Chekkagirlar

Tog'ay Murodning “Ot kishnagan oqshomda” qissasida “chekkagir” degan bir so'z bor. Ko'pkarida chavandozlar yerdagi uloqni yiqilib tushguday bo'lib engashib olib, taqimiga bosay deganda, chetda aylanib yurgan g'irrom uloqchilar payt poylab turib, uloqni tortib ketarkan. Demak, ishning og'iri bitgach, tantana chog'i bayroqni qo'lingizdan yulib oluvchilar “chekkagir” deyilar ekan…

* * *

Axiyri, muhtasham teatrining yelkasiga oftob tegdi — maxsus loyiha asosida yangi bino qurib beriladigan bo'ldi. O'ziyam, o'n to'rt yil ichida uch joyga ko'chib, oxirgi paytda eski paxta zavodining xarob klubasida jon saqlab kelishayotgan edi-da. Bu ijodiy jamoaning o'n besh yillik rahbari Mahkam aka, san'at arbobi, hamma narsani unutib, quruvchilar ichida yugurib yuradigan bo'lib qoldi, qo'yilayotgan har bir g'isht, o'rnatilayotgan har bir eshikni kuzatishga urinar, tanbeh berar, ustalarga “teatr – muqaddas dargoh”, degan gapni uqtirishdan charchamasdi. Axiyri, ular orasida “Muqaddas aka” degan laqab ham ortirdi.

Bir yarim yil ichida ancha ozib qorayib ketdi, lekin binokorlik desa binoyiday maslahat berishga yaraydigan bo'lib qoldi. Yap-yangi tufli bilan tuproq kechib yugurar, loyga oyoq bosishiga to'g'ri kelsa, kiyimini ayab o'tirmas, bino uchun qazilgan kotlovanga tushib, payvandchi yigitlar bilan horma-bor bo'l qilar, bo'yni-boshi terdan shalabbo yurar edi.

Imorat bitgach, yana bir saxovat ko'rsatildi. Mebelu jihozlarni ham batamom yangilab beramiz deyishdi, bir necha dekoratsiyalarni demasa, eski joydan hech narsa opkelishning hojati yo'q ekan. Direktor uchun bir yengil avtomashina, jamoaga esa yangi avtobus in'om etiladigan bo'ldi.

Shaharning qoq markazida, yashiltob oynavand devorli bino ichida Mahkam aka mamnunligini sezdirmay yurishga urinadi, har bir xonaga kirib, qaysi san'atkorga qaysi xona berilishini chamalaydi, tushlariga ham shu tashvishlar kirib chiqadi.

Nihoyat, ertaga teatr binosi tantanali ravishda ochiladi, degan kun kechroq qo'l telefoni jaranglab qoldi. Hokimning shu soha bo'yicha muovini ekan, bir kelib ketishini tayinladi. Ertangi tadbirning maslahati bo'lsa kerak, degan o'yda, Mahkam aka aytilgan soatda uning qabuliga kirdi. Nimagadir, muovinning chehrasi o'ta jiddiy, sipo o'tirar, ilgarigi hazil-huzullaridan asar ham yo'q edi.

— Xo'sh, domla, teatr jamoasining kayfiyati qalay, “normalniy”mi?

— Rahmat, hamma xursand, sizlardan minnatdor, zo'r ish bo'ldi.

— Hm-m, “ta-ak”, yaxshi! Endi… gap bunday, rahbariyat bilan kengashib, bir qarorga kelindi. Siz, mana, oltmish to'rtga kiribsiz, bu endi — buyog'i pensiya degani. Xabaringiz bor, hozir hamma joyda yoshlarga e'tibor katta. Shuning uchun o'z ixtiyoringiz bilan ishdan bo'shash haqida ariza yozib, qabulxonada qoldirib keting, o'rningizga yangi odam tayinlanyapti.

— K-im? — deya savol bera oldi tuyqusdan eshitgan bu xabarga ishonib-ishonmay. Mahkam aka nogahon boshiga tushgan bu zarbani ongi to'liq idrok eta olmayotgan edi.

— Siz tanimaysiz, kelajagi porloq yosh kadrlardan, — dedi hokim muovini va gap tamom deganday, katta stolda qator turgan telefon apparatlaridan birini oldiga tortib, raqam tera boshladi.

Esankirab qolgan Mahkam aka qanday qilib ariza yozdi, qanday qilib tashqariga chiqdi, yangi binoga — sobiq ishxonasiga kirib kelib, bir-ikki xalta mayda-chuydalarini olib uyiga jo'nadi — o'zi ham bilmaydi.

To'g'ri, ish degani kishiga boylab berilgan emas, har kimning bir kuni bo'shashi aniq, lekin nega endi shuncha kuyib-pishib, saratonda tuproq kechib salkam ikki yil qurilishda yurgani evaziga shundoq yangi binoda, chiroyli kabinetda bir kun ham ishlashga qo'yishmadi, hamma narsa bitganida bo'shatishyapti yo yetdim deganda yiqildim, deganlari shunaqa bo'ladimi?

Teatr ochilishiga atab yozgan nutqi ham endi keraksiz, uniyam qo'ying, loaqal jamoani yig'ib, pensiyaga kuzatish degan gaplar ham yo'q, baayni ishdan haydalgan piyonistaday ketyapti — shu alam qilar, dilida nuqul “nega yo biron joyda xatoga yo'l qo'ydimmi, nega endi?” — degan savol aylanaverardi.

Ertasi boshi og'ir, yuragi g'ijimlab turgan, kayfiyati tushkun bo'lib uyg'ondi. Qanchadan-qancha dramatik va fojiiy rollarni qoyillatib o'ynagan atoqli aktyor bugun — o'z boshiga tushgan bu qadrsizlik oldida nihoyatda ojiz va uvol holda edi. Bitta-bitta qadam tashlab, hovli o'rtasidagi uzum oldiga yetib bordi. Darmonsizlikmi yo boshqami, yiqilib tushmaslik uchun uzum tanasini mahkam changalladi-da, ko'ngli ag'darilib, qayd qilib yubordi.

Ko'zini ochsa — parday yengil, notavon holda oppoq bir xonada karavotda yotibdi. Bir nima demoqchi edi, tovushi chiqmadi. Shu payt bir hamshira yetib kelib, “Amaki, qimirlamay yoting, yaxshi bo'lib qolasiz”, deb uni tinchlantirdi. Bilagida osma ukolni to'g'rilagan bo'ldi, og'zidagi kislorod beradigan naychadan xabar oldi.

“Kasalxonaga tushibman-da”, deb o'yladi Mahkam aka va bola-chaqasini esladi: “Ular qaerdaykin, mening ahvolimni bilisharmikin?”

Xayriyatki, to'ng'ich o'g'li san'at-pan'at deb o'ralashmagan, ishlab chiqarish bilan shug'ullanar edi, biznesmenga o'xshab harakat qilibdi —markazidagi barcha shifokorlarni oyoqqa qo'yib, bir-ikki professorni chaqirtiribdi, aytilishicha, shunaqa qilib, Mahkam akani nariga dunyo og'zidan bir amallab qaytarishibdi… Hamkasblari keyinroq eshitishibdi.

Oradan oylar o'tdi. Mahkam aka oyoqqa turdi. Baribir, san'at odami emasmi, o'zi qirq yil ishlagan teatridan oyoq uzib keta olmadi. Qaysidir anjuman bahona, bir kuni hassa tayanib, binoga kirib bordi, eski qadrdonlar bilan omonlashib, parterdagi bir kresloga cho'kdi. “Tadbir” boshlangach, boshlovchi “anjumanni ochib berish uchun so'z teatrimizning muhtaram direktori “vich-vich”ga beriladi, marhamat, olqishlaringiz!!!” deya qichqirdi. Yoshgina, ko'zoynak taqqan, oppoq yuzli bir yigit o'zbek so'zlarini buzib-buzib talaffuz qilib bo'lsa-da, tantanali yig'ilishni ochiq deb e'lon qildi, so'ng hokimiyatga borishi belgilanganini aytib, sahna ortidan chiqdi.

“Shu ekan-da, o'sadigan kadr”, deb o'ylandi Mahkam aka. Keyin bilsa, u to'qimachilik sohasida o'qigan ekan, teatrga rahbar qilib tayinlanishi boisi, kattakon bir rahbarning sodiq shogirdi ekan, teatr ham vaqtinchalik, yana kattaroq lavozimga o'tkazish uchun “tramplin” ekan, xolos…

* * *

Qurib ketkur koronavirus chiqib, karantin davri o'quvchilarning yozgi ta'tiliga ulanib ketdi. Chuvvos solib yuradigan bolalar yo'q, jimjitlik. Yetmish yillar avval qurilgan, keyinchalik uncha-muncha rekonstruksiya qilingan maktab, qishloqning o'rtasida qad rostlab turibdi. Ahyonda koridorni ta'mirlayotgan ustalarning biron yoshrog'i chiqadi-da, chelagidagi axlatni bir chetga to'kib, yana ishiga qaytadi.

Ustalar ishini kuzatish, zarur narsalarni yetkazish uchun xo'jalik mudiri, yana bir-ikki erkak o'qituvchi shu yerda. Bir mahal direktor opay shoshilganicha kirib keldi — viloyat xalq ta'limi boshqarmasi boshlig'i tashrif buyurayotgan ekan, telefon qilishibdi. Opa xursand, ta'mirni tumanda birinchi bo'lib tugatishyapti, qolaversa, viloyat bo'yicha rahbarning oldida yuzini yorug' qiladigan boshqa narsalar ham bor — ikki yil ichida dasht kabi yalanglikdan iborat maktab tevaragini g'isht devor bilan chiroyli qilib o'rattirdi, taqir yerlarni haydatib, yuzlab mevali daraxtlar o'tqazishdi, bungayam ko'ngil to'lmay, daraxtlar orasiga piyoz, sarimsoq kabi ekinlar ekilgan edi, yoz boshiga kelib maktab ta'miri uchun ota-onalardan “homiylik yordami” so'rab yalinishga ehtiyoj qolmadi — olingan hosilni sotib, pulini shunga yaratishdi.

Qishloqda suv yetishmasdi, bir yarim gektarli maktab hovlisining bir chetida bejirimgina artezian quduq qazdirdi — ana suv! Jamoat ahil, o'quvchilar odobli, har yili olimpiadalarda g'olib bo'lishyapti. Xullas, opa mamnun, mudirdan rahmat eshitamiz, ibrat qilib ko'rsatishadi bizni, deb jilmayganicha to'kilgan atirgullar boshini chimchilab kutib   turardi.

Bir mahal uch odam yov quvganday shoshib maktab hovlisiga kirib keldi. Oldinda — boshqarma boshlig'i. Direktor opaning salomiga alik ham olmay, vajohat bilan ichkariga kirib ketishdi. Qarashsa, koridorlar yog' tushsa yalaguday bo'lib yaltirab turibdi, bo'yoq islari hali tugab bitmagan. Xonalarga kirishdi, ta'miri binoyiday. Faqat bir xonada devorga ilingan diagramma qiyshiq osilgan — muallim yangi oqlangan devorga mix urishga botinmay, qolib ketgan ekan. Yana bir sinfxona eshigi esa qulf turardi, uning sohibasiga odam yuborilganu uyi uzoqligidan hali yetib kela olmapti. Shu ikki “ayb” katta bahona bo'ldi. O'ttiz besh-o'ttiz olti yoshlar chamali — opayning o'g'li tengi boshqarma boshlig'i unga xo'mrayib tikildi-da:

— Ha, opa, charchaganga o'xshaysiz ishdan? — deb siyosat qildi.

Bunaqa muomalani sira kutmagan opa esankirab qoldi, nihoyat:

— Bilmasam, yangi artezian quduq qazib, suv chiqargan edik, bir ko'rasizlarmi? — deya ularni murosaga taklif qildi.

Mudir bunga javoban opaga qarab bir yana o'qraydi-da, indamay ko'chaga chiqib, xizmat mashinasiga o'tirib jo'nadi.

Bu orada yetib kelgan besh-olti muallim esa “katta rahbar”ning bu dag'al muomalasidan ong-tong bo'lib, serrayib turishar, chunki barining bir necha yillik ishtiyoq bilan qilgan mehnatlari, quvonchlari toptalgan, rahmat o'rniga dag'dag'a eshitishgan edi.

“Ha, mayli, — dedi direktor opa uyiga kelgach o'ziga-o'zi ovoz chiqarib taskin berarkan. — Avval gimnaziyaga rahbarlik qilganimda ham hammayoq orasta bo'lib, yangi qurilishlar qildirib, endi bitirganimda tuman hokimining qaynsinglisiga olib berishgan edi. Mana endi ham biron erkatoyga shundoq obod qilingan, hamma narsa muhayyo joy kerak shekilli. Bo'lmasa, ana, eski xo'jalik o'rnidagi besh-olti maktabning birontasiga direktor topolmay sarson bo'lishyapti… Voy tayyoriga ayyorlar-ey! Ishlab-ishlab, maktabni har jihatdan oldingi qatorga olib chiqqanimda-ya? Bunaqa muttahamlarning urug'i muncha ko'p ekan-a?..”

* * *

Mirtemir salkam ellik yil avval “Kuning kelipti-da…” deb bir baxshiyona to'rtlik bitgan ekan:

Shopirib-shopirib, Shodmonjonga suz,

O'pirib-o'pirib, O'rmonjonga suz.

Qarama hech kimning qosh-qovog'iga,

Sanamay sakkiz de, o'ylamay to'qqiz.

Davring keldi — sur begim, deydiganlar haqida yozilgan bu she'r.

Ajab, kimdir sal yuqoriroq amal kursisiga o'tiradigan bo'lsa, hali o'tirmasidan yaqinlari yopirilib keladi — hammasi ham xursand, baxtiyor, hammasining bir istagi bor. U ham bo'lsa “rahbar” bo'lish.

Bu odam xoh-noxoh bo'lib, haq-nohaq ishlar qilib, o'shalarga yumshoq, issiq o'rinlar ochadi, davlatning bergani — xalqning mablag'ini o'shalarga sochadi. Kimningki biron amaldor yaqini bor, hech kimdan tap tortmaydi, aftiga qarasangiz, ko'zida chaqini bor. Chunki u falon to'raning g'o'rasi, falon mingboshining jo'rasi! Qarindoshu qo'shnilar keladi, kursdoshu sinfdosh, teng-to'shu mahalladosh — bari yopiriladi. Sen shu ish-lavozimni egallashga loyiq mutaxassismisan, hech qurisa, shu sohada o'qiganmisan, deb so'rab ham bo'lmaydi ulardan, “yuqori”da o'tirgan boyagi amaldorning g'azabiga qolasiz, sazoyi olamon bo'lasiz, rasvoyi jahon bo'lasiz!

Uning tog'asi, uning do'sti, ammasining nevarasi, ukasining bojasi, tog'asining shogirdbachchasi… ishqilib, to'ralarimizning allakimi-da, u!

Ajabki, bunday “og'ayin”lar qancha ko'paysa, boyagi amaldorning mansabdan tushishi shuncha tezlashadi. Yaqinlar yovdan ham yomon ish qilishadi.

Uyog'ini so'rasangiz, bu ham korrupsiyaning o'zginasi. Korrupsiya tomir yoygan joydagi odamlarning holi menga “O'tkan kunlar” romanidagi bir devonani eslatadi: “Qovoq devona deganimiz o'rta yosh, siyrak soqol, qotma, kun issig'lig'ig'a qarshi o'chakishkandek boshig'a eski telpak, egniga paxtasidan boshqasi to'zib ketkan guppi chopon kiyib, yangi bo'z belboqni besh-olti aylandirib bog'lag'an va unga besh-oltita chilim qovoqdan tortib to suvqovoq, nosqovoq va tomosha qovoqlarg'acha osqan; qovoqlarning og'irlig'idan arang harakat qiladirg'an o'z zamonasining mashhur bir devonasi edi”. Ha, korrupsiya dastidan biron qadamni shaxdam qo'yib bo'lmaydi, qayoqqa qarab burilsa ham, gardanidan og'ir bir tavqi la'nat bo'lib bosib, yerga qapishtirib turadi jamiyatni. Davlat ishi oldinga bosmaydi.

Biz esa o'zimizga xos “bag'rikenglik” bilan uni qadrdonchilik, oqibatlilik, muruvvat, siylov va boshqa har balo deb papalab, yumshoqqina nomlar bilan ataymiz. Aslida, uning o'zbekcha nomi — tanish-bilishchilik. Odam o'zi haqli bo'lmagan nimagaki erishsa, noo'rin yo'l orqali erishadi, chunki yo biron to'ra aralashgan, yo “qo'l-qo'lni yuvgan” bo'lib chiqadi.

“Korrupsiya — yadro qurolidan ham xavfli”, degan edi taniqli kishilardan biri. Avvaliga, bu fikrga qo'shilmasligingiz mumkin. Biroq uning mamlakat iligini so'rib qo'yadigan, taraqqiy etishiga har on, har qanday holatda g'ov bo'ladigan narsa ekanini ko'rganingizdan, shuni boshdan o'tkazganingizdan so'ng yuqoridagi ibora haliyam yumshoq qilib ifodalangan, deysiz, ishonavering…

Zuhriddin Isomiddinov