Samimiyat sehri

Maktab o'quvchisi edik. Saylov, Oliy Majlis, Deputat degan gaplar nima ekanligini uncha tushunib-anglamagan paytlarimiz edi. Undan-bundan, o'qituvchilarimizdan so'rab bildikki, odamlar o'zlari ishongan, el ichida tanilgan kishilarni saylab ovoz berisharkan. Keyin ular vakil bo'lib, xalqning hayotini yaxshilash uchun qonunlar yaratisharkan. Har holda, ustozlarimiz mana shunday sodda qilib tushuntirishgan. Ochig'i, yoshimiz 45 dan oshib, matbuotning serg'alva ko'chasida yurganimizga ham bir yigitning yoshi bo'layotganiga qaramay, bugun ham bu atamalarning g'oyat o'tkir ma'nolarini to'la chaqib oldik, — deya olmasam kerak. Yodimda qolgani shuki, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga Urgut tumanidan qo'­yilgan uchta nomzodning biri Abdusaid Ko'chimov edi. Adabiyotu san'atga qiziqib yurganim bois, Abdusaid Ko'chimovning hikoyalarini o'qigan edim. Rosti, shunday taniqli inson urgutlik ekanligidan o'sha maktab o'quvchilik paytimdayoq behad g'ururlangan, u kishiga chin dildan havas qilganman.

Dadam rahmatlidan so'raganimda, Abdusaid akaning padari buzrukvori Ko'chim bobo bilan juda yaqin bo'lishganini, katta bobolarimiz ham bordi-keldi qilishganini ko'p aytardilar. Keyinchalik jurnalistika sohasiga ishqim tushib, shu yo'nalishda o'qiyman, deganimda ham dadam: “O'qiyver, o'zim seni Abdusaid akangga aytib ishga joylashtirib qo'yaman”, – derdilar. Men esa bu gap­lardan havolanib, xuddi Akaning yonida ish boshlagan kishiday tutardim o'zimni.

Talabalik ham nasib etdi. Samarqand davlat universitetidagi tahsil chog'ida domlalarimizdan biri dalda berdi: “Sen yozishdan to'xtama, men Ko'chimov bilan zo'rman, o'zim aytib seni ishga joylashtiraman”. Yana hovliqib qoldim. Qarang, farishtalar omin degan ekanmi, o'qishimiz Toshkentga ko'chadigan bo'ldi. Mana, Xudoning o'zi yo'l ochdi, endi ikkilanish yo'q, Akaga uchrashaman, “ishga kirib olishim endi naqd bo'lgani”ga o'zimda ham sira shubha qolmagan edi.

Shunday qilib deng, poytaxtda o'qishni bosh­lab yubordik. Jurnalistika amaliyot bilan tirik. Shu bois boshlang'ich kursdanoq amaliyotga qatnab, ishga kirib olgan poytaxtdagi yangi kursdoshlarimizni ko'rib shoshib qoldim. Chunki bizning orzu qilib, intilib yurgan narsamiz ular uchun oddiy holga aylanib ulgurgan edi. Shunda Samarqanddan kelgan saboq­doshlarimiz ham tezroq ish topishga yo'l qidira boshladik. Ayrim kursdoshlarimiz TV.ga ishga o'tdi, ayrimlari radioga joylashdi. Qanday kirding, desam, falonchi amakim yoki tog'am Ko'chimov bilan jo'ra ekan, shu kishiga ayttirib ishga joylashtirdi, deyishar, bu gaplardan battar ichim qizirdi. Hamma ishni yig'ishtirib, ertagayoq, yo'q, shu zahotiyoq Abdusaid akaning yonlariga boraman, — deya jiddu jahd qilganlarim ko'p bo'ldi, yana o'sha nimadir yo'l qo'ymaydi: yo andisha, yo o'zimga ishonmaslik. Vaholanki, tinmay maqola yozar, ular markaziy gazetalarda bosilib turgan bo'lsa ham o'zimga ishonmasdim. Ana shu ikkilanish bois g'oyibona ustozim, bolalikdan havas qilganim —Abdusaid Ko'chimov bilan yuzma-yuz tanishish ortga surilaverdi, surilaverdi. Bu orada markaziy nashrlardan biriga ishga kirdim, ana-mana deguncha yillar o'tib ketaverdi.

Oyda yoki ikki oyda bir qishloqqa borsam, dadam: “Abdusaid akang bilan tanishdingmi?”, deb so'rab qolardilar. U kishi katta odam, mingta ishlari bor, borib nima ham deyman, mana ishlab yuribman-ku, deyman. “Gap ishda emas, musofirchilikda yuribsan, Ko'chim bobo juda odamni qadrlaydigan inson edi, farzandlari ham shunday. Bir tanishib olsang, ko'nglim tinchiydi-da, o'g'lim”, derdilar dadam yana. Xo'p-xo'p, deb keksa otamga va'dalar beraverdim, ammo tabiatan yotsirash, xilvatnishinlik bois bu “xo'p-xo'p”larimning “bo'ldi, tanishib oldim”, degan gaplarga almashishi qiyin edi.

Aslida esa eng muhimi, Abdusaid aka haqidagi yaxshi gaplarni kunda kunora eshitish edi. U kishining qo'l ostida ishlagan, shogird sanalgan yuzlab hamkasblarimiz, yozuvchilardan qay biri bir paytlar qiynalib yurganida ustozning ko'magi bilan poytaxtda muqim qolganini aytib bersa, yana boshqa biri umr yo'liga Abdusaid akaning ulkan odamiyligi bois mazmun kirganini yozardi. Bunday gaplar xuddi men haqimda aytilgandek xursand bo'lardim. Nega xursand bo'lmaysan, axir: tamakining zahar-zaqqumi, ertayu kech qora mehnatdan boshqasini bilmaydigan manzil makoningdan shunday inson chiqqan bo'lsa-yu va yana u kishini hamma zo'r, deb tursa, faxrlanmaslik mumkinmi?

“Handalak”chilar — Ortiq Sultonov va Zokir Ochildiyevni bugun hamma taniydi. Ortiq Sultonov bir kuni gapdan gap chiqib qanday qilib mashhur bo'lishgani, buning sababchisi kim ekanligini aytib qoldi:

— Samarqandda juda qiynaldik, — dedi Ortiq Sultonov. — Zokir ikkimiz nima bo'lsa bo'lar, deb Toshkentga yo'l oldik. Tavakkal qilib Abdusaid akaning oldiga kirdik. Xo'p desa, yaxshi, agar ishga olmasa, zorimiz boru zo'rimiz yo'q deb turibmiz. Ustoz muddaomizni eshitgach, tortmadan hech narsa yozilmagan oppoq qog'ozni olib, uning tepasiga ishga olinsin, deb imzo chekdilar. Keyin bizga uzatdilar: ariza yozib, qo'l qo'yinglar…

Ortiq aka zavqu shavq bilan yana ko'p gap­larni aytar ekan, men ustozning mardligi haqida o'ylayman. Kim nima desa desin, lekin bu holatni iste'dodni oldindan ko'ra olish, iqtidorni kashf etish, yutuq va muvaffaqiyatni avval-boshdan his eta bilish, deb tushunaman. Keyin-keyin bildimki, Abdusaid aka uchun bunday yaxshiliklar qilish odatiy ekan. Xuddi sizu biz har kuni choy ichib ovqat yeyishni esdan chiqarmaganimizdek, ustozning ish kuni kimgadir yaxshilik qilish bilan boshlanar ekan. Qanday go'zal fazilat!

O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasida ishlaydigan do'stlarimizdan biri bir holatni gapirib bergan edi. U o'z ko'rsatuvining navbatdagi soni uchun qahramoni sifatida Abdusaid akani chaqiribdi. Kirish yo'lagidan olib o'tayotganida nazoratda turgan militsiya xodimlari baravariga “chest” berib, ustoz bilan quchoqlashib ko'rishibdi.

Bu balki kimlar uchundir erish tuyular, ammo bir vaqtlar ishlab ketgan joyingga yo'ling tushganida, avvalo yuzing yorug'ligini his qilish bo'lsa, ayni damda bunday ehtiromni ko'rish, yana deng hech qanday foydang tegmagan odamlardan e'zoz va hurmatni qabul qilib olishdan ham ortiq xurramlik, mamnuniyat bormikan?!

Ustozning ezgu xislatlariga ana shu tarzda havas qilib, u kishiday odamiy bo'laylik, deya orzumand bo'lib yurganimizda, samarqandlik bir ijodkor akamiz o'g'lining uylanish to'yiga aytib qoldi. Mezbonlar ko'rsatgan joyga yaqinlashib qarasam, Abdusaid aka boshchiligidagi bir guruh taniqli insonlar o'tirishgan ekan. Ham yoshlik, ham hayajon sabab bir zum kalovlanib qoldim. Shunda Abdusaid aka keling, keling dedilar. Bu iltifotdan qalb mehrga qonib, o'tirdim. Fotiha tortilgach, kimdir hammani bir-biriga tanishtira boshladi. Yanayam qattiq hayajonlandim. Meni nima deb aytar ekan bu odam deyman ichimda. Boshimni egib o'tiribman, yana ustozning ovozi meni ajablantirdi: “Bu yigitni tanishtirib o'tirmang, hamma taniydi eshon boboni”. Ana bo'lmasa, deyman o'zimga o'zim. Sen o'zingni chetga olib yurganingga zo'r tanbeh bo'ldi. Ustoz bu gaplarni meni xijolatdan qutqarish uchun aytayaptilar, deb o'yladim. Keyin tabrik uchun so'zga chiqqanlarida ham gap orasida maqolalarimni o'qib borishlarini aytdilar. Buniyam ko'ngil uchun dedim. Keyin kelib o'tirgach, aynan so'nggi paytlarda yozgan maqolalarimdan uch-to'rttasini aytib, mulohaza bildirdilar. Xullas, shu to'y sabab ustoz bilan tanishib oldim.

Abdusaid Ko'chimovning adabiyot olamidagi o'rni, asarlarining ahamiyati haqida shu sohaning bilimdonlari, nuktadonlari gapirsa arziydi. Ammo bu borada bilganim shuki, ustozning “shirin tili” bor. Hikoyalari, bir-biridan ajoyib qissa, esselarini o'qisangiz, ular xuddi kino tasmasidek ko'z oldingizda gavdalanaveradi. Chunki hayotning, hayotiylikning bor rangi bo'y ko'rsatib turadi ustozning har bir asarida. Pub­litsistikasi ham xuddi hikoyadek yoziladiki, ikki qo'lingizni ko'tarib tan bermasdan ilojingiz qolmaydi. Abdusaid Ko'chimov she'riyati esa—katta she'riyat. Ulkan iste'dod bilan bitiladi.

Ko'p xizmat safarlarida yurganda, qaerdansiz, deya so'rab qolishsa, Samarqandning Urgutidanman deyman. Shunda juda ko'pchilik, Abdusaid aka bilan bir joydan ekansiz-da, deyishadi. Ha, xuddi shunday deyman. Va bir vo­qeani yangi tanishlarga ham aytib beraman.

Talabalik paytimda azbaroyi muxlislik bois O'zbekiston xalq artisti Sherali Jo'rayev haqida bir maqola yozdim. Maqola o'sha paytlari har bir soni qo'lma-qo'l bo'lib o'qiladigan nashrlarning birida chop etildi. Hofiz bundan mamnun bo'lib yurgan kunlarda u kishining uylariga bordim. Sherali aka uylangan-uylanmaganim bilan qiziqdilar. Bo'ydoqligimni aytdim. Uylaning, to'yga boraman, desalar bo'ladimi? Shunday mashhur san'atkorning eng chekka tumanning bir qishlog'iga borishini, qishloqdoshu qarindoshlarning qanchalar xursand bo'lishini ko'z oldimga keltirdimu to'yning aniq kunini belgilash uchun Sherali Jo'rayevning uylariga bordim yana. Bir kunni belgilagan hofiz, qishlog'ingizga qanday boriladi, deb so'rab qoldilar. Unday deyman, tushuntirolmayman, bunday deyman uqtirolmayman. Oxiri Abdusaid Ko'chimovning qishlog'iga yaqin, shundoq o'tsangiz bizni qishloq, degandim, boshida shuni aytmaysizmi, buncha qiynalmay deya kulgandilar mashhur hofiz.

Shunaqa, tom ma'noda g'ururlansam, maqtansam arziydi. Chunki kamina chindan ham Abdusaid Ko'chimov bilan deyarli bir qish­loqdanmiz. Ammo baribir “masofani saqlash” degan narsa miyaga qattiq o'rnashib qolgan. Zotan, ustoz degan ulug' rutbadagi odamlarni hadeb bezovta qilaverishni, bo'lar-bo'lmasga vaqtlarini olishni yarashmaydigan yumush deb bilaman.

Ustoz haqida kezi kelgan ekan, yana bir og'iz gap aytishni joiz deb o'ylayman.

Hammamiz bilamiz, Abdusaid Ko'chimov uzoq yillar O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi raisi sifatida ishlab, nafaqat ushbu katta ijodiy jamoani har jihatdan rivojlantirdi, balki televideniening xalqqa yaqin bo'lishiga ham erishgan edi. Va bu yerda yuqorida aytganimizdek, yuzlab ijodkorlarning bo'y ko'rsatishiga ustozlik qildi. Shundan so'ng “Xabar” gazetasi bosh muharriri sifatida faoliyat yuritdi va bu nashr “yo'q joydan” nufuzli nashrga aylandi qoldi. Adadi 20 mingdan oshdi. Mana bir necha yildirki, O'zA — O'zbekis­ton Axborot agentligiday nufuzli axborot maydoniga bosh bo'lib, uning eng yetakchi agentlikka aylanishiga erisha oldi. Bugun UzAni nafaqat mamlakatimizda, balki ko'plab dunyo yurtlarida bilishadi, jahon axborot agentliklari u tarqatayotgan xabarlardan foydalanadi. Chunki agentlik bir nechta tillarda nafaqat qaynoq xabarlar, siyosiy-ijtimoiy materiallar, balki kutilmagan shaxslar, taniqli insonlar bilan qilayotgan jonli suhbatlari hech kimni befarq qoldirmayotir.

Faxr, G'urur, Ehtirom. Gazetalarda, asosan, katta ruknlar sifatida qo'yiladigan bu so'zlarni katta Ustozlarga jumladan, Abdusaid Ko'chimovga nisbat etib aytilsa ham joiz bo'ladi, shubhasiz.

Shuning uchun ham elimizning katta ijodkorlaridan biri, qalbi samimiyatga to'la Abdusaid aka bilan faxrlanaman.

Maqsud JONIXONOV