Xotira mehrigiyosi

Biz tengilarning maktab yillarida, shubhasiz, sevimli shoirlarimiz qatorida Hamid Olimjonning bo'lgani aniq. Jo'shqin ehtiros bilan yozilgan ertaklar, ularning ohanraboli satrlari – “bolalik kunlarimda, uyqusiz tunlarimda…” yoki o'smir qalbining musaffo qo'shig'idek yangrovchi “Vodiylarni yayov kezganda… chappar urib gullagan bog'in… odamlardan tinglab hikoya…” misralarini yozgan muallifni sevmaslik mumkin emasdi.

Bu xotiralar chekka qishloq manzaralari kabi noparmon bo'lsa-da, “O'qituvchi ham non yeydimi?” — deya po'rim odamlarga ilohiy nazar bilan qarashdan shakllangan mahdud tuyg'ular qatorida she'rga oshuftalik taassurotlarning olamshumuli edi. Surati kitob sahifasidan muloyim boqib turgan zotga ixlos qilish, uni o'ziga yaqin olish ancha ma'naviy ulg'ayish alomati hisoblanardi. Shunday norasida tasavvurlar bilan shoirning shaxsiy hayotiga qiziqish, unga yaqinlashish qanchalik xayoliy gap edi?

Mabodo bu hol ro'y berganda ham Hamid Olimjon va Zulfiyaxonim munosabatlarini bor bo'y-basti bilan idrok etish qiyin kechardi. Hatto hozir ham bu hol to'la amalga oshmayapti. Zamondoshlarning sohir   ko'ngillar inja asrorini anglashi, “muhabbat saroyida qolganlar” siymosini butun bo'y-basti bilan inkishof etishi qiyin kechmoqda. Hozir ham haqiqatdan yiroq tasavvurlar, g'iybatlar, mish-mishlar… Bu hol qonuniyga ham o'xshaydi. Biror buyuklikni qabul qilish uchun qalbda o'shanga yarasha joy bo'lishi lozim, botindagi teranlikni anglash uchun g'uborsiz nazar talab etiladi. Shu ma'noda, shoira Muhtarama Ulug'ovaning “Muhabbat saroyi­­da qolganlar” kitobi ko'p masalada, ayniqsa, tasavvurlarning tiniqlashishida   yor­dam berishi mumkin.

…Adabiyot muhiblari maktabda Hamid Olimjon ijodiga bag'ishlab adabiy kecha tayyorlashgan va u muallimning shoirga bag'ishlangan she'ri bilan boshlangandi: “Bovurchi tog'larining orombaxsh shamollari, Ushbu so'zlarim olib Toshkent sari uchingiz… Jannataro diyorning uzoq bir qishlog'idan, Bir to'p ahli ilmlar dildan salom yo'llaymiz… El bunda “O'zbekiston” ohangiga esh bo'lib, “O'riklar gullaganda”            masrur kulib yuradi… Nazmingga sayqal berar ko'plab yoshlar ovozi…”. Mabodo bu “shig'ir” (vaholanki, bunday dil izhorlari o'shanda minglab yozilardi!) shoirning umr yo'ldoshi, “Sao­dat” jurnali bosh muharriri Zulfiya­ga yetib kelganda nima bo'lardi? (Nimadir bo'lardi, rost).

Bu hol ro'y bermadi, ammo Marg'ilon shahridan bosh muharrirga ko'p­lab xatlar kelardi va uning muallifi Muhtarama Ulug'ova Zulfiya opaning chinakam e'tibori va iltifotiga sazovor bo'ldi (yirik jamoat arbobi va madaniyat tashkilotchisi sifatida Zulfiya yilt etgan shu'lani ham ilg'agan, uning alangaga aylanishi uchun ko'maklashgan). Shunday qilib, Muhtarama opa yigirma yilga yaqin atoqli shoira va davlat arbobi Zulfiya bilan hamnafas bo'ldi, bu ulug' insonning teran olamiga nazar solish imkoni, baxti nasib etdi.

Odatda, ko'plar o'zlarini buyuklarga yaqin oladilar, ular bilan tanishligidan, hamkorliklaridan faxrlanadilar. Bu tabiiy hol, negaki, har bir qalb ezgulikka tashna, yaxshilikdan yayraydi, yomonlikdan iztirobga tushadi. Ammo masalaning bir nozik tomoni bor – keyinchalik bu “yaqinlik” sof, halol talqin etilsa, madaniyat tadrijiga xizmat qiladi, mabodo biror manfaat tufayli bu ish amalga oshirilsa, buyuklikning ham qadri jo'nlashib qoladi. O'nlab she'riy to'plamlar va publitsistik to'plamlar muallifi Muhtarama Ulug'ovaning kitobidagi lavhalar   esa yuksak mezonlardan turib, o'zi hayratlangan va iloh darajasida qabul qilgan inson haqida halol munosabat va yorug' niyat bilan qog'ozga tushgan.

Bugun Zulfiya fenomini milliy ibrat, namuna timsoli sifatida ulug'lanmoqda. Men ushbu kitobni mutolla qilib, bu hol qonuniy va zarur ekanligiga qat'iy ishondim. Hayot hukmfarmosi bandalarga ana shunday timsollarni ato etar ekan va bu bilan o'zining buyuk ijodi nimalarga qodir ekanini ko'rsatib qo'yarkan.

“Muhabbat saroyida qolganlar” kitobi muallif Muhtarama Ulug'ova, Zulfiyaxonim xonadoniga yaqin bo'lgan Yulduz Begaliyeva va Sayyora Mamirovaning xotiralaridan tuzilgan. Umumiy jihat shuki, undagi har bir satr samimiyat bilan qog'ozga tushgan, qahramonga chuqur muhabbat varaqlardan silqib turibdi. Bu hol aslo bitikchilarning shunchaki iltifoti emas, balki tiriklikdan hikmat izlagan har qanday odam tashnalik bilan xotiralarni o'qisa va hayot hadisini o'zaro taqqoslab mulohaza yuritsa, shaxsning chinakam benazirligini his etadi, maqtovlar, e'tiroflarga tan beradi. Axir dalillar o'jar bo'ladi-ku. “Oyni etak bilan yopib bo'lmaydi” deyishadi. Shunga jahd qilinsa, etak ko'tarilib, tizza ko'rinib qolar ekan.

Hamid Olimjon va Zulfiya o'n yil birga yashashgan. Shu yillar bir umrga tatirlik bo'lgan. Mash'um ayriliqdan keyin opaga turmushga chiqish taklifini hatto qaynonasi ham bildirgan, “Yoshsiz, umringizni xazon qilmang”, degan Komila aya. Kelinga bu gap og'ir botgan, ehtimol, ilk bora taqdirning mash'um bitigi o'rtab o'tgan, hududsiz olamda yolg'iz qolganini his etgan. Biroq qalbida abadiy ishq alangasi lovullab turgan ayolning tillarida shu so'zlar qotgan edi: “Meni sevgilimdan ayirmanglar, u mening qalbimda tirik yashayapti. Yagona yuragimning yagona sultonini hech kimga almashtira olmayman. Meni tinch qo'­yinglar!” Qayta turmush qurish haqidagi takliflar aytilmadi, omonat dunyo hoyu havaslari ishq va iztirob olovida kuyib, kulga aylanib ketdi, o'tning tafti esa she'rlarga ko'chdi, xolos. Qarang, shu iqrorlar ham qay darajadadir balandparvozdek tuyu­ladi. Holbuki, bu ikki qalb o'rtasidagi munosabat kapalak qanotidan ham nozik, gul tabassumidan ham ma'sum bo'lgan. Ifodalashga “qora so'z” ojiz.

Gul umrning so'nggi kunlarida shunday holat ro'y bergan ekan, buni Zulfiya opa eslaganlar: “Hovlimizning orqasida kartoshka ekilgan yer bor edi. Hamid Olimjon kechki ovqatdan keyin o'sha joyda ishlayotgan edilar. Oy nurida suv jimirlaydi. Choy olib chiqdim.

— Tashna bo'lib turganingda choy olib chiqqan xotiningning sadag'asi ketsang arziydi, — dedilar.

— Tashna bo'lganingizni bildim-da!

Shundan keyin qarshilariga, maysa ustiga o'tirdim.

— Shunaqa ham shoira bo'larkanmi, — dedilar. — Tap etib yerga o'tirdingiz, — dedilar-u, ko'ylak­larini yechib, to'shab berdilar. Men ularning oyoqlarini yuvmoqchi bo'ldim. Shartta qo'limdan ushlab:

— Bu qo'llar mening oyoqlarimni yuvishi emas, sochlarimni silashi kerak, — dedilar.

Bu — 1941 yilning 31 may oqshomi edi…”.

Tong otganda zulmat kecha unutiladi. Yorug'lik barcha sinoatlarni yutib yuboradi. Jumladan, lahzalarning qaytarilmas suratini ham. Abadiy hijron oldidan visolning so'ng­­gi damlari ekan, afsuski, buni har ikki tomon xayoliga ham keltirmagan. Muhabbat arshida baxtiyor juftlikning o'sha onlarini tasavvur qiling, uning ta'rifida hech qanday sun'iylik aralashmagan, hammasi quyma, tabiiy: oshiqlikning chin surati shu darajada yorqin bo'ladimi? “Ko'ylaklarini… to'shab berdilar. …sochlarimni silashi kerak!” Bunchalik oshuftalik, hurmat-muhabbatga falak ham rashk qilgan bo'lsa kerak: ko'p o'tmay baxtiyor juftlik abadiy ajraldi, biri Yaratganning huzuriga ravona bo'ldi, ikkinchisi esa bu sinoatni avlodlarga to umr bo'yi hikoya qilib berish uchun tirik qoldi. Zulfiya o'sha kundan boshlab ikki kishi uchun yashashga mahkum qilingandi go'yo. Va shunday bo'ldi. Oxirida shoiraning iqrori: “Men o'tgan umrimga achinmay qo'ydim… Shu-da bir yashash!”

Zulfiyaning hayoti ko'p qirrali sinovlarga to'la bo'lganini zamonaviy o'zbek adabiyoti tarixi ham, zamondosh­larning jonli xotiralari ham tasdiqlaydi. Bugungi eng yangi taassurotlar ham bu sinovdan sharaf bilan o'tilganiga guvohdirlar. Bunday purviqorlikka Zulfiyani voya­ga yetkazgan muhit, do'stlarning ma'naviy qo'llab-quvvatlashi va, asosan, shoira tiynati va fitratidagi yuksak ma'naviyat yo'l ochgan. Mazkur holni kitobda jamlangan xotiralar orqali butun bo'y-basti bilan tasavvur qilish mumkin. Muallif suhbatlarida “Opaning har bir harakatida, qilig'ida o'ziga xos pokizalik, go'zallik bor edi. Hatto qoshiqni tutish yoki she'r ting­lashi, umuman, biron holati boshqalarga o'xshamas, faqat o'ziga xos edi, — dey­di. — Ammo bu benazirlikni o'zi sezmasdi”. Kitobda bir lavha bor: bir kishi o'zini yaqin olib, shoi­raga dala-hovlini qanday yuritish haqida uzun va'zni boshlaydi. Opaning vaqti ziqligini sezgan shogirdlardan biri: “Sizni telefonga chaqirishayapti” deb suhbatni to'xtatishga majbur bo'ladi. Shu holni opa bot-bot eslab, “O'shanda bir yolg'on ishlatgan edik-a. Yomon bo'lgandi” deb qo'yar ekan. Davr tarbiyalaganmi yoki tabiatida bor bo'lganmi, bunday fazilatli kishilar bilan hayot mazmunli, ularning “pokiza umri”ning o'zi ko'plab balolarga daf bo'la oladilar. Taqdir Zulfiyani shunday yaratgandi.

Shoira sakson yoshlarida “Xotira siniqlari” nomli doston yozdi. Asar g'oyaviylik va badiiylik jihatdan har qanday talabga javob beradi. Ayniqsa, unda katta va mazmunli hayotni kechirgan mo''tabar yoshli ijodkorning umr hikmatini jo'shqin ruh bilan, teran falsafiy ohanglarda aks ettira olgani bu ijodning chinakamiga cho'ng va asil bo'lganini tasdiqlaydi. Bir paytlar “Mushoira” she'ri jahoniy e'tirofga sazovor bo'lgan, butun Osiyoni kuylatgan edi. Ha, Zulfiya o'zi tan olganidek, ikki inson uchun yashadi va ijod qildi. Bahosi shuki, vazifani sharaf bilan uddaladi.

Ulug' ijodkorning shaxsiyati ham yorqin. Boshiga turli savdolar tushdi: goh hammaning nazarida bo'ldi, goh butunlay unutildi, biroq Zulfiya o'zgarmay qolaverdi. Balki u tirik­likning bahosini va unda o'z o'rnini aniq bilgandir. Kitobda keltirilgan mana bu lavhaga diqqat qiling: “…suhbatlardan birida: “Onangizga aytsangiz, erkaklar aza kunlari kiya­digan beqasam chopon tiktirib bersalar”, dedilar. Tushundimki, o'g'illari yoki katta nabiralari kelishi mutlaq bo'lgan ayriliq kunida chopon kiyi­shini nazarda tutyaptilar”… Bu gap­lar shoira hali yetmishga yetmagan kunlarda aytilayotganini hisobga olsak, bunday o'ktamlik va mardonalikka tan bermay iloj yo'q. Oxiratini unutmagan muslimada imon basalomat bo'ladi-da. Zulfiya qismat yozug'idan qochmagan, unga yorug' yuz bilan peshvoz chiqishga har on tayyor turgan. Yana o'sha kunlarda, “azadorlarning choponu do'ppi kiyishlari siyosatga to'g'ri kelmaydigan” zamonlarda bu gaplar aytilayotganini hisobga tortsak, shoirada milliylik, qadriyatlarga fidoyilik naqadar yuksak bo'lganini his etamiz.

Kitobda Zulfiyaning oila davrasidagi maftunkor hayoti ham jonli lavhalarda quyuq aks ettirilgan. U ona, buvi, qaynona sifatida ham o'zi kabi namoyon bo'ladi va jonli lavhalar o'qiganlarda uning timsolini yana ham ko'rkamlashtirishda ko'maklashadi. M.Ulug'ova keyingi yillarda bu mavzuda ketma-ket kitoblar yaratilayotgani, shubhasiz, ular davrimizning yirik bir siymosi haqida bor haqiqatni ang­lashda asqotishini ta'kidlab, Zulfiyaxonimning insoniy fazilatlarini yoshlarga, ayniqsa, yorqin o'rnak qilib ko'rsatish maqsadga muvofiq ekanini eslatadi. “Zulfiya mukofotiga talab­gorlar birinchi nav­batda shu asarlarni qoldirmay o'qishi lozim”, dey­di u.

Shuningdek, kitobda zamondosh­larning, tadqiqotchi-olimlarning ham fikr-mulohazalari mavridi bilan keltirib o'tilgan, bunday usul shoira ijodi va shaxsiyatini yana ham teranroq idrok etishni ta'minlaydi. Zulfiyani o'z davrida katta siyosatchilar, buyuk ijodkorlar, davlat arboblari ham shaxs sifatida, ham shoira sifatida e'tirof etganlar.

Umuman, “Muhabbat saroyida qolganlar” kitobi XX asrning yirik shaxslaridan biri, o'zbek ayoli­ning mukammal namunasi, sevgi va vafo timsoli Zulfiya hayoti lavhalari voqealarning bevosita ishtirokchisi va jonli guvohi bo'lgan so'z rassomi qalami bilan chizilgan tiniq suratdir. Shubhasiz, bu mavzuda hali ko'plab asarlar yaratiladi, mavzuga turli nuqtalardan qarab baho berish davom etadi. Shunday paytda shaxs siyratiga ehtiyotkorlik, hurmat bilan yondashish lozimligi kitob lavhalari orqali ma'lum bo'lib qolmoqda. Zero, “Go'zallik va xunuklik orasi — bir chiziq” deganlaridek, ardoqli shoira shaxsiyatiga doir har qanday izlanish, tadqiqot, badiiy asar asosiy tamoyillardan chekinmasligi, yorqin timsolga zaxa yetmasligi lozim, buyuk ibrat doim ohanraboligini yo'qotmay, aslicha saqlanishi shart. Albatta, bu qad­riyatni ulug'laganlar, o'zini shu safda bo'lishini istaganlar bunday kitoblarni o'qish­lari kerak.

Hakim SATTORIY