So'zlarni sevayotgan so'zshunos

Urganch davlat universiteti professori, filologiya fanlari doktori, Xorazm joy nomlarini tartibga solish, asrab-avaylash, rasmiylashtirishdek murakkab vazifalarni amalga oshirgan Zarifboy Do'simov umrining 50 yilini talabalarga saboq berishga bag'ishladi. 50 yilki, talabalar qalbiga tilshunoslik fani, so'zlarga mehrni, tilga e'tiborni singdiradi. Shu bois davralarda olim haqida gap ketganida, shogirdlari “har bir so'zni mehr bilan talaffuz qiladi. So'zlarni sevadi, so'zshunos deyish kerak ustozni” deyishadi..

— Har bir so'zning tug'ilish tarixi bor, har bir joy nomida tariximiz, qadriyatlarimiz yashiringan. U bir tilsim, uni ochish bizning va o'zini tilshunoslik fani rivojiga bag'ishlagan yoshlarning vazifasidir, — deydi olim, ko'pincha talabalarga saboq berganida va o'zaro suhbatlarda. — Bugungi kunda ayrim tumanlarda saqlanib qolgan eski atamalar o'rniga yangicha nomlarni qo'yish urf bo'lmoqda. Nega asrlar bo'yi bu yer shunday atalgan, bunda ne sir bor, bu so'zning ma'nosi nima deb qiziqib ko'rmaydilar, undan ko'ra oson yo'l tutib nomni o'zgartirib qo'ya qoladilar.   Bu bilan shu yerning tarixidan xabar berib, qadriyatimizni saqlagan bir atamani yo'qotadilar.

Professor dars jarayonida hamisha kim qaysi mahallada istiqomat qilishi bilan qiziqadi va o'sha joy nomi ma'nosini tushuntirib beradi. Xorazm shevasida mavjud bo'lgan ko'pgina iboralar oldin qanday ishlatilgani, arxaik so'zlar ma'nosi, forsiy arabiydan kirib kelgan so'zlar xususida ma'lumot berib o'tar, shu yo'l bilan talabalarni ona tili faniga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi.

— Ustozimiz yetuk olim, qalbi daryo murab­biy. U tilshunoslik fanining barcha sohalarini yoshlar qalbiga jo aylash bilan o'zbek tiliga bo'lgan mehr, ehtirom hissini ham tarbiyalaydi, milliy qadriyatlarni ulug'lashni, ularni davom qildirishni targ'ib qiladi. U kishi nafaqat ilm, balki odamiylikdan ham saboq beradi, o'tgan allomalar, adiblar ijodi, ular hayotidan sermazmun lavhalarni gapirib, yoshlarning badiiy didini o'stirish, ma'naviyatini yuksaltirishga hissa qo'shib kelmoqda, — deydi shogirdlaridan filologiya fanlari nomzodi Shukurjon Norboyeva.

Shogirdlari ustoz bilan ilk bor audito­riyada qanday tanishganlari xususida shunday hikoya   qiladilar:

Ustozimizni yuqori kurs talabalari uzoq ta'riflashdi. Birinchi kursga qadam qo'yganlar hayrat va qo'rquv aralash tinglashdi. O'qituvchi o'ta bilimdon, talabchan ekanligini, kim qancha kitob o'qiganini va ismlar ma'nosini so'rashini bilib olishdi va hayajon ila ilk bor darsga kiradigan ustozni kuta boshlashgan.

Shahdam qadamlar bilan auditoriyaga kirib kelgan professor dars mavzuini tushuntira boshladi. Talabalarning butun vujudlari quloqqa aylangan, ustozlari tilga olgan har bir jumla ular uchun yangilik edi. Nuroniy siymo, baland, shirali ovoz, hikmatdek yangrayotgan so'zlar ularni o'ziga tobora rom etib borardi. Har bir tovush qalblariga o'rnashib sado berayotgandek tuyulardi.

— Qani aytinglar-chi, Xorazm atamasi qanday paydo bo'lgan? Bemalol, har biringiz fikr bildirishingiz mumkin. “Xato qilib qo'yaman” deb istihola qilib o'tirmang, — talabalarga yuzlanadi o'qituvchi.

Bahs-munozara boshlanib ketdi. Kimdir “quyoshli o'lka”, kimdir “unumdor yer”, kimdir “ona zamin” deya ta'rifladi.

— Xo'sh, qay biri haqiqatga yaqin? Nima yer yuzida boshqa quyoshli o'lkalar yo'qmi? Quyosh faqat Xorazmga o'z nurlarini sochadimi, unumdor yer ham faqat bizda bormi? — Ustoz gapirib turib birinchi qatordagi talabaga yuzlandi.

— Siz qaysi tumandansiz?

— Xazoraspdanman muallim, — dedi talaba.

— Xazorasp so'zining ma'nosini bilasizmi?

— Ming otliq degani ustoz, ming otliqlar diyoridanman, — desam ham bo'laveradi.

— Haqiqatan ham shundaymikan?

Bahs- munozara qizigandan-qizidi.

Xorazm –Xvorazim, “vora” chegaralangan degan ma'noni anglatadi. Zim davlat degan ma'noni beradi. Xazarlar ko'chib kelgani bois Xazoraspni qadimiy nomi Xazaris bo'lgan hozir ham mahalliy xalq Xazaris deb aytadi, ya'ni xazarlar istiqomat qiladigan makon degan ma'noni bildiradi.

Olim so'zlarning ma'nosini tushuntirib berarkan, talabalarga shunday topshiriq berdi:

— Mahmud Qoshg'ariyning “Devonul lug'atit turk” asarini o'qing. Bu sizga — uyga vazifa.

Professor auditoriyani tark etdi, lekin talabalar ko'ngliga o'z fikrlarini muhrlab ketdi. Shu paytgacha joy nomlari haqida o'ylab ko'rmaganlari haqida bir- birlariga gapirib, har bir tovush haqida bahslasha boshladilar, ular ilk marotaba har bir so'zda tarix, qad­riyat yashiringanini angladilar.

— Ustozimiz birinchi darsga kirganida barchamiz sehrlanib qolgandek edik, eshitgan fikrlarimiz biz uchun tamoman yangilik edi!   — deya eslaydi talabalik davrini filologiya fanlari doktori Abdulla O'rozboyev. — O'zimizcha, har bir so'z qanday paydo bo'lgani xususida fikr yuritdik. Ko'cha- ko'yda, o'zaro muo­mala jarayonida qo'llaydigan so'zlarimiz oldin qanday bo'lgan ekan deb o'ylay boshladik. Ustozimiz yuragimizga cho'g' tashladi. Har bir so'z bizga tariximizdan, xalqimiz bosib o'tgan yo'llardan yodgor, u millatimiz o'tmishi, kasb hunarini, turmush tarzini o'zida aks ettirishini o'shanda ilk bora his qilgandik.

UrDU professori, Qoraqalpog'istonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi Zarifboy Do'simov yuksak mavqega ega bo'lguncha qancha zahmat, mehnatlar chekmadi, ne- ne og'ir kunlarni matonat ila bosib   o'tmadi deysiz?

U 1946 yil 26 mayda Xorazm viloyatining Mang'it (hozirgi Qoraqalpog'iston Respublikasi, Amudaryo tumani) tumanining Qilichboy qishlog'ida tug'ilgan. Urushdan keyingi og'ir yillar bolalik davriga o'z zabtini o'tkazgan. Lekin oilasida ziyoli, kitobni jon dilidan sevuvchi kattalar ta'siridami, bolaligidan mutolaaga mehr qo'ydi.

— Yaqinimizdagi do'konda kitoblar sotilardi. Bir kitobni olishga pulim yetmadi. Oyoq ustida turganimcha o'qiy boshladim, — deya eslaydi olim, — sotuvchi mening holatimni ko'rib, xohlagan payting kelib o'qiyver, — deb ruxsat berdi. Har kuni darsdan chiqib, uy yumushlaridan bo'shaganimdan so'ng do'konga yugurardim va sevimli kitobimni o'qirdim. Kitoblar, gazeta, jurnallar menga yo'l ko'rsatdi, qaysi sohani tanlashim kerakligini bolaligimdan anglatishdi. Mutolaa ta'sirida nutqim sayqallana boshladi, so'z boyligim ortdi. Shu bois o'zimcha nimalarnidir qoralay boshladim, o'qiganlarim bo'yicha taassurotlarimni qog'ozga tushirardim. Biror voqea haqida hikoya qilmoqchi bo'lsam, qofiyadosh so'zlarni tanlardim. O'qituvchilarim qofiya tuzishga ustasan deyishardi. She'r yozishga qiziqardim. Ilk she'rlarim tuman gazetasida bosilib chiqqan. O'sha damlarda qanchalik quvonganlarim hali-hanuz yodimda.

She'riyatga bo'lgan qiziqish, kitob mutolaasi, har bir so'z ustida izlanishga chorlaydi. So'zlarning sinonimlarini axtarishga tushardi. Chiroyli so'zlar topishga intilar edi. Xo'sh, “quyosh nega quyosh, osmon nega osmon” deb o'ylagan paytlari ko'p bo'lganini olim yaxshi xotirlaydi. So'z mulkiga sayohat qilishni sevgan 16 yoshli yigit o'z hujjatlarini bir olam orzular og'ushida Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutiga topshirdi. Xavotir ila kuzatib qolgan yaqinlariga institutga qabul qilinganini aytib sevinch ulashdi. 1966 yilda institutni muvaffaqiyatli tugallagach, ish faoliyatini Amudaryo tumanidagi 18-son maktabda o'qituvchilik qilishdan boshladi. 1968-71 yillarda O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi til va adabiyot institutining dialektologiya sektorida laborant, ilmiy xodim vazifalarida ishladi. Bu dargohga yosh yigitni tilshunoslik faniga bo'lgan qiziqish, ayniqsa, so'zlarning tarixi, etimologiyasini o'rganishga bo'lgan havas yetaklab keldi va shu yerda soha bilimdoni, olim Ahmad Ishayev kabi ustoz bilan uchrashish va birga ishlash kabi sharafga noil bo'ldi. Ahmad Ishayev uning qoralamalarini ko'zdan kechirar ekan, shogirdida toponimikaga qiziqish kuchli ekanini, sohaga oid adabiyotlarni qunt bilan o'rganib borayotganini, o'zi ham ancha yangiliklarni ilgari surganini ang­ladi va unga jo'yali maslahatlar berib qo'llab-quvvatladi. Yosh ilmiy xodim tinmay izlandi. Ustoziga o'zini qiziqtirgan mavzu haqida gapirib berdi. “Shimoliy Xorazm toponimlari” mavzusida ilmiy ishga qo'l urdi.

— Nomzodlik dissertatsiyasini yoza bosh­laganimda 23 yoshda edim, — deya eslaydi olim, — bir yil ichida himoyaga tayyor qilib qo'ydim. Ustozim o'shanda “Darrov yozib tugatdingizmi” deb juda hayratlangan edi.

Aslida ilmiy ishga qo'l urishdan oldin qanchalik tayyorgarlik ko'rgani olimning o'ziga ayon edi. Sohaga oid materiallarni qunt bilan o'rgangani, tarixiy asarlar, bizga meros bo'lib qolgan mumtoz adabiyot namunalarini qo'lyozma nusxalarini   o'qigani so'zlarning mag'zini chaqishiga katta yordam bergan, yosh olimning tafakkurini boyitib, bilimini ancha charxlagan edi. Natijada A. Ishayev rahbarligida nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqladi. Rahbar ilmiy xodim bir yil ichida dissertatsiya yozib tamomlaganiga hayratlansa, Moskvadagi (sobiq sho'rolar davrida albatta nomzodlik dissertatsiyasi sobiq markaz olimlari tomonidan tasdiqlanar edi) soha mutaxassislari 24 yoshida hali hech kim olimlar safidan o'rin olmaganini aytib hayron qolganliklarini bildirishdi. Yosh olim shu tarzda fan olamiga o'z so'zi bilan kirib keldi. O'sha yili Xorazm davlat pedagogika instituti rektori yosh olimni ishga taklif qiladi.

1971 yil sentyabr oyidan boshlab Zarifboy Do'simov institutda talabalarga tilshunoslik fanidan dars berishni boshlaydi. Ma'lum davr viloyat hokimligida mutaxassislar guruhi rahbari, 1994-96 yillarda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazining viloyatdagi vakili, 2002-2004 yillarda Xorazm Ma'mun akademiyasida bo'lim boshlig'i kabi mas'ul lavozimlarda fao­liyat ko'rsatdi. Faoliyatini, to'g'rirog'i butun umrini Xorazm toponimiyasi, ya'ni joy nomlarining ilmiy tadqiqiga bag'ishladi. 1986 yili “Xorazm toponimlarining tarixiy lisoniy tahlili” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. 1993 yilda professor unvonini oldi. Shu yillar ichida olimning tilshunoslik rivojiga bag'ishlangan qator asarlari chop qilindi. “Xorazm toponimlari”, “Geografik nomlarning lisoniy xususiyatlari”, “Joy nomlarining siri”, “Toponimika asoslari”, “Avesto va Xorazm onomastikasi tizimining shakllanishi” kabi monografiyalari, “O'zbek tili” (Oliy o'quv yurtlarining rus guruhlari uchun), “Umumiy tilshunoslik”, “Tilshunoslik asoslari” kabi o'quv qo'llanmalari, “Joy nomlarining izohli lug'ati”, “Jer atamalarыnыn qыsqasha sezligi”kabi asarlarida o'zbek tilining, shu jumladan Xorazm shevalarining shakllanishi, taraqqiyot bosqichi, bosh­­qa turkiy tillar bilan o'xshash jihatlari va farqlarini tadqiq qiladi.

Bugungi kunda olimning 14 nafar shogirdi nomzodlik — falsafa fanlari bo'yicha doktorlik (PhD), ikki nafari doktorlik dissertatsiyasini yoqlashdi, 30 nafardan ziyod shogirdlari magistrlik darajasini olishdi. Agar ular bilan suhbatlashib qolgudek bo'lsangiz, ustozlari bilan haqli ravishda faxrlanishlarini, hamisha undan ibrat olib yashayotganlarini aytishadi.

Olimning safdoshlari esa nuktadon olim, adolatparvar inson, igna bilan quduq qaziganday ish tutib, tinmay izlanishdan to'xtamaydi, juda dadil, zakovatli inson deyishadi.

— Zarifboy yetti o'lchab bir kesadi, — dey­di UrDU professori Hamdam Abdullayev, — uning siyratida qat'iyatlilik, olimlik, shoirlik, san'atga moyillik, dilkashlik, top­qirlik, ehtiyotkorlik kabi sifatlar mavjud. Shu sifatlari va bilimi bois hamisha ehtirom og'ushida umrguzaronlik qilib kelmoqda. Kimdir olim bo'lishi mumkin, biroq odam bo'lishi qiyin. Zarifboy olim odam, haqiqiy inson, yaxshi do'st, ajoyib murabbiydir. U universitet uchun ko'p ishlar qildi, yaxshi ilmiy kadrlar tayyorladi, fanda o'z maktabini yaratdi.

Ayniqsa, Xorazm shevalarida mavjud bo'lgan ayrim so'zlar qardosh xalqlarda ham uchrashi, o'zbek adabiy tilining boyishida ularning o'rni borligi, Hazrat Navoiy asarlarida ishlatilgan ko'pgina so'zlar bugungi shevalarda   mavjudligi haqidagi fikrlari diqqatingizni tortadi.

— “Xiva” so'zini olib ko'raylik, — deydi olim, — uni har kim turlicha izohlaydi. Birov quduqqa nisbat beradi. Emishki, sahrodan o'tib borayotganlar bir quduqqa duch kelishibdi va suvini ichib, “xey vah” deyishibdi. Shu bilan ushbu yerda makon tutib qolishibdi va Xiva atamasi shundan kelib chiqqan emish. Aslida bunday emas, bu so'zning asl ma'nosi   “kichik qishloq” degan tushunchani beradi. Biror atama paydo bo'lganidan so'ng yillar o'tishi bilan harf yoki tovush o'zgarishiga uchrashi tabiiy hol. Hozir ishlatadigan so'zlarimiz xuddi shunday jarayonlarni “boshidan kechirgan”.

Tilshunos tashqi reklama bannerlari yozilishida yo'l qo'yilayotgan xatolar, qator mahallalarda ayrim ko'chalar bir xilda nomlanayotgani haqida e'tirozli fikrlar bildirishdan charchamaydi.

— O'zbek tili va adabiyot fani o'qituvchilari jonkuyar, vatanparvar bo'lishi kerak. Vatanparvar bo'lmagan odam tilga e'tiborsiz bo'ladi. Til axir millatimiz belgisi, agar befarq, loqayd bo'lsak, tilimiz taqdiri nima bo'ladi, til yo'qolsa, millat yo'qoladi, milliy merosimiz ham yo'qqa chiqadi, deya qayg'uradi olim.

Yana suhbat orasida tilshunoslik fani rivojiga hissa qo'shayotgan shogirdlari ko'pligini faxr bilan ta'kidlaydi.

Taniqli olim yaqinda 75 yoshga to'ldi. Xorazm­ning birinchi toponimshunos olimining yubileyi vohada ilm ahllari davrasida keng nishonlandi. Tadbir o'ziga xos samimiy ruhda o'tdi, kechani tilshunoslarning bayrami deb ham atashdi.

Mehribon TILLAYEVA