Muallim missiyasi yoki bizga qanday adabiyot o'qituvchilari kerak?

Sizlarda ham shunday hol kuzatiladimi, a? Yarim tunda uyqungiz buziladi-da, allanimalar haqida o'ylay ketasiz. Oxirgi safar shu haqida o'ylaganim bugungi yoshlarning xat-savod va did masalasi bo'ldi. Nima uchun aksar yoshlar to'rt enlik arizani eng kami uchta xato bilan yozib beradi? Bu aytib turib yozdirganingizdagi ahvol. Mening o'ylarimga esa bunday paytda nafaqat ona tili muallimlari, adabiyot muallimlari ham o'z missiyasini to'liq bajara olmayotgani haqidagi fikrlar keladi.

Haqrost, ich-etimni arradek nimadir tirnab o'tadi. Byudjetdan hazilakam mablag' sarflanadimi bir bolaning umumiy o'rta ta'lim olishi uchun?! O'rtacha 11 yilda bitta ariza yozishni o'rganmagan bolaning ertasi nima bo'ladi, deb kim o'ylaydi? Ular tarbiya qiladigan farzandlar qanday ulg'ayadi? Yo u kimningdir uyini kuydirib pul topaversinmi? Yo u tik-toku instagramda ma'nisiz harakatlar bilan pul topuvchi didsiz nusxalar bo'laversinmi? Yoki xorij uchun tayyor migrant bo'laversinmi? Yo u pora bilan chorasini topib, oliy ma'lumot olsin-da, korrupsiya botqog'i sonini ko'paytiraversinmi?.. Bizga qo'pol bo'lsa, uzrku-ya, maymundan sal nari-beri bo'lgan odamlar kerakmi yoki keng fikrlaydigan, saviyali, didli, millat va mamlakat ravnaqi uchun halol xizmat qiladigan shaxslarmi?! Modomiki, elu yurtga sidqidildan xizmat qiluvchi halol insonlar kerak ekan, ayniqsa, bizning adabiyot muallimlari zimmasidagi mas'uliyatni his qilishlari shart bo'ladi!

Hech esimdan chiqmaydi. 5-sinfda o'qigan paytimiz Abdulla Oripovning “O'zbekiston” qasidasini boshidan oxirigacha yoddan o'qigandik. Har birimiz qasidani yodlagan edik. Butun sinf! Ochig'i, adabiyot darsida nasriy asarlarni oz o'qisak-da, barchamizning yuraklarimizda she'riyatga oshuftalik kuchli edi, oshuftalik uyg'oq edi, uyg'otilgan edi. Sinfdagi barcha o'quvchilar bahru baytda maktabda g'olib edi. Oshuftalik uyg'otgan uyg'otgichimiz — adabiyot o'qituvchimiz Iroda opa Manbetova bizni shunday tarbiyalagandi. So'ngra yangi adabiyot muallimimiz Gulnora opa Muhiddinova bizdagi nasriy bo'shliqni to'ldirish uchun harakat qildi va buni uddaladi.

Adabiyot muallimlarimiz adiblarning sanalardan iborat tarjimai hollarini ko'r-ko'rona tushuntirmas, she'rlarning mazmunini tushuntirmay yodlatmas, asar tili va g'oyasi bilan yaqindan tanitmay turib o'qitmas edi. Adabiyot nomli muhtasham saroyda shunchaki yurmaslikni uqtirardilar adabiyot muallimlarimiz. Negadir hozir ayrim adabiyot o'qituvchilarida shunday yo'lchiroqlik sifatini topolmayman, qidiraman-u yana barcha sa'y-harakatlarim besamar ketadi.

— Biz o'zbek xalqi mangu yashaydi, deb ishonamiz-ku. Mangu yashashi uchun o'zbek xalqini sevadigan odamlar bo'lishi kerak-da. Vatanparvarlarni esa Adabiyot yaratadi! — degan edi suhbatlarning birida O'zbekiston xalq shoiri Usmon Azim.

Xo'sh, bugun qanday adabiyot o'qituvchilari kerak?

Odatda, she'r boshidan oxirigacha o'qiladi va shunday yod olinadi. Endi birgina hayotiy misol keltirayki, hozirgi ikki o'quvchiga yigirma qator she'rni bo'lib-bo'lib, pora-pora qilib, adolatli taqsimot bilan yod olish topshiriq qilinayapti va bu topshiriq bugunning adabiyot o'qituvchilari tarafidan berilayotgani ham rost. Oybekning “Na'matak” she'rini ikkiga bo'lib, partadosh ikki o'quvchi yodlasa, G'afur G'ulomning “Sog'inish” she'rini butun sinf to'rt qatordan yodlab chiqadi. She'rni bu yo'sin, odatda, turli tadbir yo uchrashuvlarda yodlash urf edi. Ammo hozirgi kunda adabiyot darslarida ham shu “urf” ko'zga tashlanayapti va bu ko'plarning ko'zidan panada qolayapti. Ahvol shu darajagacha yetdimi?

Biz maktabda o'qigan yillarimiz bir o'quv yili mobaynida eng kami yigirma-o'ttiz she'ru besh-o'n g'azalni yod olardik. Darvoqe, g'azal degandek, bugun biror o'quvchidan g'azal so'rasangiz, aksariyati to'rt qator aruziy she'rni ham o'qiy olmaydi, afsuski. Vaholanki, o'zbek mumtoz adabiyoti bo'stoni misoli qirg'og'i yo'q ulkan ummon ekanligi aniq-ku. Nega shunday adabiy merosimiz yoshlarga o'rgatilmaydi? Biror aytarli vaj bunga to'sqinlik qilayaptimi?

Bugun kitobxonlik madaniyatini o'stirish uchun qabul qilingan ne-ne rasmiy hujjatlaru ne-ne ko'rik-tanlovlar va ne-ne dasturlarga zarracha hojat yo'q edi, agarda, adabiyot o'qituvchilari, o'z missiyasini vijdonan ado etganlarida.

Aslida o'quvchining adabiyot haqidagi dunyoqarashi faqatgina “Adabiyot” darsligi bilan cheklanib qolmasligi, kundan-kunga adabiy geografiyasi va mundarijasi kengayib borishi kerak emasmi? Kalavaning uchi tag'in borib adabiyot muallimiga taqaladi — o'qituvchi o'zida yo'q narsani o'quvchiga qanday o'rgatsin? Ochig'i, “Adabiyot” darsligini tuzuk o'qita olmayotgan o'qituvchidan ortiqcha vazifani talab qilishning o'zi nodonlik va mantiqsizlikdan boshqa narsa emasdek. Ammo millatning qorako'z bolalari bu olamda adabiyot degan olam borligidan bebahra o'tishlari kerak emas! Buning uchun adabiyot o'qituvchilarimiz, albatta, adabiy nashrlarga obuna bo'lishlari zarur. Yana talab etiladiki, faqatgina respublikadagi adabiy nashrlar emas, xalqaro adabiy gazeta va jurnallarni ham kuzatib borishsa, nur ustiga a'lo nur bo'lar edi.

Masalan, Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi mavzusida dars o'tayotgan o'qituvchi, tabiiyki, “Yolg'iz” qissasi to'g'risida hech qanday ma'lumot bermaydi. Xudo rahmat qilsin, adabiyotshunos olim, mohir pedagog Omonilla Madayev “O'tkan kunlar” romanini oxirgi marta qachon o'qigani yodidan chiqib ketgan adabiyot o'qituvchilariga dars berib qiynalganini aytib, kuyungan edi. “O'tkan kunlar”dan bexabar adabiyot muallimi “Yolg'iz” haqida nima deya olsin? Axir, ayni bizning zamonda Xurshid Do'stmuhammad degan yozuvchi yashayotgani, uning “Yolg'iz” qissasi borligi-yu, “Sharq yulduzi” jurnalining 2018 yilgi 5-6-sonlarida bosilganini, yaqinda kitob holida ham chop etilib, qissa asosida Abror Hidoyatov nomidagi O'zbekiston davlat drama teatrida “Julqunboy” spektakli sahnalashtirilganidan hozirgi adabiyot muallimlarining qanchasi voqif?

— Bolasini tashlab ketayotgan onalar bor, xorijda odamlarni o'ldirayotgan odamlar bor, O'zbekistondan chiqib chetda ishlayotganlar bor, ularning orasida jinoyat qilayotganlari, nashavandlari bor, eng muhimi, oilani buzib, xotinini qo'yayotgan takasaltanglar bor, shularning hammasining aybini men ularning ota-onalari bilan teppa-teng adabiyot o'qituvchisida ham, deb bilaman, — degan edi ustoz Omonilla Madayev. — Oilani tashlab ketishlar, milliy qadriyatlarimizga bepisand qarashlar, loqaydlik — bularning bari adabiyot o'qituvchilarining mahorati zaiflashganidan darak beradi… Amerikada nimaga otishmalar ko'p bo'ladi? Amerikada nimaga jinoyatlar ko'payyapti? Chunki Amerikada adabiyot darsining o'zi yo'q!.. O'rtog'ining onasini o'ldirgan bolani, yoki bir-birini pichoqlagan o'quvchilarni, o'z joniga qasd qilgan o'smirlarni eshitib qolamiz. Bularning hammasiga shaxsan o'zim adabiyot darsiga munosabatning zaifligida, deb bilaman.

Qarangki, Abdulhamid Sulaymon o'g'li Cho'lponning bundan 106 yil muqaddam aytganlari hamon kun tartibidagi masalaligicha turibdi:

— Endi, ey, qardoshlar! Adabiyot o'quylik. Adiblar yetishdirayluk, “adabiyot kechalari”yasayluk. Ruh, his, tuyg'u, fikr, ong va o'y olayluk, bilayluk. Agarda “bayoz” va bema'ni bir-ikki dona kitoblar ila qolsak, mahvu inqiroziy bo'lurmiz. Yuragimiz kundan-kun toshdan ham qattig' bo'lur. Yurakni eritayluk, ruh berayluk, inqiroz bo'lmayluk. Menim bu ojizona fikrima qo'shilaturg'onlar bo'lsa adabiyotning foydasi to'g'rusinda “Oina” va “Sado”larimizga tarixiy va adabiy maqola va she'rlar yozsunlar, kitoblar tartib bersunlar. Hozirda bizga birdan-bir lozim bo'lg'on narsa — adabiyot, adabiyot, adabiyot…

Darhaqiqat, adabiyotsiz vatanparvarlarni, millatning chin ziyolilarini, halol insonlarni tarbiyalay olmaymiz! Buni to'g'ri tushunib, o'z missiyasini vijdonan ado etayotgan adabiyot muallimlarimiz bor bo'lsin!

Otabek Isroilov,

jurnalist