Yangi kitobxonlar mamlakati qachon quriladi?

O'zbekiston – kitobxonlar mamlakati edi. Xalqning ma'rifiy saviyasi boshqa yurtlarga nisbatan yuksakroq edi. Chunonchi, o'quvchilik chog'imizda AQShning barcha shtatlari va ularning poytaxtigacha bilar, xaritadan istalgan davlatni ko'z yumib turib ko'rsatish bo'yicha bahs boylashar, barcha mamlakatlarning tarixiyu ulug' adiblarini nomma-nom sanay olar edik. Bu oddiy bir hol edi, ammo dunyoda O'zbekiston degan yurt borligini ham eshitmagan Amerika, Fransiya… talabalarining saviyasi munchalar pastligiga ajablanar edik ham (tavba, har bir jumlamiz “edi” deb tugayapti-ya…).

Kitob orqali! Har bir zavod va hatto yirikroq sex qoshida ham, ilmiy tadqiqot institutlari, har qanday shifoxona va hattoki turmalarda ham kutubxona bor edi, har bir qishloqda esa uchta ziyo maskani (maktab, qishloq idorasi va xo'jalik klubida) kutubxona ishlab turardi. O'zbekiston — kitobobod yurt edi. Buning ustiga, kitob, gazeta-jurnal deganlari arzon edi. Shunchalikki, ayrim kichik kitoblar, broshyuralar tekin edi, muqovasining orqasiga “bepul” deb yozilgan bo'lardi. Har bir uy, har bir oila bir necha gazeta va jurnalga obuna edi, pochtaxonalar hozirgiday huvillab yotmas, odamlar tongni yangi gazetalar mutolaasi bilan kutib olardi.

Ammo XX asrning so'nggi yillariga kelib “optimallashtirish” degan bir so'z chiqdi-yu, boshqalarga emas, kelib-kelib kutubxonalarga yopishdi. Avvalo, “kutubxona” degan so'z bekor qilindi – jami kutubxonalar ikkiga taqsim qilinib, kattarog'lari AKM – Axborot-kutubxona markazi (?), kichikroqlari esa ARM – Axborot-resurs markazi deb ataladigan bo'ldi. Kimda-kim “kutubxonachiman” desa, dakki eshitdi, birov kimligini so'rasa, “axborot-resurs markazi mutaxassisiman”, deb aytishi lozim deb topildi.

Keyinroq kutubxonalarning o'zi “brakka” chiqarila boshlandi. Korxona va tashkilotlar, ilmiy-tadqiqot institutlarining kutubxonalari yopildi, tugatildi. Ularning fondidagi shuncha narsa qayoqqa ketdi, Xudo biladi. Menimcha, makulatura “kushxona”sida “so'yildi”.

Ha, “optimallashtirish” deb xaspo'shlab o'tirmay, qisqartirish deb qo'ya qolinsa, to'g'riroq bo'lardi-ya, lekin idoralar birov ayb topolmaydigan mavhum iboralarni yaxshi ko'rishadi-da.

Men o'sha tushunchaning mash'um oqibatiga yana bir misol keltiraymi?

2002 yil boshida Milliy kutubxonamiz ham “optimallashtirish” domiga tortildi. 277 kishi xizmat qiladigan bu ziyo maskaniga o'sha kunlari 48 kishilik Respublika ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasi ham qo'shib yuborilgach, 325 kishi bo'lib ishlayotuvdik.

Bir kun “yuqori”ga chaqirib, “Milliy kutubxona optimallashtirilishi kerak”, deb qolishdi. Bu fikrni Moliya vazirligidan kelgan bir yigit bot-bot aytib, jami xodimlar sonini 250 nafarga tushirish shartligini ta'kidladi. Naq 75 nafar xodimni qisqartirish degani edi bu. Kutubxonadan vakil bo'lib borganim uchun bu juda keskin ekanini anglatishga urinib, boyagi yigitdan, “Nega endi 250 soniga yopishib oldingiz”, deb so'radim.

– Axir, 250 tadan ko'p bo'lsa, sizlar Moliya vazirligidan ham katta jamoa bo'pketasizlar-ku? – deya e'tiroz bildirdi u.

– Nima, dunyoda Moliya vazirligidan yirik tashkilot bo'lmasin, degan qoida bormi, minglab kishi ishlaydigan korxonalar ham bor-ku?

Vazirlik vakili bu savolga javob bermadi, ammo baribir, o'shaning aytgani bo'ldi – 250 tagina qoldik. Bu paytda, masalan, aholisi bizdan besh baravar oz Qirg'iziston Milliy kutubxonasida (uning fondi biznikining yarmicha ham emas) 340 xodim ishlar, qolaversa, ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasi ham Milliy kutubxonaga qo'shilmagan edi…

Buyam holva bo'lib qoldi. 2011 yilga kelib Milliy kutubxonaga O'zbekiston kitob palatasini ham qo'shdilar. Markaziy Osiyoda dastlab ochilgan va eng boy ushbu kitob palatasida bu payt 13,5 shtat birligi bor ediki, 33 kishi ishlaydigan Qirg'iziston va 50 kishi mehnat qiladigan Qozog'iston, 81 kishi ishlaydigan Belarus Milliy kitob palatasi xodimlariga, biz bir hovuchginamiz, deb aytishdan uyalar edik. Ammo o'sha ham yo'qqa chiqdi – Respublika bibliografik markazi va mamlakat matbaasining asosiy xazinasi Milliy kutubxona tarkibiga singdi-ketdi. Xo'sh, loaqal ana o'sha 13,5 ta shtat qo'shilgandir, deb so'rarsiz? Yo'q, u yanada “optimallash”tirildi. Shtatlari yanayam “semirib”… 150 kishi qoldi. Qiyoslash uchun bir ma'lumot: o'sha paytda Belarus Milliy kutubxonasida 1300 nafar xodim ishlardi, bu yurt aholisi esa O'zbekiston elining uchdan biricha edi, xolos. Qarang: O'zbekistonda – 150, Belarusda – 1300 nafar! Bizda kitob degan narsaga amaldagi munosabat ana shunaqa edi, ochig'i.

Shunday qilib, mintaqadagi eng katta universal kutubxona (Milliy), eng yirik ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasi va eng fondi boy kitob palatasi va Milliy kitob palatasi birlashib, “optimal” holga keldi. Holbuki, MDH davlatlarining barida bularning har biri boshqa-boshqa tashkilot.

Endilikda davlatimiz rahbari yurt ilmiy salohiyatini yuksaltirish, odamlar madaniy-ma'rifiy saviyasi o'sishining birinchi sharti – kitob o'qish ekanini bot-bot takrorlab, kitobxonlik darajasini oshirish uchun barcha tadbirlarga yo'lni keng ochib beryapti. Lekin ijrosi qanday? Har viloyatdan bittadan o'qirmanni tanlab musobaqa qildirib, ularga mukofot berish bilan cheklanib qolsak, natijasi — nafi uch-to'rt kunga tatiydi, xolos.

Biz yangi tamaddunga yetishishni orzu qilyapmiz, shunga intilyapmiz. Yangi tamaddun deganlari nima o'zi? Menimcha, kitob o'qishning, mutolaaning umumxalq harakatiga aylanishi u. Tamaddun kitobxonlikdan boshlanadi.

Ochig'i, kitobxonlikka da'vat targ'ibotning yangi shakllarini qidirib topish bir-ikki “loyiha”ni bajarish bilan amalga oshib qolmaydi. Ko'p kitob o'qiganlarning teleshousi hamda har bir rahbarning o'zi o'qigan maktabga yuztacha kitob sovg'a qilishi… keyin-chi, keyin yana nima qilindi?

Axir bular bir-ikki oylik kampaniya, xolos-ku? O'ttiz yillab kitob qadri tushar emish-da, olti haftada yana hamma narsa o'z o'rniga kelarmishmi?

Bizningcha, yurtimiz kitobxonlar mamlakatiga aylanishi uchun bir qancha shartlar bor. Ruxsatingiz bilan bir-ikkitasini sanab o'tay.

Avvalo, bozor iqtisodiyoti davrida bo'ladimi, boshqami, ishqilib, o'qigan, ziyoli odamning qadri, daromadi o'qimagan, bilimsiz odamnikidan loaqal bir bahya yuqori bo'lsa, hech qanday kitob reklamasiga hojat qolmaydi – hamma o'zini o'qishga uradi (hayriyatki, shunga qarab boryapmiz).

Mayli, dotatsiya orqali bo'lsa ham, kitob (gazeta-jurnal) arzonlashsin, odam o'qigisi kelgan narsani sotib olishga qiynalmasin. Buning uchun ommaviy kommunikatsiya, maorif, nashriyot va ommaviy axborot vositalari sohalari bozor iqtisodiyoti talablaridan xoli qilinishi kerak.

Odamlarni kitobga jalb etish uchun kitoblarni odamlarga yaqinlashtirish kerak. Buning sharti – kutubxonalar tarmog'ini loaqal boshqa mamlakatlardagi darajada ko'paytirish, kengaytirish shart.

Yana avvalgi gapga qaytsak. Hozirgi O'zbekiston Milliy kutubxonasi sobiq Davlat kutubxonasi, Respublika ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasi va O'zbekiston Milliy kitob palatasining quramasidan iborat bir yig'ma muassasa bo'lib turibdi. Aytishlari mumkin – barcha fondlar saqlab qolingan, kimga qanday axborot kerak bo'lsa, oladi-ku, deb.

Mutlaqo unday emas! Muhandis-texnik xodimlarning kitobdan foydalanish tartibi Milliy kutubxona o'quvchilarinikidan tamom boshqacha, Kitob palatasida esa hech kimga hech qanday axborot manbai berilmaydi – abadiy saqlash uchun bir nusxadan olib, alohida asraladi. Ko'ramizki, bir-biriga sira qovushmaydigan uch xil tashkilot shunchaki qo'shib-qorishtirib yuborilgan. Oqibatda, ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasi va Milliy kitob palatasi faoliyati bugungi kunda tamoman to'xtagan. Uyog'ini so'rasangiz, hattoki Turkmanistonda ham alohida Milliy kitob palatasi bor. Binoyiday ishlab turibdi.

Aslida, Davlat kutubxonasi “Milliy kutubxona” maqomi olishi uchun unga boshqa yo'nalishdagi qaysidir kutubxonani qo'shish shart emas. Ammo o'sha paytdagi Fan va texnika davlat qo'mitasi rahbariyatining epchilligi ish berdi – daromad keltiradigan tarmoqlarni o'zida qoldirib, nafi tegmaydigan “yuk”lardan qutulish uchun o'z homiyligidagi Respublika ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasini Davlat kutubxonasiga qo'shib, “Milliy kutubxona ta'sis etish tashabbuskori”ga aylandi va bu fikr “ma'qullandi”. Keyin bu “tajriba”dan Matbuot va axborot qo'mitasi ham foydalanib, Milliy kitob palatasidan “qutuldi”.

Bugun – XXI asrning yigirma birinchi yili arafasida mamlakatimiz jadal rivojlanish yo'liga kirdi, yangi tamaddun ostonasida turibmiz, inshoolloh. Ammo tarixda har bir ulkan sivilizatsiya kitob, kutubxonalarga alohida e'tibor berilgan davrdan boshlanganini yodga olaylik. Davlatimiz qudrati ham, xayriyatki, oshib boryapti. Va nihoyat, butun dunyo axborot asri degan zamonda yashab turibdi.

Shunday ekan, imorati juda unaqa, og'izni ochirib qo'yadigan bo'lmasa ham, eshigi tagida uymalashib turadigan, oladigan maoshi kutubxona xodimlarinikidan ancha yuqori bo'lgan posbonlarning soni hozirgiday ko'p bo'lmasa ham, mayli, ammo alohida kutubxonalar kerak. Loaqal, MDHdagi boshqa qardoshlar oldida, “bizda aksar kutubxonalar bir-biriga qo'shib yuborilgan, xodimlarimiz soni ham “optimallashtirish”ga giriftor bo'lib, kamgina qolgan”, deya xijolat chekmay, Markaziy Osiyodagi eng katta, eng ko'hna va boy kutubxonalarimiz borligidan, ular zamon talablariga to'liq javob bera oladigan holda ishlab turganidan faxrlana olaylik. Axir, institutni bitirgach, keyin kitob o'qib bilimini oshirmagan, saviyasi o'sha bo'yicha qolgan ilmiy xodimu muhandislar bilan uzoqqa borib bo'lmaydi.

Buning uchun esa patortat toptirilgan Respublika ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasini qayta ochib, u butun mamlakat muhandislarining og'irini yengil qilishiga, shuningdek, mamlakat bosma mahsulotlarining asosiy saqlovchisi va bibliografik markazi bo'lgan Milliy kitob palatasi tiklanib, o'z vazifasini bajarishga kirishishiga, o'tgan yillarda qilinmay qolib ketgan ishlar o'rnini ham qoplashiga erishaylik. Ana shunda biz, garchi biroz kechikibroq bo'lsa-da, axborotlashtirish poygasiga qo'shila olamiz, qardosh mamlakatlarning orqasida emas, orasida yura olamiz. Yo'qsa…

Kitobni e'zozlash xalqimizning qonida bor. O'qigan, bilimli odamni aziz tutish bizga otalardan meros qolgan an'ana. Munkaygan chollar ko'chada ketib borar ekan, yerda yotgan biron qog'oz parchasiga ko'zi tushsa, bir amallab olib, puf-puflab changini ketkizib, biron devor kavagiga joylab ketganini ko'rganmiz. Nimagaki, dunyodagi eng ulug' narsa – so'z qog'oz betida bo'ladi. Kitob oyoqosti bo'lib yotmasligi kerak, deydi-da, otalarimiz. Yoki, yosh bo'lsa ham, o'qigan, mullo odamlarni davra to'riga o'tqizish ham bizning udum. Shunday ekan, kitob o'qish, ilm-bilim olishga ishtiyoq faqat aqlimiz buyurgan emas, botiniy ongimizga ham singgan fazilatdir. Ana shu so'nayotgan cho'g'ni puflab alanga oldira olsak, marra bizniki bo'ladi.

Zuhriddin ISOMIDDINOV,

adabiyotshunos olim