Qadrini topmagan geolog
Mirmajid Zokirov nomi bugun faqat ayrim geologlargagina tanish bo'lishi mumkin. Ha, faqat keksaroq geologlarga yoki ayrim tadqiqotchilarga. Zero, ko'pchilik geologlar o'z sohalariga katta hissa qo'shgan marhum hamkasbini yaxshi bilganlarida bu yil Mirmajid Zokirovning tavallud sanasi nishonlangan bo'lardi. Zero, u shunga arzirli ish qilib ketgan — fan sohasidagi xizmatlari uchun O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan geolog unvoniga sazovor bo'lgan, geologiya va mineralogiya fanlari doktori, professor ham edi.
Bundan tashqari, Mirmajid Zokirov qatag'on davr dahshatlarini boshidan kechirib Sibirdan omon-eson qaytgan ziyoli, ko'plab dolzarb mavzularda chiqishlar qilgan publitsist, “Muzdan chiqqan chaqmoqlar” qissasi va boshqa voqeiy hikoyalar, badihalar yozgan adib ham bo'lgan. Demak, o'z sohasidan tashqari shunchalik xizmatlar qilgan Mirmajid Zokirov xotirlashga, nomini abadiylashtirishga arzigulik shaxs bo'lgan. Afsuski, ommaviy befarqlik, hatto ziyolilar orasidagi loqaydlik bois ham bugun ko'pchilik marhum geologning vatanimiz oldidagi tarixiy xizmatlarini bilmaydi.
Shunday ekan Mirmajid Zokirovning tarixiy xizmatlari haqida dastlab e'tibor qarataylik: 1997 yilda 74 yoshida vafot etgan marhum geolog o'z sohasiga oid 6 ta monografiya, 26 ta ilmiy-ommabop risola, 250 ga yaqin ilmiy maqolalar, 30 dan ko'p ilmiy tavsiyalar, ikkita patent va 3 ta mualliflik guvohnomasining sohibi edi. Bundan tashqari, Mirmajid akaning faoliyatidagi tavsiyalari asosida 3 ta zavod qurilgan, bitta shag'al kareri va 3 ta barxan qum karerlari asosida 3 ta silikat g'isht chiqaruvchi zavod bunyod qilingan edi.
Tabiiyki shunchalik fidokorona ishlarni u 1950-54 yillarda Sibir qamoqxonalaridan qaytib kelib amalga oshirdi. Ma'lumki, 1950 yillardagi qatag'on davr haqida so'z ketganda faqatgina Said Ahmad, Shukurillo, Maqsud Shayxzoda, Hamid Sulaymon va boshqa ba'zi ijodkorlar tilga olinadi. Biroq bu safdagi qatag'on azoblarini boshidan kechirgan ziyolilar orasida Mirmajid aka ham bor edi. M.Zokirov istiqlolga erishilgandanoq qatag'on davr jabrini o'z tanasidan kechirganligi bois bu haqda ko'plab maqolalar, voqeiy hikoyalar va taqdirdoshlari haqidagi qissasini chop qildi. Biroq o'zini qatag'on jabrdiydasi deya biron mukofot olish ilinjida mahkamalarga borib yurmadi. Faqatgina davr dahshatlarini o'z asarlarida ko'rsatib berdi va bu ishi orqali yoshlarni ogohlikka undadi, tarixiy haqiqatni o'z holicha ko'rsatib tasvirladi.
Olim bilan bir mahallada yashagan taniqli adabiyotshunos Abdug'afur Rasulov (oxiratlari obod bo'lsin!) bu haqda shunday xotirlagandilar:
— Mirmajid aka necha yillar mobaynida ertalabki soat 6 dan 8 gacha jismoniy tarbiya bilan shug'ullanar, Do'mbiroboddan Chilonzor metrosigacha yayov kelib, piyoda ketardilar. Shunga qarab u kishini sog'liqlari zo'r ekanda deb o'ylashingiz mumkin. Lekin Mirmajid akaning og'izlarida bitta ham o'z tishlari yo'q edi. Ko'zlariga linzasi qalin oynak taqardilar. Quloq tom bitgan — maxsus apparatsiz hech narsani eshitmas edilar. Ustiga- ustak har yili ikki-uch bor kasalxonaning yurak xastaligi bo'limida davolanar edilar.
Abdug'afur aka aytgan voqelikning sababi tabiiyki qatag'on davrlarida Sibir sovuqlarini o'z tanasida sinab ko'rganligi, Magadan turmasining azoblariga bardosh berganligida edi. Mirmajid aka bu azoblar haqida bir qator maqolalarida, “Muzdan chiqqan chaqmoqlar” qissasida batafsil yozib o'tgandi.
Afsuski, turma azoblaridan qutulib kelgani, oqlangani bilan qadrdon shahri Toshkentga kelib osoyishta hayot kechirib ketolmadi. Zero, 1954-55 yillardayam qamoqdan kelganlarga ishonchsizlik bilan qarovchilar anchagina edi. Shu bois, Mirmajid aka kun ko'rish, ro'zg'orini sudrash maqsadida hatto turli yumushlar qilib yurishga majbur bo'ladi. Vaholanki u O'rta Osiyo davlat universitetini bitirgan geolog mutaxassisligiga ega edi.
Lekin o'sha zamonlarda sobiq ittifoq davri bo'lganligi bois, Moskvaga yozgan murojaatlari e'tiborga olinib, unga Toshkentdagi mahkamalar e'tibor qaratadi va sevgan kasbi geologlik bilan shug'ullanishga ruxsat qilinadi. Shu tarzda Mirmajid Zokirov “Sredaazgeolnerud” trestida, so'ngra geologiya qidiruv otryadida kichik geolog, bo'linma boshlig'i bo'lib ishlaydi. Amaliyotni nazariya bilan uyg'unlashtirib aspiranturada tahsil oladi. ToshDU (hozirgi O'zMU)da “umumiy geologiya” fanidan talabalarga saboq beradi. So'ngra, O'zFA geologiya va geofizika institutlarida tadqiqotlarini davom ettiradi. 1962 yilda nomzodlik, 1970 yili doktorlik dissertatsiyasini yoqlashga muvaffaq bo'ladi.
Xullas, 1997 yil vafot etgunicha nafaqat o'z sohasi istiqboli uchun katta xizmatlar qildi. Buni olimning nazariyalari amaliyot bilan uyg'unlashganida, ya'ni innovatsiyasini keng yo'lga qo'yganligidan bilish mumkin. Biroq Mirmajid Zokirov fan istiqboli, yurtimiz taraqqiyoti uchun katta xizmatlar qilgan, yuksak unvonlar bilan taqdirlangan bo'lsa-da, oddiy odamlardek kamsuqum yashab o'tdi.
Ma'lumki, yurtimiz istiqlolga erishgan dastlabki yillardagi iqtisodiyotdagi tanglik, o'tish davri qiyinchiliklari olimlarning yashash darajasiga ham ta'sir qildi. Sho'ro davrida yetarlicha maosh bilan ta'minlangan aksariyat olimlar singari Mirmajid akayam bozor iqtisodiyoti davrida qiynalib umr kechirgan. Bu haqda qo'shnilaridan biri A.Rasulov shunday xotirlagandilar:
— “Oltin Meros” xalqaro jamg'armasi buyurtmasi bilan taqdirida 20 asrning muhri o'chmas iz qoldirgan san'at, ilm, badiiy adabiyot namoyandalari haqida videomonolog-filmlar yarata boshladig-u, men Mirmajid akani videotasmaga yozib olishni yuragimga tugib qo'ydim. Maqsadimni Mirmajid akaga aytdim. Qachon, qanday “yozib” olishimizni kelishib oldik. Ertaga “yozamiz” deb tayyorgarlik ko'rayotganimizda, Mirmajid aka biznikiga o'ta kayfiyatsiz holda chiqib keldilar.
— Ukajon, meni “yozib” olmay qo'ya qoling. Uyimda sharoit yo'q: bunaqa ishlar osoyishta vaziyatda bir piyola choy ustida qilinadi. Men o'zbekman, axir. Odamning hurmati uchun dasturxon yozishim kerak. Meni ma'zur tuting, – dedilarda bitta-bitta qadam tashlab g'amgin keta boshladilar.
Ha, Abdug'afur aka aytganidek Mirmajid akaning hayoti “ro'shnoligi tansiq umr qissasi”dan iborat bo'ldi. Qatag'on davr azoblarini tortgani keksayganida kuchaydi — xastalik kuchayib, yurak xuruji bilan qayta-qayta shifoxonada davolanishga majbur bo'ldi.
— Mirmajid aka hayotda yayrab yashnamadi. Ishonchsizlikmi, kamsitishmi, ishqilib nimadir, uning doimiy yo'ldoshi bo'ldi. Domlaning bitta ulkan zavqi bor edi: ilmiy ish qilish, ilmiy-targ'ibotchilik faoliyati bilan shug'ullanish. U yuzlab ommaviy maqolalar yozdi: ona-yurt bag'ridagi boyliklarni targ'ib qildi. Geolog kasbiga yoshlarda mehr-muhabbat uyg'otishga intildi, tog'u toshlarni, cho'lu biyobonlarni kezib yerosti boyliklarini izlayotganlar haqida ko'p yozdi. Mirmajid aka bozor iqtisodi zamonining kishisi, istiqlolning fidoyisi edi. U “Gilmoya va sarmoya”, “Shuvoq oltinga guvoh” singari maqolalarida gilmoyadan olinadigan foydalar haqida, shuvoq bor yerda oltin bo'lish ehtimoli haqida yozadi. Mirmajid aka gilmoyadan sanoat mahsulotlari barpo etish usullarini kashf etdi, qator iqtisodiy manfaati bor takliflar bilan tegishli tashkilotlarga chiqdi, — deya xotirlagandi A.Rasulov.
Afsuski shunday tinib-tinchimas olim vafot etib ketganiga ham bugun 21 yil bo'libdi. Xo'sh, yurtimiz taraqqiyotiga o'z hissasini qo'shgan Mirmajid akani o'tgan davrda nega xotirlamayapmiz?
Ehtimol shiddatkor davrdagi befarqlik tufayli e'tiborsizlik qilgandirmiz. Biroq bugungi islohotlar davridagi yurtimiz taraqqiyotiga mehnatlari singan insonlarni qadrlash davom etayotgan jarayonda, Mirmajid Zokirovning ham xizmatlarini e'tirof etish zarur.
Menimcha, u kishi tahsil olgan va ishlagan O'zMUning geologiya fakultetida olimning 100 yillik sanasini inshonlash va bu marosimni har yili an'anaviy tarzda o'tkazilsa adolatdan bo'lar edi. Shuningdek, “Muzdan chiqqan chaqmoqlar” qissasini (“Sharq yulduzi” jurnalining 1998 yilning 1-sonida chop etilgan) ham nashriyotlarimiz qaytadan kitob holida chop qilsalar savob ish bo'lardi. Bundan tashqari, olimning matbuot sahifalarida chop etilganicha qolib ketgan yuzlab maqolalari asosida saylanma asarlarini nashr etishni ham o'ylab ko'rish lozim.
Negaki, Mirmajid akaning maqolalari orasida aynan bugungi davr uchun g'oyatda zarur bo'lgan, ishlab chiqarishga tatbiq etsa bo'ladigan innovatsion g'oyalar ko'p. Masalan, “Milliy tiklanish” gazetasining 1996 yil 26 noyabr sonidagi maqolasida “Sog' tuproqdan pishiq g'isht yasash qanchaga tushadi?” savolini o'rtaga qo'yib, Vatan tuprog'ini ayashni o'rganaylik degan da'vat bilan chiqqan, ming yilda bir mm sof tuproq hosil bo'lishini ta'kidlab o'tgandi. Shu bilan birga qurilishda xorijiy davlatlar tajribasidan kelib chiqib, mahalliy sharoitimizni e'tiborga olib, o'ziga yarasha takliflar bilan chiqqandi. Bugungi bunyodkorliklar davrida balki olimning shu va shu singari takliflarini o'rganib chiqish foydadan xoli bo'lmas?!
Eng asosiysi yurtimiz istiqboliga o'z hissasini qo'shgan olim nomini abadiylashtirishni, asarlarini geologlar uchun qo'llanma sifatida nashr etishni, “Mirmajid Zokirov zamondoshlari xotirasida” yodnomasini chop etishni, hayoti va faoliyati haqida hujjatli film ishlashni ham taklif qilgan bo'lardik. Shuningdek, Yunusoboddagi “Qatag'on qurbonlari” muzeyiga Mirmajid Zokirovning surati, faoliyati aks etgan ma'lumotnoma ham qo'yilsa, qatag'on davri jabrini chekkan olim ruhi shod bo'lardi.
Umid BEKMUHAMMAD