Klassik ko'rinishdagi biznes yoxud Kremniy vodiysi yer sharini bitta tugma atrofida jamladi

Bugun dunyoni bir kungina internetsiz tasavvur qila olasizmi? Atigi bir kun “Facebook” yoki “Google” ishlamasa, hamma ishimiz o'lda-jo'lda qolishi, shubhasiz. Ana unda go'yo cho'lda qolgan yo'lovchiday his qilamiz o'zimizni. Bugun “Google”ning qidiruv tugmasi orqali biror nimani axtarar ekanmiz, u bir pasda istagimizni bajo keltiradi. Ba'zida yonimizdagi eng yaqin hamrohimizdan ham ko'ra, “Google” bizning xohishlarimizni to'g'ri anglab muhayyo qilayotgandek. Chunki uning xotirasi biznikidan ancha mustahkamdir. Darvoqe, bizning miyamizdan ham aqlliroq bu kabi ixtironi dunyo­ga keltirgan joy qaer ekanligi hammamiz uchun qiziq, shunday emasmi?

Gollivudni ko'pchilik yaxshi biladi. Butun dunyo kinochilarining, kino san'ati va sanoatining poytaxtiga aylangan go'zal bir shahar. Xuddi ana shunday butun dunyo ilm-fan ahlining, texnikasining, ixtirolarning markaziga aylangan bitta maskan bor bu — AQShdagi Kremniy vodiysidir. Uni ba'zan Silikon vodiysi deb ham atashadi. Jurnalist Don Xefler bu atamani ilk bor 1971 yilda iste'molga kiritgan. Uning maqolalarida Kaliforniya etak­laridagi maskanning Kremniy vodiysi, deb tilga olinishi bu atama tarixini va ommalashuvini kengaytirdi.

Silikon vodiysi — San-Fransisko ko'rfazining qirg'og'i bo'ylab, Menlo Park va San-Xose shaharlari o'rtasida bir milya (taxminan 1,6 km) kichik masofa. Axborot texnologiyalari sanoatining muvaffaqiya­ti Silikon vodiysidan tashqarida, ayniqsa San-Fransisko ko'rfazining sharqiy va shimoliy qismlarida iqtisodiy rivojlanishiga turtki bergan.

Silikon vodiysida atigi 2 million aholi istiqomat qiladi. Aholi soniga ko'ra bu hudud Shveysariya bilan taqqoslanadi, ammo Parij va uning atrofidan kichikroq joydir. Vodiyda bitta muhim xususiyat mavjud (boshqalar qatorida!) — sanoat va ta'lim o'rtasida eng yaqin munosabat o'rnatilgan. Shuning uchun bu yerga nafaqat ixtiro qilishni xohlovchilar o'qishga keladi, balki kelajakdagi ishbilarmonlar — pul ishlashni xohlovchilar ham tashrif buyuradi! Ikki yillik boshlang'ich kasb-hunar ta'limi beradigan munosib jamoat kollejida bir yil o'qish 6-7,5 ming dollarni tashkil etadi! Bunday ikki yillik ta'limdan so'ng chet ellik talabalar AQShda ish boshlash imkoniyatiga ega bo'ladilar!

“Google”, “Amazon”, “Twitter”, “Facebook”, “Apple”, “NASA”ga asos solingan shaharda turish hammani hayajonlantirishi aniq. Axir shundoq yonginangizda butun dunyo aholisini bitta tugmacha atrofida jamuljam etadigan buyuk ixtirolar yaratilgan bo'lsa…

Bu yerda ko'pchilik ertalabki soat 7.30da avtomashinada ishga otlanadi. Shaharda chekuvchilar juda kamchilikni – 1,5 foizni tashkil etadi. Axborot texnologiyasi bo'yicha faoliyat olib boradigan mutaxassislarning oylik maoshlari boshlang'ich ko'rinishi yiliga 100 ming AQSh dollarini tashkil etadi. Vrach va advokatlar esa yiliga 200 ming AQSh dollari oylik olishadi. Albatta, bu bizning O'zbekiston sharoitidagi oylik maoshlar bilan taqqoslanganda “O'-o'-o'” degan taajjubni paydo qiladi. Biroq xarajatlar ham kirimga yarasha-da! Ijara uylari oyiga 3000 dollardan boshlanadi. Ikki qavatli uylarni 1 mln. dollardan 5 mln. dollargacha bo'lgan narxda sotib olish mumkin. 300-400 dollarga bir haftalik oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilsa bo'ladi. Avtobus chiptasi esa 2,25 va bir bak benzin 60 dollar turadi. Stenford galereyasini tomosha qilish esa tekin.

San-Fransisko janubi-sharqidagi ushbu hudud qanday qilib va nima uchun yangi nom, yangi hayotga ega bo'ldi? Bundan 250 yil oldin, hozirgi Kaliforniya Yangi Ispaniya deb nomlangan va na Meksikaga va na AQShga tegishli bo'lgan.

Ha, darvoqe, Kremniy vodiysining tamal toshi Stenford universitetida qo'yilgan. Dunyo­dagi eng nufuzli ta'lim muassasalaridan biri Stenford universiteti, senator va Kaliforniya shtatining sobiq gubernatori Leland Stenford oilasidagi fojia tufayli paydo bo'lgan. Uning yagona o'g'li, Leland 15 yoshida ichterlamadan vafot etadi va ota-onasi universitet ochish orqali uning xotirasini abadiylashtirishga qaror qilishadi.

1885 yilda ular Palo Alto yaqinidagi o'zlarining 8000 gektarlik xo'jaligida talabalar shaharchasini (3300 gektar) qurishni boshladilar va 1891 yilda Leland Stenford kichik universiteti rasman ochildi. Universitet shiori — “Erkinlik shamoli esmoqda” bo'lib, diniy bo'lmagan, erkaklar va ayollar uchun qulay, nafaqat gumanitar, balki aniq fanlarni ham o'rgatadigan Stenford o'zida dinamik tarzda rivojlanayotgan mamlakatning barcha zamonaviy tendensiyalarini birlashtirdi. Bu yerda ular gumanitar fanlar, biologiya va psixologiya bilan ham shug'ullanadilar.

Vodiyni rivojlantirishning muhim qadamlaridan biri Stenford sanoat parkini yaratish edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Stenford universitetida talabalar soni kes­kin oshdi va qo'shimcha mablag'ga ehtiyoj paydo bo'ldi. Universitet katta maydonga ega edi (taxminan 32 km²), uni sotish huquqi yo'q edi (Universitet asoschisi Leland Stenford uni sotish huquqini bermagan). Bunday vaziyatda muhandislik fakulteti dekani, professor Frederik Terman yerni ofis parki sifatida foydalanish uchun uzoq muddatli ijaraga berishni taklif qildi. Shunday qilib, ta'lim muassasasi yerni ijaraga berishdan daromad olishni boshladi va kompaniyalar lizing vositalaridan foydalanishlari mumkin edi. Yuqori texnologiyali kompaniyalar uchun bunday ijaraga cheklovlarning kiritilishi universitetning ikkinchi asosiy muammosini hal qilishga imkon berdi.

Professorning loyihasi asosida 1951 yilda Stenford texnoparki ochildi. Bu yerda talabchan olimlar va muhandislar o'zlarining g'oyalarini hayotga tatbiq etadigan ofis, laboratoriya va ishlab chiqarish binolarini imtiyozli shartlarda ijaraga olishadi. Bugungi kunda 162 ta bino 140 ta kompaniyaning 23 ming xodimi ishlaydigan texnopark ushbu hududda joylashgan. Shunday qilib, ushbu park yer sharini lol qoldiradigan ixtirolarni yaratayotgan eng buyuk olimlar maskaniga aylandi.

Ko'pgina kompaniyalarning tashkil etilishi va rivojlanishi haqidagi hikoyalar shu qadar dramatikki, ular allaqachon suratga olinmoqda. Masalan, bosh qahramonlar Bill Geyts va Stiv Djobs ishtirokidagi “Silikon vodiysining qaroqchilari” filmida shaxsiy kompyuter ixtirosi haqida hikoya qilinadi. Ikkinchi jahon urushining tugashi vodiyda ilm-fanning rivojlanishiga yangi turtki berdi. Urush tugamasdan ham, AQSh hukumati faxriylarni ta'limni qo'llab-quvvatlash das­turini yaratgandi. Bu ko'plab ta'lim muassasalarini, shu jumladan Stenfordni “yangi qon” bilan ta'minladi va universitetning o'ziga hukumat tomonidan kiritilgan sarmoyalar uning texnik imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi.

Vodiy tarixida va uning davlat bilan o'zaro aloqalarida alohida e'tiborga loyiq bo'lgan yana bir ob'yekt — bu Stenford tadqiqot instituti — bu o'tgan asrning to'laqonli innovatsiyalar markazidir. Aynan shu yerda dunyodagi birinchi kompyuter YeNIAS ishlab chiqilgan va qurilgan. Birinchi robot ham shu yerda yaratilgan edi. Bugungi kunda ko'p­lab aerokosmik kompaniyalar Silikon vodiysida joylashgan bo'lib, ularga davlat tomonidan yordam ko'rsatiladi. Bu, o'z navbatida, nafaqat harbiy texnologiyalarni kuchaytirishga, balki o'zlarining tijorat loyi­halarini faol ravishda rivojlantirishga ham imkon berdi. Bu klassik ko'rinishdagi biznes edi.

Bell Laboratories tadqiqotchilari Uilyam Shokli va Uolter Bratteyn qattiq jismlarning yarimo'tkazgich qurilmasi — tranzistor nazariya­sini ishlab chiqdilar va 1956 yilda fizika bo'yi­­cha Nobel mukofotiga sazovor bo'lishdi. Kaliforniya qonunchiligiga ko'ra, qonuniy ishlarga xalaqit beradigan har qanday shartnoma haqiqiy emas. Aynan shu haqiqat Kremniy Vodiysi faoliyatining huquqiy poydevoridir, bu yerda yuzlab va ehtimol minglab kompaniyalar o'z sohalarida erkin raqobatlashadilar.

1959 yil boshida Feyrchildning asoschilaridan biri bo'lgan Robert Noys kremniyga asos­langan birinchi mikrosxemani yaratdi. Intel asosiy kuchlarini yarimo'tkazgichli xotirani rivojlantirishga qaratdi. Va u muvaffaqiyatga erishdi, 1970 yilda magnit yadrolarini almashtirish uchun birinchi bir kilobaytli chipni ishga tushirdi. Bir yil o'tgach, kompaniya elektron kalkulyator uchun bir qator mikrochip­larga buyurtma oldi.

Ikkinchi jahon urushidan so'ng AQSh Mudofaa vazirligi o'z telegraf va telefon tarmog'ining zaifligidan xavotirga tushdi. Bitta muvaffaqiyatli bombardimon butun aloqa tizimini butunlay yo'q qildi. Bu yerda Internet protokoli ishlab chiqilgan bo'lib, u har qanday axborot tarmoqlarini bir joyga to'plash imkonini berdi. Yangi loyiha Internet, deb nomlandi. Uzoq vaqt davomida faqat matnli belgilar uzatilgan, faqat mutaxassislar va kompyuter muxlislari uni qanday boshqarishni bilishgan xolos.

Biroq Internetda ma'lumot topish oson bo'lmagan. Ikkala aspirantlar Sergey Brin va Larri Peyj Stenford universiteti kutubxonasi uchun qidiruv tizimini ishlab chiqdilar. Bu juda muvaffaqiyatli bo'lib, u tezda veb-saytga tarqaldi va 1996 yilda mualliflar “google”ni ro'yxatdan o'tkazdilar. Bu esa butun dunyoni internet tarmog'ida birlashtirdi.

“Apple” shaxsiy kompyuterining tarixi Silikon vodiysi mexanizmi qanday ishlashining aniq namunasidir. 1971 yilda Kupertinodagi o'rta maktab o'quvchisi Stiv Jobs birinchi bor o'spirinlar klubiga keldi. Bu yerda Jobs Stiv Voznyak bilan tanishdi, u allaqachon kompyuter uyasini yig'ib qo'ygan edi. Ular do'stlashdilar va birgalikda dunyoni o'zgartirishga mo'ljallangan “Apple” — Olmani ixtiro qildilar.

Shubhasiz, Stiv Jobs o'zining barcha o'ziga xos xususiyatlarini “Apple”da ko'rdi. Ammo uning muvaffaqiyati bugungi kungacha Silikon vodiysini o'rab turgan, Tesla yoki Facebook singari dunyoni o'zgartiruvchi startaplarda ham o'z muhrini qoldirdi.

Silikon vodiysining asl inglizcha nomi yarimo'tkazgichli qurilmalar (diodlar, tranzistorlar, mikrosxemalar) ishlab chiqarishda silikonni yarimo'tkazgich sifatida ishlatishdan kelib chiqadi. Buni biz kimyo fani orqali yaxshi bilamiz. Vodiyning texnologik markaz sifatidagi tarixi aynan shu sohadan bosh­landi.

2006 yil ma'lumotlariga ko'ra, Silikon vodiysi Qo'shma Shtatlardagi Nyu-York va Vashingtondan keyin uchinchi o'rinda turadi (yuqori texnologiyalar bo'yicha 225,300 ish joyi). Boshqa manbalarga ko'ra, San-Fransisko ko'rfazida 386 mingdan ziyod axborot texnologiyalari mutaxassisi ishlaydi, bu esa Silikon vodiysiga Qo'shma Shtatlardagi eng yirik texnologik markaz sifatida qarash huquqini beradi. Ish bilan band bo'lgan har 1000 kishiga 286 axborot texnologiyasi xodimi to'g'ri keladi.

Rus blogeri Yuriy Dudning ma'lumotlariga ko'ra, juda ko'plab ruslar Kremniy vodiysida taniqli dasturchi sifatida faoliyat olib borishmoqda. Kremniy vodiysida bu sohani to'laqonli o'rganishga bel bog'lagan o'zbekni uchratish mumkinmi? Yoki muhojirotdagi o'zbeklar faqat bola va qariyalarni parvarishlash, tozalik ishlari bilan shug'ullanadimi? Ixtirolar poytaxtining shamollari yurtimizga ham yetib kelsa edi, deb umid qilamiz. Zotan, butun dunyo­­da malakali das­turchilarga, mahoratli texnik mutaxassislarga ehtiyoj katta bo'lgan bir paytda bu soha bizning yurtda ham taraqqiy etishini istaymiz. Qo'lbola dasturchilar emas, asl das­turchilarga muhtojroqmiz.

Go'zal BEGIM