Millat va hayrat hayqirig'i

Mashhur san'atkor, O'zbekiston xalq artisti,  Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori Sherali JO'RAYEV haqida publitsistik qo'shiq

So'z va ohang uyg'unligi, badiiy yuksak she'rlarning qo'shiqqa aylanganligi, ovozdagi joziba O'zbekiston xalq artisti Sherali Jo'rayev ijodiga xos fazilatlardir. Yarim asrdan ko'proq vaqt mobaynida o'zbek xalqining tiliyu dilidan tushmagan hofizning hayot va ijod yo'li bir maromda kechmaganligi u haqda yozilgan maqolalar, esselar, ocherklar va boshqa tur asarlardan ham yaxshi ma'lum. Ushbu maqolani tayyorlashdan maqsad buyuk san'atkorning umr bekatlaridagi sehrli evrilishlarga yana bir bora, bir qur nazar tashlamoqdir.

Uning qudratli ovozi o'tmish bilan bugunning mangu nolalarini, ohanglarini, barhayot an'analarini o'zida mujassam etgan ma'naviy ko'prik. Ajdodlar bilan avlodlarning boqiy tuyg'ularini zanjirday mustahkamlagan. Asriy dardlarimizga malham bo'ladi uning qo'shiqlari. Hayot muammolarini yengib yashashga, kelajakka dadil qadamlar tashlashga da'vat etadi.

Bu nolakor, betakror va mag'rur ovoz Andijonda tug'ildi. Anjon tomonlarda yangradi bu qudratli sas. U sharafli kasb egasi cho'pon otasiga ergashib, dashtu tog'larda, adoqsiz dalalarda qo'y boqib yurgan kezlarida xirgoyi qilib yurishni sira-sira kanda qilmadi. Uning yoqimli va shirali ovozini ilk bor eshitgan otasining yuragi jizilladi, ichidan xursand bo'lib, o'g'lini duo qildi.

O'g'il esa duo qanotida kengliklar, tog'-toshlar bag'rida yuragi to'lib-toshib kuylayveradi. Bolaligidan qo'shiq uning jonu jahoniga aylanib, jajji yuragidan mustahkam o'rin olgan edi. Bir kun kelib bu xirgoyilar uni ovoz sultoniga aylantirishini hali o'zi bilmasdi. Bir kun kelib, bu mag'rur va yorqin kamalakday tovlanuvchi jarangdor ovoz million-million yuraklarni maftun etishini, zabt qilishini xayoliga ham keltirgan emas.

Uning yagona buyuk orzusi bor edi: qo'shiq kuylash. Hali hech kim eshitmagan, hali hech kim aytmagan qo'shiqni aytishni istardi. Bu qo'shiq uning yuragida tug'ilib, voyaga yetayotgan edi. U o'z qo'shig'i bo'lishini xohlardi. Bu yo'lda tinimsiz izlandi, xazinatoparlar singari chinakam ter to'kdi. U birinchi qo'shig'ini katta sahnada 1966 yil, ya'ni 19 yoshida kuylab, muxlislarning yuksak olqishiga sazovor bo'ldi. Va mana 50 yildan buyon sahnadan tushmaydi, olqishlar tark etmaydi uni. Mashhur kosmonavt Solijon Sharipov hofizning “Oltin qanot qushlar uchsin” qo'shig'ini kosmosda turib eshitganligini hamisha faxr bilan eslaydi…

— Biz ulug' hofizni o'zimizga pir deymiz, – deydi taniqli xonanda Sobirjon Mo'minov.

Orzulari ushaldi. Ollohning inoyati bilan tug'ilib o'sgan ona-zamini, ulg'aygan Vatani, ulug'lab kuylagan xalqi uni qo'shiqchi qildi, qalbining to'ridan joy berdi.

U jonajon Vatanini, ulug' ona xalqini baralla kuylashdan bir lahza ham to'xtamadi. Vatan va xalq uning mangu, umrboqiy mavzusi, mangu qo'shig'i edi. U haqiqiy vatanparvar, shoirlar – goh Abdulla Oripov, goh Erkin Vohidov bo'lib nido qildi. Vatan mehri va ishqini yuraklarda gullatdi.

Bu o'tli qo'shiq yangraganida xalqimizning yuragida MILLAT va HAYRAT hayqirdi, g'ururimiz tog'day yuksaldi, o'zini, o'zligini ang­ladi. Qo'shiqni yana yuqori pardalarga ko'tardi. Avjini baland oldi. Bu qo'shiq hatto Amerikani ham hayratga soldi:

Amerika – sehrli diyor

Uxlar edi Kolumb ham hali.

Dengiz ortin yoritdi ilk bor,

Beruniyning aql mash'ali.

Kolumbda bor alamim manim,

O'zbekiston, Vatanim manim…

U yana ham katta yurak, shijoatli va o'ktam ovoz bilan kuylagan “O'zbegim” qo'shig'ida shunday na'ra tortdiki, xalqning yuragi qaynab, qalbi kengayib, yuksalib ketdi, qaddini yana g'oz qildi, boshiga do'ppisini mahkam qo'ndirdi.

Bu davrda sho'roning qatag'on va kamsitish siyosati avjiga chiqqan, tahlikali, g'urbatli yillar edi. So'zdan, harfdan, ijrodan siyosiy xato izlanadigan mudhish davrlar edi. Lekin hofiz bu qo'shig'i bilan bizning ulug' va buyuk o'zbekligimizni hamisha yodimizga solib, kuylab keldi. Bu o'sha zamonda haqiqiy jasorat va qahramonlik edi. Bu qo'shiqni yuragida olovi bor hofiz ayta oladi.

Hofiz hamisha she'rning yuragini qalbiga jo etib, o'z yuragiga joylab keyin kuylaydi. Repertuar ustida juda jiddiy ter to'kadi. Vaqt va zamon o'tayotir. Lekin uning repertuaridagi umri boqiy qo'shiqlarini hamon zavq-shavq bilan tinglaydilar. Repertuar shodasidan tushib qoladigan o'tkinchi qo'shiq yo'q. Asosiy sabab: hofiz so'zni chuqur va cheksiz muhabbat bilan sevadi, sevib ardoqlaydi. So'z, avvalo, uning yuragida jarang beradi. “So'zi aning ne balo shirindir…”

Har bir ijro etilgan yangi qo'shiq hofizni kashf qiladi. U qo'shiq san'atimizda chinakam yaratuvchi – kashftiyotchiga aylandi. Har bir qo'shiq o'ziga xos tarix.

Betakror ovoz sohiblari bo'lgan bulbulnafas, buyuk san'atkorlar – Halima Nosirova, Hoji Abdulaziz, Komiljon Otaniyozov, Ma'murjon Uzoqov, Rasulqori Mamadaliyev, Otajon Xudoyshukurov, Bobomurod Hamdamov haqiqiy qo'shiq kashfiyotchilari bo'lgan. Bu ulug'lar safidan bizning suyukli va fidoyi san'atkorimiz ham munosib o'rin oldi. Mardlik va halollik bilan o'z o'rnini topdi. Kashfiyotchilar sahnasiga uni betakror va umrboqiy qo'shiqlari yetakladi.

Ma'lumki, sahroda qatra suv hayot bag'ishlaganidek, hofiz yaratgan qo'shiqlar ham haqiqiy san'atga tashna qalblar chanqog'ini qondirib kelayotir…

U qadim va buyuk o'zbek qo'shiqchiligi san'atida kutilmagan yangi sahifalar ochdi. O'z ijro uslubi va betakror ovozi bilan maktab yaratdi. Bu maktabdan ne bir san'atkor yetishib chiqmadi deysiz, hali necha-necha avlodlar bahramand bo'lishlariga ham ishonamiz.

Hofizning shogirdlarini “Toshkent-Andijon” poezdiga jamlasak ham joy yetmay qolishi mumkin. Ehtimol qo'shimcha vagon qo'yilar…

U qo'shiq ichida mo''jizaviy qo'shiq yaratadi. Uning har bir yirik konserti spektaklga aylanadi. Muxlislar uning konsertlaridan sehrlanib, yuraklari sel bo'lib chiqadilar.

Uning yuragidagi, ovozidagi dardlari, nolalari Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Fuzuliy, Hofiz Sheroziy, Sa'diy, Ogahiy, Ganjaviy, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva, Rasul Hamzatov, Usmon Azim, To'ra Sulaymon, Sirojiddin Sayyid kabi mashhur ijodkorlarning qalamlaridan to'kilgan totli dardlar bilan uyg'unlashib ketadi.

U she'r yoki g'azalni chuqur va teran anglab, so'zlar qatidagi yashirin ma'nolarni, yukdor dardlarni, achchiq iztiroblarni o'z yuragidan o'tkazib, keyin kuylaydi. Kuylaganda ham yonib-yonib otash bo'lib, olov bo'lib, kuyib, kuylaydi “Men ishq elining nolayu afg'onida kuydim…”

Uning ijrosidagi “Birinchi muhabbatim” qo'shig'i yangragan lahzalardan boshlab, oshiq yuraklarning ishq madhiyasiga aylangani hammaga ayon. Bu umrboqiy qo'shiqqa butun xalqimiz jo'r bo'lib, O'zbekiston kuylaydi, desak, mubolag'a bo'lmaydi. Bu umrboqiy qo'shiq har safar yangraganda, yuraklarda muhabbat gullaydi:

Nido bergil, qaydasan, sharpangga quloq tutdim,

Sirli tushlar ko'ribmen bor dunyoni unutdim,

Tongda turib nomingga ushbu she'rimni bitdim,

Dildagi ohim mening, birinchi muhabbatim,

Yolg'iz Ollohim mening, birinchi muhabbatim…

U ijro etgan qo'shiqlarda ilohiylik, qandaydir sehru jodu bor. Ham o'ylatadi, ham yig'latadi, ham yuragingizda tug'yonlar qo'zg'aydi. Hayot bag'ishlaydi.

U chinakam qo'shiq sehrgari. U sirli, sehrli ovozi bilan muxlislar yuragini o'ziniki qilib oladi. Siz bu goh mayin, goh ulug'vor ovoz og'ushiga tushib qolganingizni bilmaysiz ham, sezmaysiz ham. Bu bepoyon, hududi yo'q, dardli ovozning quliga aylanasiz. Majnun bo'lib uni izlay boshlaysiz. Bu sehrli ovoz sizni tog'u toshlarga, bog'larga, serhosil dalalarga, cho'lu dashtlariga yetaklab ketaveradi. Bu teran ovoz yuragingizga Vatanning betakror manzaralarini, inson olamining murakkab dunyo­sini chizaveradi, chizaveradi. Uning ovozi davolaydi, dil dardlariga bebaho malham bo'ladi. Avjida ham, mayin nolalarida ham yurakni chertib o'tadigan hayqiriq bor, hikmat bor, isyon bor. Uning qo'shiqlari odamni o'zi bilan o'zi tafakkur va isyon qilishga, o'zini o'zi teran ang­lashga chorlaydi: “Yaxshidir achchiq haqiqat, lekin shirin yolg'on yomon”. Yoki: “Endi inson qad­ri ham avvalgilarga o'xshamas, ko'ng­lum ichra dardu g'am avvalgilarga o'xshamas…” “Sozlar chalib kuylasam, madhing ado bo'lmag'ay…”

Tinglovchi uning qo'shiqlariga shunchaki ermak uchun chapak chalmaydi. Aksincha tushunib, anglab, yuragini qo'shib qarsak chaladi. Yurak bilan chalingan qarsakning qadri baland, bahosi yuksak bo'ladi.

Iste'dod o'z kushandasi bilan dunyoga keladi. Iste'dodlilarga hamisha og'ir, hamisha azob. Iste'dodni doimo hasadgo'ylar, qora yuraklar va ko'rolmas g'alamislar och qashqirday qadamini poylab yuradilar. Fursat topildi, deguncha hujum qiladilar. Badnom qilishga urinadilar. Buyuk rus yozuvchisi Mixail Sholoxov aytganidek, “Hasad aslo tinim bilmaydi.”

Hofiz ham hayotida ana shunday yovuz va g'iybatchi to'dalarga ko'p marta duch keldi. San'atdan yiroq o'rtamiyona hamda past kimsalarning beomon hujumlariga, ayrim amaldorlarning tazyiqlari va taqiqlariga uchradi. Nomi ko'p vaqt “qora ro'yxatlar”dan tushmadi. Sahnalarning pardalari ochilmadi.

Mashhur san'atkor Bobomurod Hamdamov hofizning yigirma yillik quvg'inga uchragani haqida kuyunib shunday degan edi: “El sevgan bu ulug' san'atkorni televizorga chiqarmaslik, konsert zallariga qo'ymaslik mumkin. Lekin muxlislari yuragidagini ekran va sahnalarni taqiqlab bo'lmaydi”.

U hasadgo'ylar bilan olishmadi, g'alamis g'animlariga, har xil bo'lar-bo'lmas ro'yxatlarga aslo parvo qilmadi. Amaldorlarning taz­yiqidan, po'pisasidan cho'chimadi. Sabr qildi. Chidadi. Faqat haqiqiy do'stlariga nido qilib: “Do'st bo'lsang, yonimda tur”, deb kuyladi.

Lekin u jon-joniga payvand bo'lib ketgan suyukli mashg'uloti – qo'shiq kuylashdan bir lahza ham to'xtamadi. Ollohga iltijolar qilib: qo'shiqqa suyandi, qo'shiqdan kuch-qudrat, madad oldi. Qo'shiq qanotlarida olis-olislarga parvoz qildi. Qadrdon torini ko'ksiga mahkam bosib, qaddini tik tutib, bor ovozda mag'rur kuyladi:

Dunyoni qizg'anma mendan, azizim,

Men sening ko'changdan o'tmasman zinhor,

Mening bu olamda o'z aytar so'zim,

Va o'zim sig'inar mozorlarim bor…

Yana bir dilbar qo'shig'ida shunday o'tli nola qildi: “Dilimning rangini gul bilsa bo'ldi, mening kimligimni el bilsa bo'ldi”.

Mamlakatimizda izchil, adolatli siyosat havosi esa boshladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning mustahkam irodasi tufayli turfa “qora ro'yxat”lar yo'q qilindi. Shu bois, elimizning suyukli hofizi Sherali Jo'rayevga ham ochiq-oydinlik peshvoz chiqdi. Barcha to'siqlar olib tashlandi.

Ma'lumki, publitsistika janrida matbuotning hozirjavob, jangovar, keskir, o'tkir va teran mavzulari qalamga olinadi.

Bizning hofiz ham san'atga qo'shiq publi­sistikasini olib kirdi, uni lirikaga ham­ohang qildi. Masalan, “Inson” qasidasi barhayot qo'shiqqa aylandi.

U yuksak mahorat bilan kuylagan “Muqaddas ayol” qo'shig'i allaqachon o'zbek ayoliga madhiya bo'lib qoldi. Bu mo''tabar qo'shiqsiz bayramlar tatimaydi:

Sen baribir muqaddassan,

Muqaddas ayol!

Hofizning TINChLIK mavzusidagi qo'shiqlari uning repertuaridagi yorqin sahifalarni tashkil qiladi. U hali-hanuz yangi qo'shiq izlab yashaydi. Nazarimda, hamon o'z qo'shig'ini topmaganday izlanadi, qo'shiq ishqida yonadi. Daryoyu dengizlar suvdan, tog'lar qoyalardan, toshu xarsanglardan, bog'lar shirin-shakar mevalardan to'ymagani kabi, u ham qo'shiqdan, qo'shiq mehridan aslo to'ygani yo'q. U qo'shiq ijro etmaydi. Balki qo'shiq ichida yashaydi. Qo'shiq uning hayoti, umri – joni jahoni.

Uning yuragida bitmas-tuganmas qo'shiq zaxirasi bor.

Uning qo'shiqlarida ona yerimiz, dalalarimiz tarovati va dardi bor.

Zahmat bilan yetishtirilayotgan bug'doy va paxtaning gardi bor. Ziyoli, dehqon, ishchi, yoshlar – hammaning o'tli nafasi bor. “Bizning asosiy vazifamiz xalqimizga chin dildan xizmat qilishdir. Bu ezgu yo'lda bizni Xudo adashtirib qo'ymasin”, – deydi hofiz sahnalarda Yaratganga iltijo qilib.

Uning zabardast ovozida O'zbekning o'zi bor, so'zi bor, mag'rur ovozi bor, betakror nolasi bor, dardu qu­vonchlari bor, baland-baland o'zbekona avjlari bor.

U tog'larday yuksak qoyalarda, qir-­adirlarda mag'rur turib qo'shiq aytsa, uning o'tli nolalari vodiylarda aks sado beradi. Vodiylar, vohalarda turib kuylasa, cho'qqilar, qoyalar tit­raydi. Daryolar to'lqin uradi.

Hofizimiz o'ziga xos, hech kimga o'xshamagan ijro uslubi bilan qo'shiq san'atimizni ancha yuksakka ko'tardi. Uning turli mavzularda kuylagan barhayot qo'shiqlari san'atda hodisaga aylandi, chinakam voqea bo'ldi. “Bu kunlarga yetganlar bor, yetmaganlar bor”.

Hofiz ijro maktabini yana bir yorqin sahifa: mashhur shoir va mutafakkir Mir Alisher Navoiy hazratlarining g'azallarini hofizchalik mehr-muhabbat bilan avj pardalarda yonib kuylagan boshqa xonandani topish qiyin. U O'zbekistonda turib na'ra tortsa, Hirotda aks sado beradi: “Istaganlar bizni, sahroi balodan istangiz, Vodiyi hijron ila dashti anoda istangiz…” Yoki: “Oshiq o'ldum, pand bermang, chorai asbobin tuzung, Ishq zor etganga zulm etmang, taraxxul ko'rguzung…” Eh-he, Alisher Navoiy sarhadsiz, xazinalari behad serob bir tengsiz ummon. Hofiz bizni ana shu buyuk ummon sari chorlayveradi, chorlayveradi…

Uning nihoyatda sermahsul, serqirra, xirmoni baland ijodi haqida batafsil yozishning sirayam imkoni yo'q. Ularning jild-jild kitoblarga aylanishi muqarrar. Kunlar kelib, bu ezgu ishga ham qaytarmiz. “Oshiqma oy to'lguncha, olam chaman bo'lguncha…”

Kaminadan ba'zan “familiyangiz bir xil, ismlaringiz uyqash, mashhur hofizga kim bo'lasiz”, deb so'rashadi. “Oddiy muxlis”, – deb javob beraman.

Haqiqatan ham hofiz san'atining muxlislaridan biriman. Matbuotda ishlagan kezlarimda, uning o'zi va qo'shiqlari haqida ko'plab maqolalar va suhbatlarni e'lon qilganmiz.

Shu kunlarda mashhur hofizning biroz bemor ekanligi haqida internetda xabarlar tarqalayotgani ham bor gap…

Bir suhbatimizda hofizimiz: “Har tong namozimda ulug' ustozlarim Komiljon Otaniyozov, Ma'murjon Uzoqovning ruhi poklariga duolar qilaman”,degan edi.

Keling, aziz qo'shiq muxlislari, sevimli, ardoqli hofizimizga Ollohdan mustahkam sog'liq, uzoq umr va yangi qo'shiqlar ijod qilishini so'rab duolar qilaylik. Tezroq tuzalsin sevimli hofizimiz. Axir uni konsert zallari va muxlislar qalbidagi sog'inch sahnalari orziqib kutmoqda…

Ashurali JO'RAYEV