So'zi o'lmaganning o'zi ham o'lmas

23 dekabr — O'zbekiston xalq yozuvchisi

Asqad Muxtor tavallud topgan kun

 

Bu yil O'zbekiston xalq yozuvchisi, “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni sohibi Asqad Muxtor tavalludining 100 yilligi yurtimiz bo'ylab keng nishonlanmoqda. Ushbu tabarruk sana munosabati bilan O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi tomonidan “Sharq” nashriyotida atoqli adibning “Tanlangan asarlar” kitobi chop etilmoqda. Ushbu salmoqli nashrdan sevimli adibimizning eng sara asarlari o'rin olgan.

Taniqli yozuvchi Xayriddin Sulton tomonidan mazkur kitobga yozilgan So'zboshi quyida juz'iy qisqartirishlar bilan e'lon qilinmoqda.

Qariyb qirq yildirki, har biri o'ziga xos ijodiy maktab yaratgan ko'p ustozlardan kasbu kor va mahorat sirlarini o'rgandim va hanuz o'rganib kelaman. Ammo ular orasida mutafakkir adib Asqad Muxtor o'nlab ijodkorlar qatori men uchun ham birinchi muallim – ustodi avval bo'lgan, deb hamisha faxr-iftixor bilan takrorlayman.

Garchi u kishining vafotidan buyon salkam chorak asr o'tgan bo'lsa-da, asarlari bugun ham biz bilan birga yashamoqda. So'zi o'lmaganning o'zi ham o'lmas. Demak, bugun Asqad Muxtorning ikkinchi umri davom etmoqda.

1

Asqad akaning bolalik, yoshlik davri qanday kechganini biz faqat uning ayrim asarlari va adib haqida yozilgan kitoblar orqali bilamiz, xolos. Lekin shu narsa aniqki:

Oydinda tug'ilib, jo'yakda chayilgan,

G'o'za bilan o'sgan bolaman.

Dars o'rniga qor kechib, loy kechib,

Paxta terganimni esga olaman, –

degan satrlar uning bolaligi ham millionlab o'zbek bolalarining qismati kabi kechganidan dalolat beradi.

Men u kishini o'tgan asrning 70-yillari boshida yaqindan tanib-bilganman.

Bundan qirq ikki yil muqaddam, dorilfununni endi bitirgan kezlarim taqdir menga Asqad akaning qo'l ostida ishlash baxtini nasib etdi. Dastlab, “Guliston” jurnalida “umidli muallif” sifatida qatnashgan bo'lsam, keyinchalik ikki yil mobaynida u kishining bevosita rahbarligida xizmat qildim. Bu yillarni hayotimning eng fayzli va unutilmas davri, deb aytsam, xato qilmagan bo'laman.

Asqad akaning 1970 yili “Guliston” jurnaliga bosh redaktor etib tayinlanishi alohida bir tarix.

“1966 yili O'zbekistonda “Guliston” jurnali qayta ochildi, – deb xotirlaydi taniqli shoir va olim Abdulla Sher. – Bu – o'zbek xalqining ma'naviy hayotidagi juda katta voqea edi (sho'rolar davrida, hozirgidek, xohlagan odam yoki tashkilot, mablag'i ko'tarsa, jurnal ocholmasdi, har bir nashr, u hatto shapaloqdekkina gazeta bo'lsa ham, Maskovning ruxsati bilan tashkil qilinardi).

Men – jurnalistika fakultetining talabasi, o'quv amaliyotini shu jurnalda o'tkazdim.

“Guliston” barchaning sevimli jurnaliga aylangan edi; unda lug'atdagi ruschalashtirish va ovro'polashtirishga qarshi o'zbekchalashtirish, sharqlashtirish uchun kurash borardi: “revolyutsiya” – “inqilob”, “redaksiya” – “tahririyat”, “avtor” – “muallif”, “poeziya” – “nazm” yoki “she'riyat”, “proza” – “nasr”, “filosofiya” – “falsafa” tarzida muomalaga kiritilardi; “Temur tuzuklari” forschadan tarjima qilinib, sonma-son bosilardi (tarjimon esa Sharqiy Turkistonning norasmiy prezidenti bo'lgan, gomindanchi-bosqinchilardan o'lkaning deyarli 90 foiz hududini ozod etgan, SSSR KGBsi tomonidan aldov yo'li bilan Toshkentga bir kechada olib qochib kelingan “xalq marshali”, ilohiyotchi olim, faylasuf va adib Alixonto'ra Sog'uniy edi); ingliz tarixchi olimasi Hilda Hukhemning Amir Temur haqidagi kitobidan parcha, akademik Ibrohim Mo'minovning “Temur va temuriylar” maqolasi shu jurnal orqali xalqqa yetib bordi; Rasul Hamzatovning milliy qadriyatlar va ozodlikni ulug'lovchi “Dog'istonim” asari Erkin Vohidov tarjimasida bosila boshladi. “Guliston” milliy jurnalga aylanib borayotgan edi…”

Siyosiy hushyorlikni unutib, “adabiy partizanlik” yo'liga o'tib ketgan sobiq frontchi, jurnalist-adib Ibrohim Rahim o'rniga bolalar uyida tarbiya topgan, shu bois sovet hokimiyatiga chin dildan sadoqatli, siyosiy pozitsiyasi mustahkam, ehtiyotkor deb hisoblangan Asqad Muxtor jurnalga rahbar etib tayinlanadi.

Milliy ziyolilar, afkor omma Ibrohim Rahimning qo'lidan tushgan bayroq Asqad Muxtorning qo'lida qanday hilpirar ekan, hilpirarmikan o'zi, degan xavotir bilan jimgina kuzatib turardi.

Yangi bosh muharrir ikki o't orasida qolgan edi. Garchi partiya va xalq — bir tanu bir jon, deb barcha minbarlardan jar solinsa-da, har ikkisiga birdek yoqish amrimahol vazifa edi.

Xo'sh, Asqad aka rahbar sifatida ish boshlagach, jurnalda qanday o'zgarish yuz berdi?

Bu haqda o'sha voqealarning nafaqat guvohi, balki faol ishtirokchisi bo'lgan Abdulla Sher shunday deb yozadi:

“Tashqaridan qaraganda, go'yo jurnalda o'zgarish bo'lgandek ko'rinardi: “Temur tuzuklari”, “Dog'istonim” to'xtatib qo'yilgan, “bosh muharrir” o'rniga — “bosh redaktor”, “muallif” o'rniga — “avtor”, “tahrir hay'ati” o'rniga — “redkollegiya” yozilardi, oldingiga qaraganda zamonaviy materiallarga kengroq o'rin berilardi. Ammo sinchkovlik bilan nazar tashlagan kishi jurnal materiallari tobora teranlashib borayotganini, bevosita emas, Ezop tilida bilvosita milliy o'zlikni tanishga da'vat etuvchi, o'quvchini o'ylantiradigan maqola va asarlar berilayotganini, millatimiz tarixi yana ham dadilroq yoritilayotganini ko'rishi mumkin edi.”

Shu tariqa, zohiran kompartiya Markaziy Qo'mitasining nashri bo'lmish “Guliston” jurnali bosh muharrir va ijodiy jamoaning aql-zakovati, qat'iyati tufayli mohiyat e'tibori bilan erkin va teran fikr minbariga, so'z bo'stonining chinakam gulistoniga aylanib, keng o'quvchilar ommasining ishonch-ixlosini qozona boradi.

Ma'naviy bedorlik, ruhiy bezovtalik, xalq dardini yurakdan tuyish, faol fuqarolik pozitsiyasi, nuqtai nazarning kengligi va xolisligi kabi xislatlar “Guliston”ni el orasida mashhur va manzur qilgan edi.

Asqad aka jurnal bosh muharrirligiga tayinlanayotganida Markazqo'm rahbariyati jurnal adadini ko'paytirib bermoqchi bo'ladi. Shunda u kishi kutilmagan gapni aytadi: “Yo'q, unisi o'zimizga qolsin. Odamlar izlab o'qiydigan bo'lsin. Siz aytsangiz, majburiyatga aylanib qoladi”.

Darhaqiqat, qisqa vaqt ichida jurnal adadi uch yuzu ellik mingdan oshib ketadi.

2

Bu davrda jurnal sahifalarida o'zbek jamiyatida katta shov-shuv qo'zg'agan qanday o'tkir maqolalar chop etilganini ko'pchilik yaxshi eslaydi.

O'sha yillari “Guliston” tahririyatida ishlagan yana bir taniqli adibimiz Tohir Malikning xotiralari ham bu fikrni tasdiqlaydi:

“Asqad Muxtor muharrirligi ostida chiqqan “Guliston” jurnalini varaqlasak, kun tartibiga qo'yilgan ko'p muammolarni uchratamiz: ko'hna yodgorliklarni asrash, tabiatga mehribonlik, “SJK” (zotdor qo'ylarni sun'iy urchitish — tahr.) deb atalmish qorako'lchilik ofatiga qarshi isyon, “mashinada ming tonna paxta terdi”, degan yolg'onni fosh etish, amalparastlik xastaligini ko'rsatish, paxta hosildorligini ko'tarish maqsadida tuproqni, odamlarni zaharlashga qarshi turish

Bular oson yechiladigan, kun tartibiga qo'yilgani uchun rahbariyatdan rahmat yog'iladigan muammolar emasdi. Ta'bir joiz bo'lsa, har birining o'tkir tishlari bor edi. Har biri ma'lum ma'noda partiya olib borayotgan siyosatga qarshi edi.

Ko'pchilik Asqad akani “g'oyat ehtiyotkor” deb ta'riflaydi. Bu uncha to'g'ri emas, ehtiyotkor odamda xudbinlik, qo'rqoqlik bo'ladi. Ehtiyotkor odam jiddiy masalalarni chetlab o'tadi, alyor aytib yuraveradi. Jurnaldagi har bir jiddiy maqola do'st-dushmanlarni bir seskantirib olardi. Jumhuriyat rahbarligiga, Moskvaga jurnalning “xato”larini bayroq qilib ko'taruvchi maktublar oqimi to'xtamasdi.”

Gapning davomini yana hassos shoirimiz Abdulla Sherdan eshitaylik:

“Darhaqiqat, “Guliston” jurnali Asqad aka rahbarligida tom ma'nodagi milliy jurnalga aylangan edi.

Birinchi o'zbek generali Sobir Rahimov deb yurgan xalq Oktyabr to'ntarishigacha Jo'rabek Qalandarqori o'g'li degan general bo'lgani, u bir necha g'arb va sharq tillarida erkin so'zlasha olgani, uning kutubxonasidan Bartold, Semyonov singari sharqshunos olimlar foydalanganini, u Furqat, Fansurullobek, Sattorxon Abdug'afurov, Saidrasul Saidazizov, In'omxo'ja Umriyoxo'jayev singari vatanparvarlar bilan birgalikda Milliy ozodlik ligasini tuzishga uringanini va chor xufiyalari tomonidan Qo'yliqdagi bog'ida sirli ravishda o'ldirilganini bilib oldi. Furqat, avvallari yozib kelinganidek, Rossiyaning O'rta Osiyo ustidan hukmronligini qo'llab kelgan shoir emas, balki milliy ozodlik harakati rahbarlaridan biri, Jo'rabek o'ldirilmasidan biroz oldin aldov bilan, pasportsiz xorijga chiqarilib, keyin Vatan hududiga kiritilmagan ziyoli ekanidan, general Kaufman yenga olmagan qo'mondon ayol Qurbonjon dodxohdek mard onaxonlarimiz o'tganidan, Namoz Pirim o'g'li, mustamlakachilar alam bilan yozganlaridek, o'g'ri emas, millat ozodligi uchun kurashgan xalq qahramoni bo'lganidan odamlar “Guliston” orqali birinchi marta xabar topgan edilar. Andijon qo'zg'oloni rahbari Muhammad Ali eshonning dor ostida: “Men Vatan ozodligi uchun qurbon bo'lyapman! Yashasin ozodlik! Bosqinchilarga o'lim!” degan so'zlari o'zini tanigan har bir jurnalxon qalbida aks-sado bergan edi.

Bu milliy qahramonlarimiz haqida yozgan Murod Xidir, Sharif Yusupov, Hamdam Sodiqov, Naim Norqulov, Haydarbek Bobobekov singari iste'dodli ziyolilar ilk marta xalqqa haqiqatni ochib berdilar.

Ana shunday materiallarni Asqad Muxtor nafaqat o'tkazardi, balki ularning mualliflariga “Guliston”ning maxsus mukofotlarini topshirardi”.

3

Odatda muharrirlar haqida gap ketganda, ularning faoliyatiga qanday jasoratli maqolalarni e'lon qilganiga qarab baho beramiz. Lekin shunday materiallar bo'ladiki, ularni chop etmaslik ham bir qahramonlikdir.

Bosh muharrir sifatida Asqad aka ko'ksini qalqon qilib qaytargan materiallarni, afsuski, ko'pchilik bilmaydi.

Masalan, bir gal Erkin Vohidovga qarshi kattagina maqola yozib keltiriladi. Nima emish — g'azallari eskilik ruhida, feodalizmni ideallashtirar emish. Albatta, bu maqola jurnal yuzini ko'rmaydi. Muallif janjal ko'taradi. Masalaga Markazqo'mning katta mavqega ega mas'ul xodimlari ham aralashadi. Unga jiddiy siyosiy tus berib, ishni “doshqozonda qaynatmoqchi” bo'ladilar. Asqad aka qat'iy turib, barchasini bosdi-bosdi qiladi. Ehtimolki, bu voqealardan o'sha vaqtda Erkin Vohidovning xabari ham bo'lmagan…

Yana bir gal atoqli olim Ibrohim Mo'minovga hujum uyushtiriladi. U kishining “Amir Temurning O'rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rni” risolasiga qarshi moskvalik bir “mutaxassis” yozib kelgan maqola “Guliston” jurnalidan qaytariladi va oxir-oqibat sobiq Markaz bosimi bilan boshqa joyda e'lon qilinadi.

Adabiyotshunos olim Ergash Rustamovga qarshi, diniy-mistik shoir Ahmad Yassaviyni ko'tar-ko'tar qilyapti, degan tuhmat maqolaning “Guliston”da chop etilishi uchun ham qattiq tazyiq o'tkaziladi. Ahvol shu darajaga yetadiki, Asqad aka axiyri: “Avval meni bosh muharrirlikdan bo'shatinglar-da, so'ng bu kishiga tosh otinglar!” — deyishgacha boradi.

Asqad Muxtor rahbarligida tahririyatdagi faoliyat — bu sakkiz soatlik odatiy ish emas, tinimsiz, kecha-kunduz davom etadigan ma'rifiy kurash maydoni edi.

Ehtimol, bugun bu gaplar mubolag'a bo'lib tuyular, ammo o'sha zamonda “Guliston”da chiqish — yoshu qari yuzlab adiblar uchun faxru g'urur, iste'dod shahodatnomasini qo'lga kiritish bilan barobar edi. Bu dargohda unvonu nufuz degan matohlar o'tmas, har kimning moliga — yozgan matniga qarabgina tosh-tarozi qo'yilar edi.

4

Asqad akani tanigan-bilgan barcha odamlar uning tabiati, ko'ngli, didi nihoyatda nozik bo'lganini e'tirof etadilar.

Ammo bu noziklik, ustoz munaqqid Ibrohim G'afurov ta'biri bilan aytganda, qilichning o'tkir tig'idek, kerak paytda yomonlik va jaholat tomirini shartta chopib tashlaydigan qudratga ega noziklik edi.

So'zimning isboti uchun quyidagi lavhaga ko'z tashlashingizni so'rayman:

“Iste'dodli shoir, nosir, jurnalist Anvar Eshonov (Xudo rahmat qilsin) o'sha kezlardagi “otaxon gazeta” — “Sovet O'zbekistoni”da ishlardi. Nima bo'ldi-yu ko'zbo'yamachi, poraxo'r amaldor to'g'risida felyeton yozib, ajdarhoning dumini bilmay bosib oladi. Felyeton bo'lgan odam naq O'zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ikkinchi kotibi V.Lomonosovga tegishli ekan. Tabiiyki, felyeton asossiz deb topilib, gazeta uzr so'radi, Anvar Eshonov esa muhokama qilinib, ishdan quvildi. U “qora ro'yxat”ga tushgan edi, biror-bir matbuot organi uning maqolasi tugul, na she'rini, na hikoyasini bosardi — boyaqish har jihatdan qiynalardi.

Ko'p iste'dodli yoshlarga yaxshilik qilgan, o'ta talabchanligi bilan nom chiqargan Vahob Ro'zimatov Asqad akaning oldiga kirib, Anvar Eshonovning ahvolini tushuntiradi. Asqad aka: “Bo'lmasa, o'zining yaxshi ko'rgan mavzuida bir hikoya olib kelsin, bervoramiz”, deydi. Anvar aka Ikkinchi jahon urushida halok bo'lgan o'zbek askarlari haqida hikoya olib keldi. Hikoya jurnalda chiqqach, Markazqo'mning ikkinchi kotibi bosh muharrir nomiga: “Nega Markaziy ko'mitaning jurnali tuhmatchi, halol sovet kishisini atayin qoralash bilan shug'ullangan, jamiyatimizga yot jurnalistning maza-matrasiz materialini bosdi?” — degan mazmunda xat yuborgan, Asqad aka esa unga javob yozishni atayin ep ko'rmaganini bildirish uchun javobni o'zi tayyorlab, maktub tagiga: “Jurnal bosh muharrir o'rinbosari: V.B.Ro'zimatov” deb yozib qo'ygan edi.

Bu — V.Lomonosovga nega osmondan kelasan, o'pkangni bos, degan gapni anglatardi. Chunki u davrda Markazqo'm kotibi u yoqda tursin, hatto oddiy instruktorga ham xatlar bosh muharrir imzosi bilan jo'natilardi. Bunday “odobsizlik”ka Lomonosov umrida birinchi marta duch kelgan bo'lsa kerak.

Xatda esa ikki og'iz, sovuqqina qilib, Anvar Eshonov iste'dodli yosh yozuvchi, uning jurnalda e'lon qilingan hikoyasi sovet vatanparvarligi va xalqlar do'stligini tarannum etadi, jurnal sahifalarida bundan buyon ham shunday materiallarni berib borishni tahririyat maqsadga muvofiq deb hisoblaydi, qabilidagi rasmiy so'zlar yozilgan edi.

Shu-shu, Anvar Eshonovning nomi asta-sekin yana matbuotda ko'rina boshladi, xatga “reaksiya” bo'lmadi. Ikki orada Vahob aka tarixga kirdi — boshqa biror muharrir o'rinbosari Markazqo'mning ikkinchi kotibiga tengma-teng turib xat yozmagan.” (Abdulla Sher xotiralaridan).

Vaqt-soati yetib o'zbek matbuoti tarixi bilan shug'ullanadigan biror tadqiqotchi xalqimiz ma'naviy hayotida butun bir davrni tashkil etadigan “Guliston” jurnali tarixini ham yozishiga ishonaman. Ehtimolki, o'shanda Aleksandr Tvardovskiy boshqargan “Novыy mir” jurnali o'z vaqtida rus jamiyatiga qanchalik ijtimoiy ta'sir ko'rsatgan bo'lsa, fidoyi muharrir Asqad Muxtorning “Guliston”i ham o'zbek jamiyatining ijtimoiy hayotiga shunchalar kuchli ta'sir ko'rsatgani yanada to'laroq ochib berilar…

1980 yili hayotimda hali-hanuz yuragimni zirqiratadigan bir voqea yuz berdi: azbaroyi yoshlik g'ururi sabab, o'zim sevib-ardoqlaydigan, menga ko'p yaxshilik va muruvvat ko'rsatgan, tarbiyat qilgan qadrdon “Guliston” jamoasidan ketishimga to'g'ri keldi. Asqad akaning meni bu yengiltak qarorimdan qaytarish uchun qilgan barcha harakatlari zoe ketdi. Tahririyatning hurmatli bir xodimi mening sha'nimga aytgan bir og'iz nohaq so'z uchun burgaga achchiq qilib, ko'rpani kuydirdim.

Keyinchalik hamkasbim Erkin A'zam ham xuddi shunday holatga tushdi va hamon bundan iztirob chekib yuradi.

Endi tasavvur qiling: Asqad akaning o'rnida boshqa har qanday odam bunday shogirdlarni umrbod oq qilib yuborgan bo'lardi. Ammo ustodi avval shu qadar olijanob, bag'rikeng inson ekanki, bizdan xafa bo'lganini, ko'ngli og'riganini sira-sira sezdirmadi. U kishining bizni samimiy qo'llab-quvvatlashini, xayrixoh va duogo'yligini hamisha sezib yashadik.

1982 yili Erkin Vohidov “Yoshlik” jurnaliga bosh muharrir etib tayinlanganida, ijodiy jamoani qanday shakllantirish to'g'risida maslahat so'rab Asqad akaga murojaat qiladi. U kishi esa bir necha ijodkorlar qatorida ana shu ikki shogirdini ham tavsiya etadi. Shu tariqa biz “Yoshlik” jurnalining asoschilari sifatida yangi jamoada ish boshladik.

Ba'zan menga adabiy silsilalar tarixida anglab bo'lmas bir qonuniyat bordek tuyuladi. O'z davrida Ibrohim Rahim, Asqad Muxtor kabi ustozlar ko'targan bayroq bugun “Tafakkur”, “Ma'naviy hayot”, yangi “Guliston” tahririyatlari peshtoqida hilpiramoqda.

5

Asqad Muxtor — nihoyatda bilimdon, xayol va hofiza ufqi bag'oyat keng, izlash-izlanish va tafakkur butun borlig'ining mazmuni bo'lgan ulug' san'atkor edi.

Abdulla Qahhor, agar Yevropa qarichi bilan o'lchaganda ham, Abdulla Qodiriy ijodi eng yuksak talabga javob beradi, deya ta'kidlaganidek, Asqad Muxtor ijodi ham XXI asrning adabiy mezonlariga ko'p jihatdan munosib bo'lib kelmoqda.

Ma'lumki, u kishining mashhur “Chinor” romanida daho adib Lev Tolstoyning Yasnaya Polyanada toshkentlik ma'rifatparvar Abdulahad qori bilan uchrashuvi tasvirlangan bir bob bor.

Bir kuni ustozdan ushbu hikoya qanday yaratilgani haqida so'radik.

“Bu voqea real tarixiy asosga ega, — dedi Asqad aka. — Tolstoyning kundaligida 1910 yil 24 sentyabriga doir qaydlar orasida mulla Abdul Vohid qori haqida bir jumla bor. Men mulla Abdul Vohid qorining tarjimai holini o'rganganman. Asarda Abdulahad qori deb berilgan. U toshkentlik, qarindoshlari hali ham bor. Dumaga a'zo bo'lgan, podshoga yozgan ehtiyotsiz maktubi uchun Tula guberniyasiga surgun qilingan. U haqda dog'istonlik sheriklaridan birining kitobi ham bor”.

Kundalikka bitilgan bir jumladan shunday mukammal badiiy kartina yaratish uchun, tabiiyki, ijodkorning iste'dodi ilohiy ziyo bilan yo'g'rilgan bo'lishi shart.

Asqad akaning o'zi yozganidek: “Odissey arvohlarni o'zi bilan suhbatlashishga ko'ndirish uchun ularga o'z qonidan berib tiriltiradi. Yozuvchi tarixiy shaxslar haqida yozganida shunday qilishi kerak”.

Abdulahad qori bilan Lev Tolstoy suhbatini tasvirlar ekan, adib ulug' mutafakkirning ichki dunyosini, uning iztirobli tug'yonlarini nihoyatda ishonarli va ta'sirchan jonlantirib beradi:

“— Mana o'sha siz aytgan Stolipinni olaylik. Otasini yaxshi bilardim, o'zini ham bolaligida tizzamga o'tqazib erkalatganman. Hozir u ham odamlarni osyapti, chopyapti. Chunki xizmati shunaqa. Bu xizmatga shuning uchun kirganki, o'zining bahosi sariq chaqa, xizmatda esa yiliga sakson ming olyapti. Oliy tabaqa deb atalgan bu jamiyatning hammasi shunaqa, mulla. Podshoh ham mustasno emas. Agar u axloqi komil kishi bo'lsa, men undan iltimos qilardim: odamlararo mehru muhabbat hukmronligini joriy eting, deb…”

“Chinor” romanini varaqlasangiz, uning sahifalarida biri-biridan go'zal va teran ma'noli rivoyat, hikoyat va qissalarga duch kelasiz. Abu Nasr Forobiy va Lev Tolstoy kabi benazir zotlar bilan xayolan hamsuhbat bo'lasiz. Sevilyadagi Don Juanning tosh mehmoni sirlaridan hayratga tushasiz. Germaniyada o'zbek doktori Umida Qoriyevaning boshidan kechgan g'aroyib voqealar sizni beixtiyor to'lqinlantiradi.

Yurt boshiga ish tushganda yovga qarshi kurashish o'rniga tosh orasiga biqinib olgan qo'rqoq bir jonzotning oxir-oqibatda yalqov va hissiz toshbaqaga aylanib qolgani haqidagi rivoyat kishini chuqur o'ylarga toldiradi. O'zining falsafiy ma'nosi bilan bu rivoyat Frans Kafkaning “Evrilish” hikoyasiga hamohangdek tuyuladi.

“Buxoroning jinko'chalari” qissasi ham yozuvchi taxayyul olamining naqadar kengligidan, adibning har qanday tarixiy ma'lumotga badiiy sayqal berib, uni qayta tiriltira olishdek noyob salohiyatidan dalolat beradi.

Qissada XX asr boshidagi Turkiston o'lkasining mahzun manzaralari, mustamlakachi tuzumning makkor siyosiy fitnalari, jadidchilik harakatining shukuhli va fojiali onlari, Fayzulla Xo'jayev singari yuzlab yosh buxoroliklarning ozodlik va adolat istab tangu tor, jinko'chalarda sarson-sargardon kezishlari, ularning ruhiy tug'yonlari, qalb isyonlari ulug' bir hasrat, beqiyos mahorat bilan tasvirlab beriladi.

“Insof — din sof”, deydi qissaning ma'rifatli qahramonlaridan biri. Ammo xudbinlik va razolat, hokimiyat uchun kurash turli siyosiy kuchlarning hayot matlabiga aylangan bu ola-tasir yillarda ezgulik, mehr-oqibat, insofning zavolga yuz tutishi natijasida din “sof” emas, tobora “sob” bo'lib borayotganini ko'rib, yuragimiz qayg'u-anduhga to'ladi. Ta'bir joiz bo'lsa, xalqimiz, millatimiz johillik, hirsu havas, mayda manfaatlar tufayli boshi berk jinko'chalarga kirib qolgandek tuyuladi.

Asqad Muxtorning 1958 yili — 38 yoshda yozgan “Qoraqalpoq qissasi” degan asari bor. O'zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A'zam bu qissa to'g'risida haq gapni aytgan: asardagi sovet tuzumini madh etuvchi, “mazmuni zamonasozlik” qilib bitilgan besh-olti sahifani istisno etgan holda, uni bugun ham bemalol nashr etish va katta qiziqish, zavq-shavq bilan o'qish mumkin.

Ushbu qissa muallifi Farg'onada tug'ilib o'sgan, keyinchalik yevropacha muhitda tarbiya topgan bo'lsa-da, o'zi uchun nisbatan uzoq bo'lgan qoraqalpoq eli hayotini, uning urf-odat va qadriyatlarini naqadar chuqur bilishi kishini lol qoldiradi.

Keling, asardagi mana bu kichkina parchani birgalashib o'qiylik:

“Boshqarma oldida o'tov keragalari, kigizlar, har xil ko'chlar uyulib yotibdi, odam gavjum. Cho'l tomondan ko'ch ko'tarib kelayotganlarni dam hazil bilan, dam uzoq surishtirib kutib olishmoqda.

— Sen qaydag'i, men qaydag'i, qo'shilibdi Shimbaydag'i! Qo'shing ne, tomir?

— Baybishe.

— Tirengshi?

— Tirem jekensal.

— Uruving ne?

— Kengtanau uruvi, ne qildi?

— Ulken uruvshi?

— Ulken uruvim mo'yten, oqsho'lpon o'ranindan, tamg'asi tapishqi.

— Mo'yten shulluqdanma, jaung'irdanma?

— Shulluqdan-g'o'y.

— Arising o'zimizning qo'ng'irot ekan-ov?

— Hovva.

— E, selemetmisan, quda!”

Kitobdan bu iqtibosni keltirgach, o'ylab qoldim: uni o'zbekchaga tarjima qilish kerakmi yoki aslicha qoldirgan ma'qulmi?

Biroz mulohaza yuritib, bugungi yoshlar ham tushunishi uchun bu g'aroyib suhbatning o'zbekcha muqobilini bergan tuzuk, degan fikrga keldim.

“ — Sen qaydagi, men qaydagi, qo'shilibdi Chimboydagi! Qo'shing nima, qarindosh?

— Boybicha.

— Aymog'ing-chi?  

— Aymog'im jekensal.

— Urug'ing nima?

— Kengtanav urug'idan, ne qildi?

— Katta urug'ing-chi?

— Katta urug'im — mo'yten, o'roni – oqcho'lpon, tamg'asi — panshaxa.

— Mo'yten shulluqdan tarqaganmi yoki javing'irdan?

— Shulluqdan-ku.

— Asling o'zimizning qo'ng'irot ekan-da?

— Shunday.

— E, salomat bormisan, quda!”

Ha, endi qoraqalpoqning urug'iyu aymog'ini bilgan bo'lsa, To'lepbergen Qayipbergenov ham shunchalik bilgandir-da!

Yozuvchining “Taft” degan kichkina hikoyasida qahramon Kobuldagi Bog'i Bobur qadamjosini va u yerdagi qari tut daraxtini ziyorat qiladi. Unga bu tut Bobur Mirzo davrida o'tqazilgan, deb aytadilar. Qarib, yo'g'on tanasi tamoman chirib, o'q ildizi tuproqqa aylangan, lekin bir-ikki shoxida yashil barglar hali ham shivirlashib turgan daraxtga qarab qahramon xayolga beriladi. Bu niholni ekkanlar balki buyuk bobomizni ko'rgandir, deb orziqadi. Tiz cho'kib, tutning po'stlog'i bor tomonga kaftini uzatib, badaniga o't yugurganday bo'ladi. Shu payt unga soqchi qilib ajratilgan Ma'rif degan askar bolaning: “Bo'lmaydi”, degan ovozini eshitib, “Ushlash mumkin emas shekilli”, deb xijolat tortadi.

Keyin ma'lum bo'lishicha, Ma'rif “bo'lmaydi” deganda boshqa narsani nazarda tutgan ekan. Uning otasi bozorda, o'tin rastasida tarozibonlik qilar, shu bois, soqchi yigit ham o'tinning sifatini yaxshi bilar ekan. “Endi u yonsa ham taft bermaydi. Chirindi”, deydi askar bola. Bu qari tut hali yonmasdan turib bir insonga qancha yoniq tuyg'u — taft berayotganini u sho'rlik qaydan bilsin.

Bir daraxtga qarab kimdir ajdodlari xotirasini, kimdir o'tinni ko'radi — yozuvchi esa har ikki holatni ham ko'ra oladi.

6

Asqad aka she'riyatda o'ziga xos yangi yo'nalish ochgan, novator shoir edi. Buni o'zbek she'riyatidagi eng nigilist shoir ham e'tirof etmasdan iloji yo'q.

She'r o'qishi ham ajoyib edi: xuddi o'tin yorgandek qarsillatib emas, go'yoki muhim bir voqeani sizga ishonib so'zlab berayotganday, sokin bir ohangda o'qirdi. Har qanday sun'iylik yoki yasamalik, artistizm u kishiga mutlaqo begona edi.

Asqad aka tinimsiz mutolaa qilardi. O'qigan kitoblarini doimo do'stu yorlarga, hamkasb-shogirdlarga, o'quvchi muxlislariga “ilinib”, tavsiya etib yurardi. Yig'inlarda, gurung va suhbatlarda jahon tarixi, falsafasi, san'at va musiqasi, klassik va zamonaviy adabiyot masalalari ichida baliq suvda suzgandek erkin suzar edi.

Bugun adabiy urfga kirgan modernizm deysizmi, postmodernizm yoki boshqa “izm”larmi, hammasidan chuqur xabardor, barchasidan puxta bilimga ega inson edi. O'sha davrda Ittifoq miqyosida chop etiladigan mashhur adabiy nashrlarda faol qatnashar, o'z fikrlarini dadil himoya qilar edi.

Asqad aka turli to'da va guruhlarga qo'shilmas, maishatbozlik, oshxo'rliklardan yiroq yuradigan, g'oyat tartib-intizomli, ichki madaniyati kuchli inson edi.

Zahmatkash ustozimiz yoshlik chog'idan yetimlik bilan o'sgan, shu bois inson qadrini hamma narsadan yuksak tutar edi. Xokisor va mag'rur edi. Bir-biriga zid bu ikki xislat uning tabiatida ajib bir tarzda uyg'unlik topgan edi. Tom ma'noda kamtar, kamsuqum edi. Xizmat mashinasidan ham ko'pda foydalanmas, ishga piyoda kelib-ketardi.

“Ziyoli inson qanday bo'lishi kerak?” degan savolga men bir og'iz so'z bilan: “Asqad Muxtorday bo'lishi kerak”, deb javob bergan bo'lardim. Rahmatli ustozimizni yaqindan bilgan odamlarning barchasi bu fikrimga qo'shilsa kerak.

Ta'bir joiz bo'lsa, u kishi tom ma'nodagi ma'rifatparvar — XX asrning so'nggi jadidi edi. Ma'lumki, jadidlarning asosiy g'oyasi — ma'rifat orqali jamiyatni isloh qilishdan iborat bo'lgan.

Noyob iste'dodi, nodir aql-zakovati bilan Asqad aka sho'ro tuzumining chirib borayotganini sezar edi, deb o'ylayman. Ustoz riyo va yolg'onga, xushomad va qullik psixologiyasiga qurilgan bu soxta hayotni yurak-yurakdan rad etar, sirtdan sokin ko'ringan vujudining har bir hujayrasida ulkan bir ma'naviy-ruhiy isyon guvillab yotar edi. U kishining butun faoliyatida turg'un va manfur ko'nikmalardan qoniqmaslik, jamiyatni yangilash, isloh qilishga intilish yaqqol sezilib turar edi. Ammo o'sha zamondagi minglab-millionlab vijdonli, insofli, iste'dodli odamlar singari, u zot ham ojiz, sukutga mahkum edi. Lekin shunga qaramasdan, bir umr haroratli so'zi, grajdanlik pozitsiyasi bilan soxta aqidalarga qarshi kurashib yashadi.

Umrining oxirida Asqad Muxtor zohiran o'zi sadoqat bilan xizmat qilgan, ammo uning g'ayriinsoniy siyosatidan qalbi, yuragi benihoya aziyat chekkan shaxs sifatida sovet tuzumi va uning mafkurasi yer bilan yakson bo'lganini ko'rdi. Imperiya vayronalari ostida qanchadan-qancha yuksak ideallar, inson taqdirlari qolib ketganiga ham guvoh bo'ldi.

Hayot shomida sarobga aylangan orzu-umidlarini nazarda tutib, achchiq armon va afsus bilan “Ichimda nola bor”, deb yozdi…

7

Asqad aka umrining so'nggi yillarida og'ir xasta bo'ldi. Lekin azob-uqubatlarni mardona yengib, oxirgi soniyaga qadar ijodiy izlanishdan, tafakkurdan to'xtamadi. Garchi kasallik tufayli tildan qolgan bo'lsa-da, behalovat qalbi go'zallik va haqiqat sari intilishda davom etdi. Buni adib umrining nihoyasida bitilgan mo''jaz falsafiy asar — “Tundaliklar” misolida yaqqol ko'rishimiz mumkin.

Yodimda, ikki-uch marta rahmatli ustozimizni tug'ilgan kunida — 23 dekabr kuni uylariga yo'qlab borgan edik.

Asqad aka Jangoh dahasidagi kottejlardan birida yashardi. Bu uyda adib hashamat va dabdabaga ko'milib umrguzaronlik qilgan bo'lsa kerak, deb o'ylaganlar yanglishadi. Xonadon nihoyatda odmi va orasta, jihozlari ham sohiblari singari kamtarona edi. Asqad akaning ijodxonasi ham ortiqcha ashyolardan xoli, kichkinagina bir bo'lma edi.

Bir gal Erkin A'zam bilan yo'qlab borganimizda, bizga: “Kechasi ishlamanglar, sog'liqqa zarar ekan, kecha uyqu uchun yaratilgan”, deb nasihat qildi. Ustozning bizga aytgan boshqa o'gitlari ham bor edi. Lekin biz boshqalariga amal qilmasak ham, shu nasihatiga qattiq rioya qildik, ya'ni taassufki, kechasi ham, kunduzi ham yolchitib ijod qilmadik.

Yana bir safar borsak, ustoz, dardi kuchayib, qiynalib yotgan ekan. Lekin shunda ham chinakam ziyoliga xos odob va madaniyat bilan istiqbolimizga peshvoz chiqishga qanchalik uringani aslo esimdan chiqmaydi.

Vafodor umr yo'ldoshi Roza opa, farzandlari jam bo'lib, u kishini shifoxonaga olib ketish harakatida edilar.

O'sha yili domla “Do'stlik” ordeni bilan mukofotlangan edi. Yuksak mukofot bilan tabriklagan bo'ldik. Shunda, hech unutmayman — Asqad aka ma'yus jilmayib, ikki-uch og'iz so'zni zo'rg'a shivirlab aytdi, ya'ni: “Ha-a… Do'stlik bor, do'stlar yo'q…”.

Men muhtaram kitobxonlar, qadrli adabiyot muhiblarini, yosh do'stlarimizni fursat topib, avvalo, Asqad Muxtorning davr sinovlaridan bezavol o'tib kelayotgan go'zal va betakror asarlarini, ustoz haqidagi ibratli yodnomalarni o'qishga da'vat qilgan bo'lardim.

Bu kitoblarni mutolaa qilgan kishi o'lmas so'z qudratidan, yoniq tafakkur alangasidan bahra olishi shubhasiz.

O'ylaymanki, dunyoda bundan ortiq ma'naviy halovat bo'lmas.

Xayriddin SULTON

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

one × one =