Baliqni boshidan tozalagan yurt

Poraxo'rlik Osiyo xalqlarining o'ziga xos xususiyatlaridan biri bo'lgan, deya xotirlaydi mamlakat bosh vaziri bo'lgan Li Kuan Yu o'z asarlarida. Singapur davlatini korrupsiyadan tozalash — loyqa suvni zilol holga keltirishdan-da qiyin, deyishgan. Li Kuan Yu 30 yildan ortiq millat otasi sifatida hukumat tepasida turgan bo'lsa, bu taloto'p vaziyatni tartibga solish uchun astoydil harakat qiladi. U baliqni boshidan tozalashga qaror qilib, mayda poraxo'rlarga nisbatan arqonni uzun tashlab qo'ygan. Dono Li bor diqqat-e'tiborini yuqori davlat amaldorlariga qaratgandi. Korrupsiyaga qarshi byuro direktori istalgan odamga qarshi ish ochish huquqiga ega bo'lgan. Li Kuan Yu shubha ostiga tushgan do'stlari, hatto qarindoshlarini ham ayab o'tirmaydi.

“…Parlament a'zosi Fi Yu Kok naq 4 marta lavozimini suiiste'mol qilib, jazoga tortildi. Yetkazilgan zarar 60 ming AQSh dollariga teng edi. U qamalib, biroz muddatdan so'ng 36 ming AQSh dollari garov puli evaziga ozodlikka chiqdi va Tailandga qochib ketib, nochor yashay boshlaydi.

Eng achinarlisi, Fi Yu Kok Milliy rivojlanish vaziri Ti Chen Vanni ham jinoiy harakatlariga sherik qilgan edi. Bir haftadan so'ng, janob Van o'z joniga qasd qildi…”, deb xotirlaydi Li Kuan Yu.

Amaldorlarni qamash, quvg'in qilish va ularning o'z joniga qasd qilishi kabi holatlar odatiy tusga kirgandi. Jazolar ayovsizligidan davlat xizmatchilari u yoqda tursin, oddiy fuqarolar ham o'g'rilik qilishga nihoyatda qo'rqardi. Yirik amaldorlarga bo'lgan munosabat quyi pog'onadagi davlat xizmatchilarining faoliyatini qat'iy tartibga solib turgan.

“…Rasmiy qarorgohim davlatga tegishli. Oddiy fuqarolardan hech qanday ustunligim yo'q. Mashina, haydovchi, bog'bon, oshpaz va boshqa xizmatchilarim ham umuman bo'lmagan…”, deb yozadi Li Kuan Yu.

Hukumat ishlaydigan fuqarolarga qamchi bilan bir qatorda shirinlik ham tutardi. Bu davlat amaldor va sudyalarining oyligi ancha baland bo'lgan. Masalan, Singapur bosh vaziri dunyo­dagi eng oyligi yuqori vazir bo'lib, sudyalar ham yiliga 1 million AQSh dollaridan kam maosh olmagan. Li Kuan Yu kam oylikka ishlagan rahbar va xodimlar ko'plab yetakchi davlatlarni kasodga uchratgan, deb hisoblagan…

Singapurda davlat xizmatchisi uchun barcha qulayligu shart-sharoitlar yaratilishi bilan birga, mansabini suiiste'mol qilganlarga qasos, mol-mulk musodarasi, qashshoqlik va oila uchun sharmandalik tizimi qat'iy ishlaydi. Hatto hozir ham har bir amaldor: “Sen va oilang doim ta'minlanasan. Faqat halol ishla! Qoidani buzsang, jamiyat senga chiziq tortadi”, jumlalarini hayotiy me'zon deb biladi.

Mamlakat korrupsiyadan qanday xalos bo'lgan bo'lsa, xuddi shu tartibda iflos shaharni Osiyoning eng toza va dunyoning namunali markazlaridan biriga aylantirdi.

Masalan, ilgari Singapurda ichimlik suvi umuman bo'lmagan. Ekvatordagi bu shahar-davlatning kanalizatsiya va ariqlarida suv nihoyatda iflos holda oqardi. Toza suv qo'shni Malayziyadan maxsus quvurlar orqali keltirilgan. Ammo orolning tejamkor aholisi iflos suvlarni to'plab, yuqori texnologiyalar asosida tozalab, shisha idishlarga quydi. Natijada yangi, toza ichimlik suvi paydo bo'ldi. Mamlakatdagi barcha iflos suv qayta ishlanib, iste'molga yaroqli holga keltiriladi.

Uzoq yillardan buyon Singapur oqova suvini dengiz va daryoga chiqarmaydi. Tejamkor aholi nafaqat dengiz suvi, hatto yomg'ir va qor suvidan ham xuddi shunday unumli foydalanadi. Bugun Singapurda 15 ta suv ombori mavjud. Maktab­larda o'quvchilarga suvni tejash uqtirilib, toza suvdan unumli foydalangan fuqarolar kommunal to'lovlarda chegirma va yengilliklarga ega bo'lishadi.

Singapur ko'chalari toza, binolari baland va chiroyli. Bu davlatda tupurish, yo'l-yo'lakay nimadir yeb ketish, jamoat joyida yomon musiqa chalish yoki odobsizlarcha qo'shiqlar kuylash qonun bilan taqiqlangan. Ko'chani qo'ya turing, hatto uy sharoitida ham yalang'och holda yurish mumkin emas. Bu “jinoyat”ni sodir etgan kishi 2000 AQSh dollari miqdorida jarima to'laydi yoki uch oygacha ozodlikdan mahrum qilinadi.

Bugun Singapurda saqich chaynash ham mumkin emas. Saqichni mamlakatga import qilish jinoyatdir. Davlatga chet eldan saqich olib kirgan, “saqich kontrabandasi” bilan shug'ullanganlikda ayblanadi va bu uchun 100 000 AQSh dollarigacha jarima to'laydi yoki 2 yillik qamoq jazosiga mahkum etiladi.

Mamlakatda hozir ham o'lim jazosi mavjud. U eng og'ir jinoyatlarga, masalan, o'ta vahshiy qotillik, giyohvand moddalar savdosi bilan shug'ullanish, korrupsiya, davlatga xiyonat va prezident hayotiga suiqasd qilish kabi holatlarda qo'llaniladi.

Singapur jahondagi eng kichik mamlakatlardan biri bo'lsa-da, ba'zi sohalarda dunyoning gegemon davlatlari bilan ham bemalol raqobatlasha oladi. Bu yerda tabiiy qazilma boyliklari, neft va gaz konlari umuman bo'lmagan. Qishloq xo'jaligi ham deyarli rivojlanmagan edi. Xo'jalikka mo'ljallangan yerlarning umumiy maydoni 10 ming kvadrat kilometrdan sal oshadi, xolos. Shunday bo'lishiga qaramay, aqlli iqtisodiyotni tizimli ravishda yo'l­­ga qo'yish natijasida bu davlat yildan-yilga yuksalib bormoqda.

Aytgancha, Singapur 100 foiz go'shtni import qiladi. 96 foizdan ortiq dengiz mahsulotlari, 93 foiz sabzavotlar va 80 foiz tuxum ham qo'shni mamlakatlardan keltiriladi. To'g'ri, yashash uchun juda qimmat davlat, ammo milliy daromad ham kishi boshiga 35 ming dollargacha o'sgan-da!

Ekspertlar turli davlatlar aholisining daromadini hisoblab, Singapurni jahon reytingining 4-o'rniga loyiq topishdi. 2019 yilda Jahon banki uni biznes uchun eng qulay davlat deya tan oldi. Korrupsiya darajasi pastligi bo'yicha 2020 yildagi “The Transparency Internetional” jahon reytingida Yangi Zelandiya va Daniyadan keyin Singapur 3-o'rinni egallagan. Ma'lumot o'rnida, bu ro'yxatning 146-o'rnini ming afsuski, qizil chiziqcha bilan biz “zabt etganmiz”…

Singapur ko'chalarida ichki ishlar xodimlarini deyarli uchratmaysiz. Xavfsizlik organlari faqat videokameralar yordamida kuzatuvni amalga oshiradi. Biroq davlatda jinoyatchilik darajasi nihoyatda past. Ma'lumotlarga ko'ra, har 100 ming kishiga yiliga 0,032 foiz jinoyat to'g'ri kelarkan.

Singapur hukumati 2030 yilgacha aholi sonini 30 foizga ko'paytirishni maqsad qilgan. Singapurlik fuqaro farzand­li bo'lganida, oila hisobiga bog'cha to'lovi va tibbiy xizmatlar uchun pul o'tkazib beriladi. 2016 yil mart oyidan ilk farzand uchun to'lanadigan bir martalik pul mukofoti 6 ming AQSh dollari, uchinchi va keyingi farzandlar uchun esa 8 ming AQSh dollari qilib belgilangan. Bir necha yildan buyon AQShning “Bloomberg.com” moliyaviy-iqtisodiy axborot agentligi Singapurni “Dunyo­dagi eng sog'lom mamlakat” deya e'tirof etib kelmoqda…

Abdulaziz AHMEDOV