O'zligiga qarshi bormagan shaxs

Taniqli yozuvchi, mohir publitsist, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati Xurshid Do'stmuhammad jurnalistik faoliyatiga chizgilar

Ustoz, zahmatkash olim, filologiya fanlari doktori, taniqli yozuvchi, mohir publitsist, bag'rikeng rahbar, shaxmat shaydosi, “Ofarin”, “E'tirof” va “Ehtirom” milliy mukofotlari, “Shuhrat” medali, “Do'stlik” ordeni sohibi, O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi Xurshid Do'stmuhammadning faoliyati haqida, uning muharrirlik yo'lidagi hayotiy tajribalariga, jurnalistik faoliyatiga nazar tashlamoqchimiz.

Haqiqiy bosh muharrirlar har qanday davrda jamiyatning yurak zarbini his qiladilar. Ayniqsa, zamon talablariga mos bo'lmagan tomonlarini, kamchiliklarini, yuzaga kelgan muammo-yu taraqqiyotga to'sqinlik qilayotgan illatlarni avvalroq anglab yetadilar. Ularni bartaraf etish uchun bong urishga harakat qiladilar. Bu bo'layotgan yaxshiliklar, muvaffaqiyatlarni tan olmaydilar degani emas, aslo! Yutuqlar o'z yo'liga! Zafarlar o'zimizniki! Zabt etilgan marralarga mahliyo bo'lib qolishning oqibati esa… tushungan odamga izoh ortiqcha.

Jonkuyar muharrirlarning muammoni ilg'ab olishiga ularning xalq bilan hamnafasligi, masalalar yechimi ustida atroflicha bosh qotirishi, asl mutaxassislar fikrlarini eshitishi, izlanishi, ko'p o'qishi, dunyoning rivojlangan o'lkalari muvaffaqiyatlari bilan o'z yurti ahvolini qiyoslay bilishi, mavzuni jamoatchilik e'tiboriga yetkazishi, bir so'z bilan aytganda, axborotga ega bo'lishi sababchidir balki… Ta'kidlab qo'yaylik, gap yurtparvar, xalqparvar ziyoli muharrirlar haqida ketmoqda.

Ammo… haqiqiy bosh muharrirlar uchun eng mashaqqati bular emas!..

Eng mashaqqati mavjud muammoni gazeta-jurnalda ko'tarib chiqsa-da, uni hokimiyat sohiblariga yetkaza olmasligi, yetkazganda esa fikrini qabul qildirolmasligidadir.

Bosh muharrirning mehnatlari aksar hollarda rahbarlarning e'tirozi, ko'p hollarda tazyiqlariga duchor bo'lishi, jamoatchilik esa uni xushlasa-da, qo'llab-quvvatlay olmasligi — alohida muammo.

Millat dardini olib chiqish Behbudiy, Munavvarqori, Obidiy, Fitrat, Qodiriy, Ashurali Zohiriy kabi bobomuharrirlardan merosdir balki? Ularning bari yurt manfaati, el koriga yarash yo'lidagi zahmat qurbonlaridir…

Ustoz olimimiz, O'zbekiston Respublikasi san'at arbobi Ibrohim G'afurov Amir Olimxonning Behbudiy bilan salomlashishni ep ko'rmagani haqida o'zi o'rtanib, boshqalarni-da o'rtab yozgan badiasi yurakni larzaga soladi (“Amir nega Behbudiyga qo'l bermadi?”). Albatta, I.G'afurov bu tadqiqot asarida o'sha davr muhiti, uchrashuv tafsilotlarini Mahmudxo'ja Behbudiy yozgan maqola va davr kechmishlari qiyosida tahlil qiladi, munosabatini bildiradi. Lekin Ibrohim akaning savoli ochiq qolaveradi. Millat ichidan chiqqan ziyoli yurtining ozodligi uchun boshini mustamlakachi jallod kundasiga qo'yib bo'lsa-da, faoliyat yuritgani, xalqining ko'zini ochish, hurlikka chorlash maqsadida maktab ochib, darsliklar yaratgani, gazeta-jurnal ta'sis etib, vaqti kelganda tanqidiy maqolalar yozgani… uchun bir guruh, ya'ni sanoqli vakillarni qabul qilgan amir hamma bilan ko'rishadi-yu, Behbudiyga qo'l uzatmaydi…

“Nima bo'pti”, deya ko'rmang. Nega Amir Turkistonni toptagan imperiya vakillari bilan salomlashib, ularning hurmatini joyiga qo'yadi-yu ezgulikni orzulagan jonkuyar muharrirni ruhan ezg'ilaydi? Vaziru xoslar Amir Olimxonga muharrir Behbudiy haqida qanday ma'lumotlarni yetkazishgan edi?.. Haqiqatni nashrida e'lon qilgan muharrir, o'z yurti – ko'hna Turkiston fidoyisi nega amirga yoqmagandi?..

Negaki, o'sha davrda nashr etilgan “Samarqand” gazetasi, “Oyna” jurnallariga bosh muharrirlik, “Hurriyat” gazetasi tahririyati jamoasiga g'oyaviy rahbarlik davomida Mahmudxo'ja Behbudiy Turkistonning boshqa hududlari qatorida Buxorodagi muammo va kamchiliklarni ham keskin qoralagandi. Shunday bo'lsa-da, Amirning hurmatini joyiga qo'yib, sharqona andisha bilan yozgandi!

Sho'ro davrida ham haqiqiy muharrirlarning qismatida bunday voqealar ko'p bo'ldi. Sovet tuzumining so'nggi yillarida “Yosh kuch” jurnalida muharrirga o'rinbosar bo'lsa-da, maqolamiz qahramoni Xurshid Do'stmuhammad huquq posbonlari yo'l qo'ygan xato va kamchiliklarni bir necha maqolalarida fosh etadi. Aytgani-aytgan, degani-degan bu soha rahbarlari “faoliyatimizdagi kamchiliklarni o'rganibsiz, ishimizga yordamingiz uchun rahmat”, deyish o'rniga turli yo'llar bilan, hech yo'qsa, sovuq muomala-yu e'tiborsizlik bilan e'tiroz bildirishadi, iloji bo'lsa-ku, raddiya e'lon qilish talabi bilan chiqishadi. Axir tergovchiyu sudyalarga o'xshab gumondorni ishxonasiga “taklif” etib kamchiliklarni aniqlamadiku muharrir. Masalan, Surxondaryodagi bir jinoyat ishi yuzasidan yozgan (“Adolatsizlik! Haqsizlik! Xo'rlik!”) maqolasini safarga chiqib, xonadonma-xonadon yurib, qo'shimcha guvohlar bilan suhbatlashib, tergovchilar “unutgan” ishlarni bir necha oy davomida bajarsayu, yana malomatga qolsa?!

Xurshid Do'stmuhammad “Yosh kuch” jurnalida bosh muharrir sifatida (1994-95 yillar) davrning dolzarb mavzularini belgilash, qo'l ostidagi jurnalistlaru tashqi mualliflar bilan ishlab, muammolarni jamoatchilik hukmiga olib chiqish borasida katta tajriba to'pladi. Nashrning mazmunini boyitish maqsadida ko'p g'oyalarini hayotga tatbiq etdi. Bunda misol keltirganimiz xalqning nazaridagi eng muhim – huquqlari poymol etilganlar himoyasiyu aholining huquqiy savodxonligini oshirishga oid chiqishlar bilangina cheklanib qolmadi. U tahririyat rahbari sifatida inson kamolotida muhim hisoblangan adabiyot, musiqa, falsafa va boshqa yo'nalishlarga ham e'tibor qaratdi. Masalan, taniqli kompozitor Anor Nazarovga savol bilan murojaat qilib, milliy madaniyatimiz, shu bilan birga G'arb, jumladan, opera san'atining o'ziga xosliklari, o'zimizdan chiqqan taniqli xonandalarning qay birida bariton, tenor, saprano kabi ovozlar borligi, oktava nimaligi haqida javoblar olib, jurnalxonlarning bu boradagi ma'lumotini oshirishga hissa qo'shdi. Yoki fotojurnalistika bilan shug'ullanadiganlar uchun “Bu olam bir suratxona” ruknini tashkil etib, ular muhrlagan betakror lahzalarni jurnal sahifalarida muntazam berib bordi. Nashr qatlarida yosh iqtidorlar, havaskor jurnalistlarning asarlarini ko'rishimiz esa muharrirning tetapoya qilayotgan qalamkashlarga mehridan darak edi.

Xurshid Do'stmuhammadning mustaqil O'zbekistonning yagona mustaqil nashri — “Hurriyat” gazetasiga bosh muharrirlik vazifasiga o'tganligi (2001) jamiyatda sodir bo'lgan o'zgarishlar, demokratik to'lg'oqlarni ko'tarolmayotgan avlod evrilishlari bilan kechganligini kuzatishimiz mumkin. Mustaqillikning to'rtinchi yilidan keyin istiqlolni mustahkamlash bahonasida erkinlashib kelayotgan matbuotga to'siqlar qo'yila boshlandi. Ommaviy axborot vositalarida boshqacha fikr aytilmay qo'ygani, hatto, rahbarlarning o'ziga ham yaqqol sezilib qoldi. Shunda matbuot erkinligi mavjudligini ko'rsatish maqsadida XX asrning 17-yilida chop etilib, bolsheviklar tomonidan yopilgan jadidlar nashri nomida “Hurriyat” mustaqil gazetasini ta'sis etishga izn berildi.

Gazetada bir nechta muharrirlar almashgach, Xurshid Do'stmuhammadni bosh muharrirlikka taklif etishadi. Holbuki, u hech bir rahbarlik lavozimini so'rab olgan inson emas. Hoynahoy unga bosh muharrirlikning lozim ko'rilishi inson kamoloti, davlat va jamiyat taraqqiyotida evolyutsion yo'lni, ma'rifat yo'lini tanlagani, vazmin fikrlashi bilan bog'liq degan o'y kechadi kishida.

Istalgan kishi uning berilgan imkoniyatdan foydalanib, millatning huquqiy, siyosiy, ma'naviy kamolotiga xizmat qiladigan, rahbarlarning hokimiyatni boshqarish ma'rifatini oshirish yo'lida o'ylab qo'ygan g'oyalarini amalga oshirishga kirishganini gazeta taxlamlarini o'qib-o'rganib aniqlab olishi qiyin emas.

Misollar esa ko'p, masalan, hozirda marhum mutafakkir olimimiz Najmiddin Komilovning “Vazir qanday bo'lishi kerak?” sarlavhali turkum maqolalari gazetaning bir necha (1998 yil 28 yanvar, 25 fevral, 11 mart, 27 may) sonlarida berildi. “Davlatchilik” ruknidagi bunday maqolalarda hukumat rahbariga kamarbasta bo'lgan vazirlar dunyoqarashi, intellektual salohiyati qanday bo'lishi, davlat ishlarini yuritishda adolatparvar, xalqparvar, tadbirkorlik sifatlariga, qalb tozaligiga ega bo'lishi tarixiy dalillar asosida yoritildi. Umuman, rahbarlar, rahbarlik ma'rifati gazeta sahifalarida asosiy o'rinda turdi. Amaldorning qanday bo'lishi zarurligi haqidagi fikrlar aynan ana shu xislatlar amaldagi boshqaruv xodimlariga yetishmayotganini bildirardi.

“Yosh kuch” jurnalida to'plangan tajribasi bosh muharrirga “Hurriyat”da ayniqsa, sud-huquq sohasidagi adolatsizliklar, jamiyatda adolat o'rnatish zarurati bo'yicha materiallar uyushtirishda qo'l keldi. Avvalo, publitsist sifatida o'z ijodi bilan boshqalarga o'rnak bo'ldi. Gazeta sahifalariga mangu muhrlangan H.Olimjonovning “Tanqid kimga yoqadi, hukm o'qigan sudyachi? Demokratlashayotgan jamiyatda sud hokimiyati va matbuot til topishib keta olarmikan” (1999 yil 7 aprel) maqolasi o'sha davrdagi kamchiliklarni ochib berishdan tashqari bugun ham dolzarbligini yo'qotmagan.

Muharrir muallifning “Sudlarning mustaqil, adolatli va insonparvar, faqat qonunga bo'ysunadigan odil sud bo'lishini istaganim holda, qaysi bosqichdagi sud bo'lmasin ularning ta'qib va tazyiqlar, iltimos yo ko'rsatmalar ta'sirida hukm va qarorlar, ajrimlar ijod qilmasliklariga tilakdoshman” kabi fikrlarini “qaychi”lamasdan berishi o'z davrining eng nozik masalalarini ma'rifat yo'li bilan olib chiqqanligini anglatmaydimi?

A.Aliqulovning “Oqlov hukmi — yo'q darajada” maqolasida juda o'rinli savol qo'yiladi, o'tkir va mantiqli kinoya qilinadi: “Bunga sabab nima: biz tergov sifati bo'yicha dunyoda birinchi o'ringa ko'tarildikmi yoki…” Materiallarning bu taxlit berilishida bosh muharrirning hech yo'qsa yuragi baquvvat bo'lishi kerak. Negaki aytilgan har bir so'zni o'ziga nisbatan ayblov sifatida qabul qiladigan huquq-tartibot sohasi mutasaddilariga bunday kinoyalar ham yoqmay qolgan davr edi.

Bu kabi maqolalarni gazetada chop etishga ijozat bergan bosh muharrirning ertangi kuni notinch o'tishi shubhasiz edi. Negaki, bu gazetani o'sha paytda alohida bir tashkilot — OAV taftishchisi bo'lgan — “senzor” o'qimasdi. “Mustaqil gazeta” so'z birikmasi uning nomi bilan yonma-yon qo'yilishining boisi ham shu edi aslida. Shu sababli chop etilgan gazeta katta rahbarning stoliga kelib tushar va tabiiyki, har bir muammoli material yuzasidan mutasaddilardan izoh so'ralardi. Shu bois, gazeta chop etilgani hamon tegishli mutasaddilar tomonidan o'qilar, izoh berishga tayyorgarlik ko'rilar, iloji boricha bosh muharrirga ertaroq e'tiroz bildirishga harakat qilinardi. Ana shu serg'alva jarayon to'xtaguncha bosh muharrirning boshi malomatdan chiqmasdi. Bamisoli porox bochkasi ustida o'tirgandek bu qadar behuzur va behalovat holatni boshidan o'tkazgan odamgina anglaydi buni.

Xurshid Do'stmuhammadning bosh muharrir sifatida tahririyatga nozikta'b, injiq (yaxshi ma'noda) jurnalistlarni taklif etishi, ularning g'oyalarini qabul qilishi bag'rikeng, adolatli rahbar ekanligini isbotlaydigan dalildir. O'sha kunlarning birida boshqa bir ustozimiz, “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasida faoliyat yuritayotgan taniqli muharrir Mahmud Sa'diy “Hurriyat”ga o'taman, deb qoldi.

— G'oyalarimni Xurshidga aytgandim, ma'qul keldi chog'i, “keling”, dedi. Ba'zi fikrlarni o'tkazish qiyin bo'lsa-da, harakat qilib ko'raylik-chi. Bu borada uning tajribasi katta, dunyoqarashi keng, — degani yodda qolgan Mahmud akaning. Gazetadagi “Siymo” ruknidagi materiallarni ustoz Sa'diy uyushtirganidan ko'pchilik xabardor. Bosh muharrir va Mahmud Sa'diy hamkorligidagi “Mutolaa — rohatbaxsh azob” ruknidagi “XX asr — kitob asri: munosabatlar, mulohazalar, fikrlar” (1999 yil 12 may) deb nomlangan qo'shsahifada jahonning 10ta va milliy adabiyotning 10ta mashhur kitobi haqidagi ma'lumotlarni, millat ziyolilarining kitobxonlik darajasini tahlil qilsangiz ajib xulosalarga kelasiz.

Umuman olganda, Xurshid Do'stmuhammad muharrirligida gazetada boshqa nashrlardagidan farqlanadigan ruknlar tashkil etildi. Gazetaning birinchi betida beriladigan “Yo'g'-e!” ruknidagi bor-yo'g'i bitta tesha tegmagan gap muammoli, katta hajmdagi maqolalarda yoritishning imkoni bo'lmagan zalvorli fikr jurnalistik qitmirlikka misol bo'la oladi. Ularning aksariyati bosh muharrirga tegishli yoki uning roziligi bilan gazetada chop etilgan. Mana ulardan ayrimlari:

“Fikrdan qudratliroq buzg'unchi yo'q”.

“Fikrning jinsi bo'lmaydi”.

“Aqlli ko'rinishni axmoqdan o'rgan”.

“Poraxo'r – uyatchan qaroqchi”.

“O'zining qadriga yetgan qul – qul emas”.

“Tulkining zamoni keldi”.

“Duming likillab tursa – olg'a ketish osonlashadi”.

“Qalam ahli – alam ahli”.

“Jurnalistning tili uzun, qo'li kalta”…

Gazetani olgan zahotingiz shu rukndagi gapni o'qiysiz – qisqa, lo'nda, fikrlashga undaydi. Fikrni o'zlashtirib olgach, keyin labda nimtabassum bilan gazetaning oxirgi betidagi “Ovoza” rukniga nazar tashlaysiz.

“Mart oyidan boshlab dehqonlar maoshlari oyma-oy berilarmish…”

O'zini adolatli hisoblaydigan rahbarlarga yuborilgan ogohlantirish qo'ng'irog'i emasmidi bu? Albatta, bu fikrlar zamirida jamiyatda sodir bo'layotgan salbiy tendensiyalarga munosabat yotibdi. Mutasaddilar bosh muharrirning shu kabi hajviy qitmirliklariga 2002 yilning 30 yanvarigacha chidashdi.

Biz bilan suhbatda o'sha paytda bosh muharrir o'rinbosari bo'lib ishlagan Norali Ochilov tahririyatda bo'lib o'tgan bir voqea misolida Xurshid akaning rahbarlik xislatlaridan birini esladi.

“…1999 yil. Xurshid aka Jizzax viloyatida saylovchilar bilan uchrashuvlar o'tkazib yurganda tahririyatni biz — yoshlarga ishonib ketgandi. Gazetada bir viloyatdan nomzodi qo'yilgan shaxsning ishonchli vakili, buning ustiga tahrir hay'atimiz a'zosi bo'lgan iqtisodchi professorning saylov jarayonlaridagi noxolis vaziyatlarga oid maqolasini chop etdik. Dolzarb mavzudagi qaltis maqola bir pasda yuqori tashkilotda jiddiy muhokamaga sabab bo'ldi. Bosh muharrir telefon yetmas joylarda ekan, shunday bo'lsa-da, uni boshqaruv aloqasi yordamida Toshkentga chaqirib olishdi. Kamina qalin devorli bino kabinetlaridan birida bosh egik, ruhsiz holda o'tirardim. Xurshid aka shoshilinch kirib keldi-da, qisqa salom-alikdan so'ng yelkamdan qoqib xotirjamlik bilan: “Ha, otam, bo'lib turadi, siqilmang”, deya dalda berganicha o'zi javob berish uchun ichkariga kirib ketdi… Ustoz eng qiyin vaziyatlarda ham qo'l ostidagilarni himoya qilib, barcha mas'uliyatni zimmasiga oladigan rahbar deb bilaman.

“O'zbekiston matbuoti” jurnali bosh muharrirligida ham Xurshid Do'stmuhammad adolat, o'zlikni tanish, tanitish borasida ma'rifat yo'lidan qaytmagani nashr taxlamlaridagi materiallar mazmun-mohiyatida saqlanib turibdi. U jurnalning 2002 yil 3-, ya'ni mart sonidan bosh muharrir sifatida ish boshlagan.

“O'zbekiston matbuoti”, asosan, jurnalistikaga ixtisoslashgan nashr edi. Shu bois ham Xurshid Do'stmuhammad publitsistikasida munosib o'rin tutgan huquq mavzusi xos tarzda berila boshlandi.

“Istaymizmi, yo'qmi jurnalist hukmron siyosat, hukmron mafkura bilan hamkorlikda ishlaydi. Shu havodan nafas olib yashaydi. O'zining faoliyatini uning yo'riqlariga moslashtiradi. Lekin men o'zimga qarshi borib yozganimni eslolmayman. Yoki juda kam yozdimmi? Bilmadim. Men bironta maqolamda, badiiy asarimda xijolat bo'ladigan o'rin, e'tiqodimga qarshi borgan joyim yo'q.

Qo'rquv hamisha jurnalistning boshida qilichini o'ynatib turadi. Bu gapni aytadimi yo'qmi yoki qanday ayta oladi deganday? Men hamkasblarimga ko'p aytganman, so'z har qanday vaziyatda imkon topadi. So'zni yaxshilab mahorat bilan ishlata olsang, asossiz nazoratlarni, asossiz tazyiqlarni aylanib, chetlab o'tadi”, — deydi ustoz Xurshid Do'stmuhammad.

Til o'rganib, dunyo ilmi bilan bo'ylashishga harakat qilayotgan zamonaviy yoshlar matbuot ishini kapitalizm qonunlari asosida yo'lga qo'yish zarurligini aytib, faqat vijdon sofligining o'zi jurnalistika rivoji uchun kifoya qilmasligini ta'kidlamoqdalar. 2004 yilda chop etilgan “O'zbekiston matbuoti” jurnalida esa yosh jurnalist D.Do'ltayevaning bu boradagi mulohazalariga ham o'rin berilganini ko'ramiz. U eski tutumlardan qutulolmayotgan muharriru jurnalistlardagi kamchiliklarni shunday izohlaydi: “24 million aholisi bor (qarang, oradan 16 yil o'tib, aholimiz yana 10 millionga oshibdi. H.S.) davlatda 250 ming nusxa rekord adad hisoblanadi (nashrlarimizning qancha nusxalarda chop etilganiga ham e'tibor bering-a!. H.S.). Vaholanki, aholining bir foizigina o'qiydigan gazetani xalq e'tiborini qozongan deb bo'ladimi?..

Menimcha, bu ahvolning ikki sababini ko'rsatish mumkin.

  1. Jurnalistlarimiz o'z kasbi orqasidan katta pul ishlash mumkinligiga ishonmaydi.
  2. O'zini haddan tashqari ziyoli hisoblab, o'quvchini savodsiz deb biladi. Gapda xalqning bahosini eng muhim mezon, deb aytgani bilan, amalda o'sha yuqori bahoga o'zining sifatsiz ishi bilan erishmoqchi bo'ladi”.

Yosh jurnalistning mulohazasi, garchi o'sha davr muhitiyu muharrirlariga yoqmasa-da, aytilishga, “yashash”ga haqli edi. Bosh muharrir ham shuni o'ylagan va jurnalda chop etishga lozim topgani fikrimizga dalildir.

So'zimiz biroz cho'zilgan bo'lsa-da, bitta maqolada ustoz Xurshid Do'stmuhammadning tahririyat rahbari, muharrir sifatidagi barcha qirralarini ochish mushkul. Bu borada u bilan hamnafas ishlagan jurnalistlar, mualliflar, qabuliga arz bilan kelganlarning ham o'z fikrlari bor. Uning muharrirlik faoliyatini fundamental ilm chig'irig'idan o'tkazadigan tadqiqotchining ham o'z qarashlari bo'lishi mumkin. Demak, masalani ilmiy jihatdan o'rganish, tahlil qilish, xulosa chiqarish kelgusi muharrirlaru siyosatdonlar, kerak bo'lsa, rahbarlar uchun tavsiyalar ishlab chiqish soha taraqqiyoti uchun foydali ishlar sirasiga kiradi.

Halim SAYID,

filologiya fanlari nomzodi,

dotsent

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

one × 5 =