“Shvetsiya matbuotida tanqid qilingan holatga zudlik bilan chora ko'riladi”

Turli davrlarda zamonning zayli bilan yurtimizni tark etib ketgan vatandoshlarimiz bugun jahonning barcha hududlarida ham topiladi. Shvetsiyadagi muhojir vatandoshlarimizdan biri Muqim Mahmudovning ikki o'g'li Shamsiddin va Nuriddin Mahmudovlar yaqinda O'zbekistonga kelishgan edi. Dunyo ko'rgan kishilarning suhbatini olgan yaxshi, deb, ular bilan ko'rishdik, gaplashdik. Quyida suhbat asnosidagi ayrim fikr va mulohazalarni umumlashtirib, e'tiboringizga havola etishni lozim topdik.

Vatandoshlarimiz yurt sog'inchi, Ona tuproq qadri, muhojirlikdagi hayoti, o'qishi, ishlari haqida hikoya qildilar. Har bir narsada hikmat bor, deganlaridek, ularning gurunglari ham mushtariylarimizni befarq qoldirmaydi, degan umiddamiz.

Tashqariga birinchi qadam

Otamiz ham, onamiz ham ToshDU (hozirgi O'zMU)ning o'zbek filologiyasi fakultetida o'qishgan. O'sha yerda tanishib, turmush qurganlar, biz shu tuproqda tug'ilganmiz. Lekin 2007 yildan beri Shvetsiyada yashab kelmoqdamiz. Bu davlat Skandinaviya yarimorolning sharqiy qismida joylashgan. Maydoni O'zbekistonnikidan biroz katta, ammo aholisi ko'p emas, 10 milliondan ziyod. Shvetsiya davlat tuzumiga ko'ra, konstitutsion monarxiya hisoblanadi. O'lka hududining 9 foizi ko'llardan, 50 foizdan ziyod qismi o'rmonlardan iborat. Aholisining 90 foizdan ortig'ini shvedlar tashkil qiladi. Rasmiy til — shved tili. Aholining 80 foizdan ko'proq qismi shaharlarda yashaydi. Shvetsiya intensiv qishloq xo'jaligiga ega bo'lib, yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat hisoblanadi.

Dastavval, Shvetsiya to'g'risida o'zimizning ham umuman ma'lumotimiz yo'q edi. U yerga ketishimizni yo'lga chiqishdan bir hafta oldin bilganmiz. Ota-onamizning: “U yerda archa eksak, falon pul berisharkan, shu bilan kun ko'rib, bolalarimizni o'qitamiz”, deb gaplashishganini eslaymiz. Shvetsiyada naqd o'rmonning orasiga shaharlar tushgan. Ikki-uch soat daraxtlarning orasida ketib borarkanmiz “Shu o'rmonning ichiga tashlab ketisharkan-da”, deb o'ylagandik. Sekin-asta hammasi iziga tushib ketdi.

Dastlab borganimizda, shubhasizki, tilni bilmaganmiz. Maktabda sinfdoshlar boshqacha nigoh bilan qarashardi. Tilni o'rganganimizdan so'ng shvedlar orasida yashash yengillashdi. Xokkeyga qatnab, shvedlar bilan o'sha yerda yaxshigina tanishib oldik. Lekin biz o'zbekmiz, milliy qadriyatlarimiz, dinimiz mavjud. Shved madaniyatining bizga to'g'ri keladigan tomonlari bor, to'g'ri kelmaydigan tomonlari ham bor. Moslashish mumkin bo'lgan jihatlariga moslashdik.

Shvetsiya fuqaroligini olganmiz, bir shvedga qanday munosabatda bo'lsa, bizga ham shunday munosabatda bo'lishadi. Ular tekin o'qisa, biz ham tekin o'qiy olamiz. Ular ishlaydigan ishlarda biz ham ishlaymiz qo'limizdan kelsa, albatta.

Bir ishni o'g'lingizga yoki begonaga berish kerak bo'lsa, o'g'lingizni tanlaysiz-ku. O'zbek yoxud boshqa millat vakiliga ko'mak berish mumkin bo'lsa, o'zbekni tanlaysiz. Ularda ham shunday. Lekin o'z ishingizning ustasi bo'lsangiz, ko'kragingizdan itarishmaydi.

Biroz kulgili, ammo juda og'ir…

Shvetsiyada yashayotganimizga noyabrda 14 yil bo'ladi. Aqlimizni taniganimizdan beri u yoqda yashayotganimizni hisobga olsak, O'zbekistondan ko'ra Shvetsiya haqida taassurotlarimiz ko'proq. Ammo baribir Vatan deganda shu yurtni tushunamiz. Vatanni qo'msash katta bo'lganimiz sari kuchayib boraverdi. O'zbekistonda ammalarimiz, xolayu tog'alarimiz bor. Shved o'rtoqlarimiz bilan gaplashganimizda, “Buvimnikiga borib keldim. Buvim falon narsa pishirib berdi”, deydi. Biz esa shu narsadan mahrum edik. Bizning faqat ota-onamiz bor edi. Maktabga boramiz, uyga kelamiz. Yana atrofdagi o'zbeklar bilan ham ozgina bordi-keldimiz bo'lgan. Lekin qarindoshchilik boshqa narsa-da. U paytlari vatandagilar bilan telefonda ham gaplasholmasdik. Dadamizning kelib chiqishi asli O'shdan, shuning uchun ular bilan oz-moz muloqot bo'lgan.

Yoshlikdan qarindoshlar bilan birga bo'lmadik. Hozir, ayniqsa, bilinadi. Xorazmga borganimizda bizni hech kim tuzuk tanimadi. O'zimiz ham ba'zan xolalar yoki tog'alarni bir-biridan ajratolmay qolamiz. Bu biroz kulgili, ammo o'ylab ko'rsangiz, juda og'ir…

Bir gap bor edi: “O'zingning davlatingda “shved”san, Shvetsiyada — muhojir”. Vatanimizda bizga “bu shved bo'lib ketgan” degan nigoh bilan qarashadi. Shvedlar bizni begona deb biladilar. Shunday qilib, arosatda qolib yashadik. Lekin Xudoga shukur, bizning eng katta yutug'imiz tilimizni saqlab qolganimizda bo'ldi. Ota-onamiz Vatanni til va din orqali ko'nglimizga ekkan. Biz tengi o'zbek bolalari hozir tilini unutib yuborishgan, bobo bilan nevara bir-birini tushunmaydi.

Diniy bag'rikenglik borasida

Shvetsiyada o'zining millatini ustun qo'yish bor, baribir. Ish qidirayotganda ko'p duch kelish mumkin bu narsaga. Anketalarga asl ism-familiyangizni yozsangiz ish chiqavermaydi, shvedcha ism-familiya yozsangiz darrov ishlar chiqib kelishni boshlaydi.

Shuningdek, bizning musulmonligimiz, namozxonligimiz bor. Shvedlarning ham ba'zilarida islom to'g'risida xato tushunchalar mavjud. Ammo tizim bunday emas. Masalan, onamiz maktabda o'qituvchi. Bir safar maktabning kichik bir xonasida namoz o'qiyotganlarida erkak farrosh kirib, baqir-chaqir qilib, so'kkan. “Nimaga bu yerda namoz o'qiyapsan?” — deb. Onamiz qo'rqib qolib, o'sha yerdan o'tib ketayotgan maktab direktoriga bo'lgan voqeani aytib, yig'lab yuborganlar. Ertasi kuni o'sha farrosh ishdan haydalgan. Demoqchimizki, tizimda erkinliklar bor. “Bir odam namoz o'qigani uchun tahqirlanibdi, buni maktab direktori bila turib, bosdi-bosdi qilibdi”, degan gap chiqib ketadigan bo'lsa, maktab uchun badnomlik bo'ladi.

Yana bir misol, yaqinda bir katta kompaniya musulmon xodimlariga tanaffus vaqtida ham namoz o'qish mumkin emas, degan talab qo'ygan. Bu holat gazetalarda e'lon qilinib shov-shuv bo'lib ketdi. Keyin o'sha kompaniya namoz o'qishga ruxsat berishga majbur bo'ldi. Chunki xodimning o'z ixtiyorida bo'lgan vaqtdagi faoliyatiga hech kimning aralashishga haqqi yo'q. U noqonuniy ishlar bilan shug'illanmasa bo'ldi.

Ammo odamlarda har xil fikrlar bo'lishi mumkin. Oxirgi yillarda musulmonlar ko'paygani sababli qarshiliklar ham biroz sezilyapti. Boshqa tomondan, bizning musulmonlar ham har doim odobli bo'laverishmaydi. Doim ham islomni to'g'ri suratda ko'rsatisholmaydi.

Eng arzon ishchi — o'zbeklar…

O'zbeklar Shvetsiyada ham anchagina. Asosan, ko'pchiligi ishlash uchun borgan. Farroshlik, ustachilik va shu kabi jismoniy ishlarga yollanishadi. Yoki kirakashlik qilishadi. Aqliy ishlarda ishlaydiganlari kam. Shvedlarning o'zlari ham aytib qolishadi: “Oliy ma'lumotli kishilar ham bu yerda shafyor bo'lib yurishadi”, deb.

O'zbeklar Shvetsiyada yangi xalq, yaqin 5–10 yil ichida borib joylashishmoqda. Shuning uchun ota-onalar jismoniy ishlar ortidan pul topishsa, ularning bolalari o'qib, davlat ishlariga ham joylasha boshlaydi.

Shvedlarda bir gap bor: “Arzon ishchi qidirsang, polyakni yolla, undan arzoni —ukrain. Eng arzoni kerak bo'lsa, o'zbekni yolla”. Ha, shved uchun arzimagan hisoblangan pul ham o'zbek uchun mo'maygina mablag'.

Shuningdek, Nuriddin mana bunday qo'shimcha qildi: “Men Shvetsiyadagi eng nufuzli universitetlardan biri bo'lgan Upsalada farmatsevtika bo'yicha o'qiyman. Talabalarning yarmi shved bo'lsa, qolgan yarmi boshqa yerlik. Lekin bu oliygohda hozircha mendan boshqa o'zbek yo'q”.

Bola ota-onasidan olib qo'yilishi mumkin

Biz Shvetsiyaning qishlog'ida ham, shaharida ham yashadik. Qishloqdagi maktab ta'limi shaharlardagidan ancha yaxshi. O'qituvchilarning qiladigan ishi kamroq bo'lgani uchun o'quvchilarni bemalolroq o'qitadi. Markazlar va chekka hududlarda maktablarning bir xil statusda bo'lishiga katta e'tibor qaratishadi.

Shvetsiyaning boshqa barcha sohalarida bo'lmagani kabi ta'lim tizimida ham pora, tanish-bilishchilik kabi illatlar yo'q. Biz kichik sinfligimizdan beri Shvetsiya ta'limini olayotgan bo'lsak, bir marta ham pora, degan narsaga duch kelmadik. Balki juda katta bir odamning, vazirning bolasi bo'lsa, qandaydar “qo'llab yuborish”lar bo'lishi mumkindir. Lekin unday narslar ro'y bersa ham, darrov gazetalarga chiqib ketadi.

Onamiz pedagogika bo'yicha o'qidilar. Dip­lom ishida O'zbekiston ta'lim tizimi bilan Shvetsiya ta'lim tizimini solishtirgan. O'qib achindik. Yosh qizlar bilan intervyu uyushtirilgan. Ba'zilari: “Yoshligimda yaxshi o'qirdim, keyin tashlab ketdim. Oilamiz kambag'alroq, ota-onamning meni o'qitishga kuchi yetmadi. Hech narsani bilmaydiganlar ham “besh” olib ketaveradi. O'qituvchi o'ziga beradigan sovg'aga qarab baho qo'yadi”, deb aytgan… Biz ham Shvetsiyaga dastlab borganimizda moliyaviy ahvolimiz u qadar yaxshi emasdi. Ammo maktabda a'lochi o'quvchilar bo'lganmiz. O'qituvchi sen puldorning bolasi emassan, yoki begona yurtdansan, deb ajratmagan.

O'qituvchilarning hurmati ham baland. Ortiqcha ish qilmaydi. Bir soat dars o'tsa, shu darsni o'tishga tayyorlangani uchun yana bir soat darsning pulini qo'shib berishadi.

Maktab paytida bolaning uyida o'qishga xalaqit beradigan holatlar sezilsa, tezda choralar ko'riladi. Hatto bola ota-onasidan olib qo'yilishi ham mumkin.

Shvetsiyada xalq ta'limi kabi oliy ta'lim ham tekin. Masalan, talaba oilali bo'lsa ham, ijarada turishini, yeb-ichishini, ostidagi mashinasining xarajatlarini qop­lay oladigan darajada pul topa olishi mumkin. Buning uddasidan chiqolmasa, davlat unga juda kam foizli qarz beradi. Qarzni esa aniq bir ishga joylashib, ishlashni bosh­laganidan keyin to'lashi mumkin.

Shu o'rinda aytib o'tishimiz kerakki, 14 yilga yaqin vaqt davomida Shvetsiyada yashayotgan bo'lsak, O'zbekistonda rivojlantirilishi kerak bo'lgan sohalarni ko'ramiz-da, “Qanday qilib shunga hissa qo'shsam, bo'ladi, u yerda olgan bilimim bilan vatanimga qanday naf yetkazishim mumkin”, deb o'ylaymiz. Qachondir u yerda o'zlashtirgan yutuqlarimizni bu yerga olib kelish niyatimiz bor. Eng birinchi o'zgarishi kerak bo'lgan soha — ta'lim tizimi. Bu o'zgarsa, boshqa hamma narsa iziga tusha boshlaydi.

Qonunga hurmat

Shvedlar qonunni nihoyatda hurmat qilishadi. Masalan, guvohi bo'ldikki, O'zbekis­tonda kimdir yo'l harakati qoidasini buzdimi, nohaq bo'lsa ham, YPX xodimiga e'tiroz bildirib turaverarkan. Shvetsiyada esa aksincha. “YPX xodimi meni to'xtatdi”, deb aytishga uyalishadi. Chunki eshituvchilar ham: “O'zingdan ayb o'tgan-da”, deyishadi. Yo'lda ming tirbandlik bo'lsa ham, chetdagi jamoat transportlari uchun ajratilgan yo'lga hech kim chiqib ketmaydi. Kutish kerak bo'lsa, kutib o'tiraverishadi. Eng oddiy narsalarga ham jiddiy qarashadi. Masalan, ko'chada yoki binoda kichik bo'lsa ham axlat tashlolmaysiz. Jazodan qo'rqqaningiz uchun emas, uyalganingizdan. Xalqning ongi shunday shakllangan.

Shuningdek, yuqorida ta'lim haqida gapirganda ham aytdikki, korrupsiya urchib ketmagan. Deyarli o'n yillarga yaqin vaqtdan beri hokkey o'yinlariga hakamlik qilamiz. Shu jarayonda ham biror marta kimdir kelib, bizga pul taklif qilmagan. Shvedlar bu narsa haqida o'ylab ham ko'rishmaydi, to'g'risi.

Matbuot real kuchga ega

Shvetsiya matbuoti real kuchga ega. Biror gazetada qandaydir tanqidiy maqola chiqsa, albatta, tanqid ostiga olingan holat o'rganilib, chora ko'riladi. Faoliyati tanqid qilingan bo'lsa, unga chora ko'rilishidan avval pushaymonlik bilan o'zi iste'foga chiqib ketadigan mansabdorlar ham bor. Bir qiziq misol aytadigan bo'lsak, Shvetsiyadagi eng katta partiyalardan birining yetakchisi Mona Salin ismli ayol davlatning puliga o'zi uchun ikki dona shokolad olgan. Oxiri shuni deb ishdan ketdi. Xullas, matbuotda biror narsa e'lon qilinsa, reaksiya va natija, albatta, bo'ladi.

G'urur

Shvetsiya 100 yil oldin juda yomon ahvolda bo'lgan. Ichkilikbozlik shu darajaga yetganki, aroqni taqiqlash xalq orasida ovozga qo'­yilganda natijalar salbiy chiqqan. Ishxonalarda pul o'rniga aroq beriladigan darajaga yetgan. Shu yo'l bilan xalqning ongi past darajada ushlab turilgan. Ammo xalq abadiy bunday yashamaydi. Shunday qilib, shvedlar tarixda hech qachon hozirgi paytidagidek rivoj topmagan. Bu sababdan ular davlati bilan g'ururlanishadi.

Shvetsiyadan chiqib ketadiganlar kam. Ketsa ham, ko'pincha sovuq iqlimdan qochib ketishadi. Yoki katta-katta kompaniya rahbarlari boylik orttirish uchun ketishi mumkin. Chunki Shvetsiyada soliqlar ancha baland. Lekin hech kim kun ko'rolmay qolib, davlatni tashlab ketmaydi.

Shved xalqi nihoyatda oddiy, ortiqcha narsalarga intilib yubormaydigan xalq. Bir shveddan “Hayotda maqsading nima?” — desangiz, “Volvo”, villa va it”, deb javob beradi. Ya'ni, bitta “Volvo” mashinasi, bitta villasi hamda bitta iti bo'lsa, kifoya.

Shvedlar uzoq vaqtdan beri osoyishtalik, to'qchilikda yashashayotgani uchunmi, juda bemalol. Ayniqsa, qishloq joylarda hech qanday muammosi yo'qday yashashadi. Davlat ishlarida ishlovchilar tavozeli. Odamlarda bir-biriga bo'lgan ishonish kuchli. Biz dastlab yashagan joyda tuxum sotadigan do'koncha bor edi. Kamera o'rnatilmagan, ko'pincha sotuvchisi ham bo'lmasdi. Borib tuxumni olasiz, falon dona tuxum oldim, deb yozasiz, pulni tashlab, qaytim qutisidan qaytimni olib ketaverasiz. Bu siz bilan biz uchun hayratlanarli, to'g'rimi? Vaholanki, biz musulmonmiz, yolg'on gapirish, o'g'rilik qilish gunoh ekanini bilamiz.

Yana, vatandoshlarning bir-biriga qiladigan munosabatlari farqli. Bir vo­qeani aytsak: O'zbekistonda emas, Qirg'izistonda bo'lgan. Shunga o'xshash holatlar O'zbekistonda ham bo'lganini eshitganman, lekin guvohi bo'lmaganman. Xullas, bundan 2–3 yil avval Qirg'izistonga qo'ndik. Aeroportda xodim: “Sumkangni yerga qo'y, och!” — deb qo'pol muomala qilyapti. Keyin: “Pas­portingni ber”, dedi. Pasportning rangini ko'rib, muomalasi o'zgardi. Qirg'izchada so'kib turgan odam, o'zbekcha gapira bosh­ladi. Chet el fuqarosining pasporti bo'lgani uchun o'sha joyda bizga haddi a'losida hurmat ko'rsatdi. O'zining xalqi bo'lsa, yerga uraverar ekan.

O'zbekistonda buning boshqacharoq, til bilan bog'liq ko'rinishini uchratish mumkin. Odamlar qaysidir bir chet tilida, asosan, rus tilida yaxshi gapira olishsa, o'zlarini elita qatlam vakilidek his qilishar ekan. Shvetsiyada ham ba'zi vatandoshlarni ko'ramizki, bolasi bilan ham shved tilida gaplashadi, ko'chada ham. O'zbekcha gapirsangiz, o'zbek tilini bilmaganga oladi o'zini. Vaholanki, bu o'zining zo'rligini ko'rsatish emas, balki past ketishdir. O'z ona tilini qadrlamagan xalqdan boshqa nimani ham kutish mumkin?!

Balki dunyoviy jihatdan ayrim tomonlardan orta qolib ketgandirmiz, ammo milliylik, ma'naviyat, ma'rifat, diyonat, til nuqtai nazaridan ustunliklarimiz bo'lsa borki, kam emas. Albatta, bu narsalarni saqlab qola bilmoq juda-juda muhimdir.

Shahzod ShODMONOV

yozib oldi.