanini targ'ib-tashviq qilishdan oldin, undan ham yuksakroq maqsadni ko'zlaydi – yosh umidli ijodkorni rag'batlantirib, parvozga chog'laydi.

Asqad Muxtor bilan yonma-yon ishlash toleida yozilgan, universitetni bitiriboq, “Guliston” jurnalida ish boshlagan, sevimli shoirimiz Abdulla Sher shunday e'tirof etadi: “Asqad aka hech kimga hech qachon iltimos qilmasdi. Bir safar esa shu an'anani “buzgan” edi…” Gap shundaki, u radiokomitet boshlig'i Ubay Burxonovga shaxsan iltimos qilib, uning qo'l ostida ishlayotgan Tohir Malik va Erkin A'zamni o'z jurnaliga o'tishga ruxsat berishni so'raydi. Bu ham yosh iste'dodlarga ijod qilish imkoniyatini kengaytirish, ijodiy muhitning markazida bo'lishga imkon yaratish edi. Favqulodda adolatli tartib va demokratiya bois “Guliston” jurnali o'tgan asrning 70-yillarida yurtimizdagi adabiy nashrlarning karvonboshisi bo'ldi.

Asqad Muxtor qo'lidan kelgancha, jur'atli va iste'dodli yoshlarni Qizil imperiya tajovuzida juvonmarg bo'lib ketmasligiga urinardi. Shoir Abdulla Sher jasur tengdoshi Asqar Qosim qismatidan so'zlaydi. 60-yillarning oxiridagi Yozuvchilar uyushmasidagi 500–600 kishi yig'ilgan mushoiralardan birida Asqar Qosim Imperiya zulmiga qarshi she'rlaridan birini o'qiydi:

…Ko'rmas edim bunchalar xo'rlik,

Agarda men o'ris bo'lib tug'ilganimda.

Bu she'rni eshitgan tumonot muxlislar o'rnidan turib, shoirni olqishlaydi.

“Ertasiga esa tegishli idoralarning xodimlari kelishadi va Asqar Qosimovni topib berishlarini so'rab, u bilan “suhbat” qilishmoqchi ekanliklarini aytishadi. Uyushmaning ijodiy ishlar va, ayni paytda yoshlar bo'yicha kotibi Asqad Muxtor “mehmon”lar bilan bamaylixotir, bafurja gaplashib, Yozuvchilar uyushmasi aynan ana shunday yoshlarni tarbiyalash, ularni to'g'ri yo'lga solish uchun mavjud ekanligini tushuntiradi. Xullas, Asqad aka Asqarni ajdaho og'zidan olib qoladi”. (Talabaligimiz kechgan 80-yillarda ham o'n yillar oldin sobiq tuzum tazyiqi bilan xo'rlanib, qurbon bo'lib ketgan Asqar Qosimning mardona she'rlari og'izdan-og'izga ko'chib yurardi).

O'zbekiston Yozuvchilarining 1984 yilgi qurultoyida endi iste'dodli shoir Rauf Parfi mahdudlikda, davrning “ulug'” ishlariga befarqlikda urib chiqiladi. Asqad Muxtor esa ayni shu g'araz, noxolis tanqidlarga raddiya o'laroq Rauf Parfining “Sabr daraxti” (1986) kitobiga so'zboshi yozgan. Maqolaning nomiyoq sovet mafkurasi haybarakallachilariga haqli javob edi: “She'r — shoirning ijtimoiy vijdoni”. Maqola nihoyasida Asqad domla umidli shogirdini go'zal bir duo qilib, ishonch bilan deydi: kichik jilg'alar daryoga olib chiqadi.

Ajabki, Asqad domla iste'dodlar himoyasiga oqilona so'zi, nufuzi bilan imkon qadar harakat qilar ekan, bu bilan o'ziga hurmat-ehtirom xirmonini yig'ib yurmagan. Guruhbozlikdan ham uzoq bo'lgan. Buni Yaratganning roziligi, haqiqatning tantanasi uchun, ruhiyatlarning hur bo'lishini astoydil istaganidan qilgan.

O'tgan asr boshida millat oydinlari ma'rifat ila ommani uyg'ontirish, ilm bilan istibdoddan qutilish yo'lida ulug' bir harakatga kelganini, Turkistonda jadidchilik boshida Mahmudxo'ja Behbudiy turganini, jadidlarning ko'tarib chiqqan masalalari, aytgan fikrlari bugun ham dolzarb ekanligini endi-endi amaliy bir e'tirof etishga o'tdik. Bu jabha hukumat miqyosida mavjlanyapti. Zero, bunga ma'nan biz muhtojmiz, axir. Asqad Muxtor o'z zamonida buni chuqur anglagan, bu jadid, ma'naviy islohotchi bobolarimizni yuragidan sevgan, ular hayot yo'lini o'rganish taqiqdaligiga qaramay, bunga bel bog'lagan olimu ulamoga ixlos qilar, aytmasa ham o'zini ularning izdoshi, o'quvchisi deb bilgan.

Shuning uchun o'z imkoniyati darajasidan chiqib ham shonli o'tmishimizni o'rganuvchilarni qo'llab-quvvatlar, kishi bilmas ularni qizil mafkura balo-qazolaridan himoya qilishga tirishar edi. Birgina misol. Akademik Matyoqub Qo'shjonov shunday xotirlaydi: “1981 yil avgust oyida Til va adabiyot institutini mafkura jihatidan tekshirish uchun nufuzli komissiya tuzulib, Toshkent shahar partiya komiteti jadidizmni oqlovchi, millatchilik g'oyalarini tashviq qiluvchilarni izlaydi. Ularga Yozuvchilar uyushmasi rahbariyati ham yordamga shoshiladi. O'sha vaqtda “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasining bosh muharriri bo'lgan Asqad Muxtor esa shuraviylarning g'arazli niyatini fahmlab, asosiy hujum zarbi institut direktori (O'shanda M.Qo'shjonov institut rahbari bo'lgan) boshiga tushushini tushunib, qalqon tutadi. (Buning uchun rahmat eshitmasligini bilgan, albatta…). Gazetaga V.Tyurikovning institut direktori haqidagi ijobiy mazmundagi maqolasini beradi. Ushbu maqolaga ko'zi tushgan Yozuvchilar uyushmasi kotiblaridan biri zudlik bilan bosh muharrirni huzuriga chorlaydi. Tekshirish ketayotgan paytda bu maqolani nega berdingiz deb o'shqiradi. Shunda Asqad Muxtor kotibga qarata: “Kechagina “Pravda” (Ittifoq Kommunistlar partiyasining bosh nashri ekaniga ishora qilib)da institut direktorining katta maqolasi e'lon qilindi. Siz bu gazeta rahbarini ham kabinetingizga chaqiring-da tanbeh bering! Jazosini olsin”, deydi-da, eshikni yopib chiqib ketadi”. Buning o'zi ham jadidchilik harakatini qo'llash, millatni mahdudlikda tutishni istab, o'yin bilan hujum qilayotganlarga go'zal bir “fint”, oqilona kurash, kurashda birodarlik edi. Asqad Muxtorni yaqindan bilgan hassos adib Xayriddin Sulton shuning uchun ham buyuk ustozini “O'tgan asrning so'nggi jadidi” deb atagani diqqatga sazovordir.

Va umuman Asqad Muxtor o'zbek adiblari, o'zbek adabiyoti bilan, avvalo, turkiy qardoshlarimiz tanish bo'lishligini, o'rtada chambarchas birodarlik, birlik bo'lishini istab, shu yo'lning jonkuyarlaridan bo'lgan. Ijodi esa turkiygo'y yozuvchilarning aksariyati tomonidan   qadrlangan. Jumladan, dunyoga dong'i ketgan, sobiq ittifoqning eng oliy mukofotiga tirikligida musharraf bo'lgan uch qardoshlarimizdan biri, boshqird shoiri Mustay Karim juda kamtarinlik bilan shunday deydi. “Asqad Muxtordek ijodkorlar har yili tug'ilavermaydi”. Qolaversa, Asqad Muxtor o'zbek adabiyotini jahonga chiqishida, sara asarlarimiz maromiga yetkazilib tarjima qilinishida sobiq ittifoq davrida oltin ko'prik bo'la olgan. U “Tundaliklar”ida Istiqlolga yetgandan keyin yetti-sakkiz yil o'tib ham biron-bir yaxshi asarimiz rus tiliga tarjima bo'lmaganidan haqli kuyinadi. Buni sobiq ittifoqning tarqab ketishiga bog'lamaslik kerak, deya, inqilobgacha ham ancha-muncha badiiy-tarixiy durdonalarimiz bu tilga tarjimalar qilinganligini tarixiy dalillar bilan ko'rsatib, hammasi ixlos va fidoyilikka borib taqalishini uqtiradi. Uning badiiy tarjima haqidagi mana bu fikrini esa oltin qoida qilsa arziydi: “Tarjimondan aniqlik talab qilmang. U chizmakash emas, rassom!”.

* * *

Yana shunday aziz on yetdi. Asqad Muxtorning dilbar she'rlarini juda sog'indik. Shunday kunlarda ul zotning tavalludi yuz yilligini yurt-davlat miqyosida nishonlashga kirishildi. “Sharq” nashriyotida muhtasham bir kitobda “Tanlangan asarlar”i nashrini tayyorlayapmiz. Kitobning boshida o'sha o'zi mo''jaz, haybati ulug', ma'nosi ko'p qavatli she'rlar. O'rtada roman, qissa va hikoyalardan iborat, o'tgan asrning 60-yillaridayoq dovrug'i olis Amerikaga yetib borib, yirik sharqshunos E.Olvort “Hamon ta'sir kuchini yo'qotmagan” deb e'tirof etgan nasriy asarlarining saralari, kitobning so'nggida esa sochilgan ma'naviy javohirlari “Uyqu qochganda…” — Tundaliklar. Shu ajib mutolaa, ziyoli maktab ta'sirida bo'lsa kerak,   tunda ham uyg'onib ketaverdim. Tongga yaqin ko'zim ilinganda tush ko'ribman. Allaqanday katta bir qog'ozga she'riy misralar qo'lda o'chirg'ich bilan o'chirib kelinyapti. Qora qalamda yozilgan edi-da… Ammo bir yerga kelganida bir she'r hech o'chmadi. Sharikli ruchkada yozilgan yashil siyohdagi misralar chiqib kelaverdi. Yarim uxloq, yarim uyg'oq bir tarzda — tush va hush orasida: “E, bu Asqad Muxtorning she'ri-ku!” deb yuboraman-da, butunlay uyg'onib ketaman. Turiboq korrekturasini uyga olib kelganimga ko'zim tushib, uzoq payt qo'lga olmaganimdek, yana ovoz chiqarib she'rlarni o'qishga tutinaman.

Yasharkanman haqiqat g'amida

Astoydil yolchidim do'stlar, do'stlardan,

Yillar daryo kabi muzlaganida

Shular olib o'tdi meni muzlardan.

Shular meni ko'tarmadi ko'kka,

Xato qilganimda shular bopladi.

“Eshik qoqayotir elligim. Tavba…” misrasi bilan boshlangan bir bet hajmidagi sarhisob ushbu she'rda bir inson butun umrida kechiradigan achchiq va totli qismat real haqiqat, kinoya, ramz, afsus, sir, nimkosa, tag qatlam fikrlar quyunida o'quvchi tasavvurida jonli tiklab beriladiki, harakatdagi hayot davomida tafakkurga ham cho'mib nimalarni eslamaysiz o'zingizcha. Uning aksariyat she'rlari ana shunday ulug' bir maksimal taassurot yasaydigan siqiq, qatlamli, lutfi, nutqi, ohangi, realiyasi o'xshamasdir. Shakli esa o'zgarib, qalqib, fikr va zalvoriga hamohang vujudni qamrab, qalbni zabt etadi. Zavqlanib ta'lim olasiz. Men tuyganimni o'nlab qog'ozlar qoralashdan tiyilib, mana bu she'rlarni hech bo'lmaganda sanamasdan-da o'tish katta yutqiziqday. “Qo'r”, “Biror soat”, “Portret”, “Xom olma”, “Sendan seni yaxshi bilar xotining”, Eslaysanmi jonim, u choqlarni…”, “Tun qo'ynida”, “Turdi — Majnun”, “Umr nega shirin”, “Bolalikda…”, “O'tar-ketar”, “Ikki gul”, “Insonlikning ma'nosi o'zgardi”, “Chegaradan o'tganda…”, “Zarrama-zarra”, “Telba daryo ekan, umr degani…”, “Boychechak”, “Ikki eshik orasi”, “Mendan nima qolar”, “Navo”, “Ayajonimiz”, “Mo''jizalar”, “Maktab”, “Tunda”, “Asliga to'g'ri” kabi yuzlab she'rlari borki, ularni faqat she'r deb bo'lmaydi. Tasavvur, tafakkur, ilm, zavq va shavq, falsafiy va psixologik hayot maktabini saboqlari o'quvchini esankiratib qo'yadi. Rostdan ham ularni sharhlashga ruhoniy quvvat yetmaydi. Asqad muallimning o'zlaridan oshirib bir narsa deyolmaymiz: “She'rni tahlil qila boshlasalar, g'ashimga tegadi. Bahorgi sof havoning kimyoviy tarkibini ham tekshirish mumkin. Ammo undan ko'ra, shunday ko'krak to'latib nafas olgan yaxshiroq emasmi?” She'riyatni sevganlar uchun ana shu musaffo havoday Asqad Muxtor she'rlari…

Vafo FAYZULLOH

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

4 × 1 =