Istiqlol odami yoki olovda tug'ilgan qaqnus

O'zbekiston xalq baxshisi Shomurod baxshi Tog'ay o'g'li xalq baxshichilik san'atida o'ziga xos maktab yaratgan baxshilardan. Uning yuz kitobga jo bo'lgudek terma-dostonlari xalq orasida mashhurdir. Otasi Tog'ay shoir 1932 yilda dushmanlarining chaquvi bilan Sibirga surgun qilingan. Shunda Shomurod olti oylik chaqaloq bo'lgan. To'qqiz oyligida onasi Tojixol Shukurova sovuq iqlimga moslasholmay og'ir shamollashdan vafot etdi. Shomurod baxshi opalarining qo'lida o'sdi. Sakkiz yoshida otasining mungli qo'shig'ini tosh qotib tinglardi.

Tog'ay shoir ich-ichidan yig'lab terma aytardi.

Elimdan adashgan yolg'iz so'naman,

Bulbul bo'lib gul shoxiga qo'naman,

Enasoyga dardim aytib jiladim,

Ishim bilan Irtishlarga jiladim,

Hoy-hoy,oy-y-y-y, hey-hey-y-y-y…

Tog'ay shoir 1945 yil urushdan qaytib kelib, bolalarini ko'kragiga bosib, ho'ng-ho'ng yig'ladi. 1948 yilda Tog'ay shoir oqlangach, ular Chiroqchiga qaytishdi. Shomurod baxshi bilan gurunglarim ko'p bo'lgan. Mahalliy shoirlardan Jo'ra Alimardon xotira kechasidan qaytish chog'ida qishlog'imizda ukamning uyida bo'lib o'tgandi bu gurung. Bizga hamroh bo'lgan bolalar shoiri O'ta Berdiyorga (hozir 92 yoshda) qattiq hazillashardi. O'shanda baxshi 85 bahorni qarshilagandi.

– Ukajon, bolaligimni eslasam, tosh­ga igna qadab shardoz o'tkazaman. Voy-voy-a, enajonim-a, Oq mo'laning muz bag'rida qolib ketdi. Otam Tog'ay shoirga ko'p zorlandim: “Oqmo'laga borayin, enajonimni ko'rayin. O'ttiz jilni hatlab, umrimni xatlab o'tkazaveramanmi” desam, otam ko'nmadi. U yoqlarning betini it ko'rsin, juragimni tig'lama, bolam, dedi. Xuddi meni etagimdan tortib, Oqmo'la olib qolayotganday tuyuldimi, otajonim unamadi. Shuytib enamning mozorida bir martayam tunamadim. Endi sakson uchni jag'alab, suvim qochib o'tiribman. Qanotim bo'lsa-da, uchib-uchib, enajonimning mozorini oldiga qo'nsam.

Shomurod shoir do'mbira chertib, ovozini balandlatadi.

Jigit ulgur Mekkam chol,

Letibamni sindirding.

Otam olib berib edi,

Nasibamdan ayirding.

Bilmaganni bildirding,

Ajal bo'lib paymonamni to'ldirding,

Uchar edim qanotimni qayirding,

Yurar edim, oyog'imdan toydirding.

Biyigul, Biyigul,

Rangsangul, rangsangul.

Pufaklari qirqtan gul,

Hay-hayo, Rabbimo, Olloyo,

Mullato'rg'ay tong saharda sayraydi,

Nega mening otajonim kelmaydi?

Rostin aytgin, enajon, ena-yov,

Mening otam o'zi qachon kelgaydi?..

Bo'g'zingga xo'rsiniq tiqiladi, ko'z yoshlaring cho'g'ga aylanadi. Yer tebranib, osmon qaldiraydi. O'zingdan o'zingni mosuvo etging keladi. Ha, xunrezlik, qatliom zuluklari qatra qoningni simirib, olam shaynini uloqtirganda koinot tartiboti izdan chiqishi bor gap. Shomurod baxshining qizaringan ko'zlariga o'ksinib tikilaman. Sakson uchida oyog'ini “salta” qilib ko'zoynak ilonday o'ynatadigan, o'rnidan sakrab turadigan baxshining borlig'i og'irlashadi. Achchiq tumanday yopirilgan xotiralar yuki uni zaiflik chilvirida o'rib-eshadi.

— Otam urushda. Ibrohim akamdan qoraxat kelgan qora kunlari Bolalar uyida jashaydim. Bir kunga bir burda non beradi-ya! Ochlikdan tosh chaynashdanam tap tortmaymiz. Ko'z sopolday qotgan, qorin qavishgan, teri ustuxonga javishgan, tirik jon shayton bilan topishgan badbaxt kunlarning birida cho'chqaboqar Leonidning to'ng'izxonasiga o'g'irliqqa tushdim. Pishakday to'ng'iz bolasini jirtiq fufaykamni etagiga o'rab, devor oshuvdimki, cho'chqaboqar payqab qoldi. Qochaman-a, qochaman. Och odam jugura olmaykan, irg'alanib, ayag'i jerga botib qolaykan. To'ng'izfe'l Leonid va uning ikki uli meni ushlab olishdi. Rosa do'pposlashdi. Odam tayoqdan o'lmaykan. Ko'karmagan, qoraymagan joyim qomadi. Enajo-on! — deb zor qaqshab jiladim. Og'zimdan kakraday achchiq so'lak oqdi, ko'z o'ngim qorong'ilashdi. Enam bo'lganda Leonidning to'ng'izxonasiga o't qo'yaydi. Odamlar ochlikdan o'laman deb jotibdi, cho'chqaboqarning ikki beti kuvachaday, chertsang qon sizadi. To'ng'iz bolasini qo'rqqanimdan bo'g'ib o'ldirib qo'yibman. O'lik cho'chqachaniyam mendan qizg'anib, itining oldiga otib jubordi. Qornim po'st tashlab shunday sanchqi berardiki, tirnog'imam qizib ketgandi. Shunday, ukajon! U kunlarning betini tes­kari qisin. Manovi O'ta buva Stalinni qo'msab jilaydi. Ha, bebaqning bolasi. Qora uyidan bir umr chiqmay jashagan nimani biladi. Anovi radioning jolg'oniga ishonadi. Jalang'ochlab muzday suvga botirib qo'ysa, qunduzning bolasiday o'rmalab qocharmidi. Stalin otam deydi-ya, otasiz qogur!

Shomurod baxshi menga ko'z uchirib oladi-da, yana selday to'lib-toshadi.

— Aynalay uka, qizillar ko'z oldimizda yetti juz japon askarini otib tashladi. Biz “detdom”ning bir to'da bolalari tepalikda – butalar orasidan mo'ralab qaraymiz. Qurolsiz askarlar har yonga sochilib qochadi-yay! Atrofini o'rab olgan qizillar paq-paq etib, otgani-otgan. Bir japon askar o'zini daryoga otdi. Judayam suzag'onakan. Uniyam qayiqda suzib borib otib tashlashdi. Bechora solday jonboshiga ag'darilib suvga cho'kib ketdi. Biz bolalar qaqshab jiladik. Uyi kuysin, hammasining deb so'kib jiladik. Odam bolasining narxi qildan arzoniydi o'sha paytlar. Bir qir nari bo'ylamagan O'ta buva nimani bilaydi. Jumronqoziqday bo'ynini cho'zib-cho'zib, yer tirnab jurgan-da! Ha, aynala-ya, enasini begona jurtda qoldirgan biladi. Enamning tilini o'n jettimda – ota jurtimga qaytganimda tetapoya bachchaday o'rgandim.

Shomurod baxshi “baxshi” so'zini ko'p yoqtirmaydi. Bu luqmani folbinlarga borib taqaydi. Romchi deb tushunadi. Baxshi desangiz sapchib tushadi. “Hov, shoir buva, bitta terma aytib juboring” deng, barmog'i uchi kuyguncha to'kilib-sochilib kuylaydi. Sho'ro davrida Moskvada o'tkazilgan xalq ijodiyoti festivalida “Katyusha”ni kuylab, yig'lamaganni yig'latgan. Ruslarning shevasidayam turli o'rischa termalar aytib, rusiyzabonlarning hayratdan nafasini qaytargan. Goho ukraincha, goho yaponcha, goho esa nemischayam kuylay oladi. Talaffuzda manqalanmaydi, so'z shaffof shabnamday jaranglaydi.

Mana, hozir, dasturxon qoshida do'mbirasini bir chetga avaylab qo'ydi-da, tizzalarini juftlab, qaddini tik tutib, qadrayib ukrain xalq qo'shiqlaridan birini ovozini balandlatgancha kuylay ketdi. Uy shiftlari zirillay boshladi. Ukam Shoyimnazar og'zi ochilgancha unga angrayib tikilib qoldi. Sakson besh yoshli qariyaning yigitlarday chaqqon va o'ktam harakatidan hayratlanardi. Qo'shiq tugashi bilan O'ta boboyam beixtiyor chapak chaldi.

— Bir jildan beri, ukajon, termalar kuylashim bir soatdan oshmayapti. — dedi Shomurod baxshi biroz muztar tortib. — Ilgari o'rischa, ukraincha termalarni ko'p bilaydim, endi xotiramdan ko'tarilayapti. Termalar ayta bilmasam jilab juboraman, ukajon. Qarilikni bo'yinga olay desam bo'ynim yor bermayapti. Endi nima qilaman. Odam shuytib qarib-to'zib qolama. Hali el kezib millatni millatdan, elatni elatdan ayri etmadim. Otam Tog'ay shoir do'mbirani qo'limga tuta turib: “Bolam, lo'li orasida lo'li bo'l. Shoirning millati yo'q. Urug' ajratgan kuning o'lganim de” deb qattiq o'git suqqan. Zolimdan qochaman, yaxshining etagidan tutaman. El bir qisim mayiz tutsa, ko'zimga surtaman. Eldan ayir­masin, ukajon.

— Nazar Eshonqul degan yozuvchi birodarimiz aytuvdi: “Shu Shomurod baxshining kuylashidayam, do'mbira chertishidayam buryatlarga xos ohang, ijro bor, deb.

— Sibir bolasiman-da. Sibiryak! – qiyqirib kuladi baxshi. – Qo'bizminanam chiqisha olaman. Nazar tushmagur oqinning ovozini “teri”sidanam ajrata bilaykan. Buryat baxshilari ovulimizga mehmon bo'lib kelaydi. Qozoq oqinlariyam do'mbira chertib, aytishuvlar qilganining guvohiman. Do'mbira chertib, terma aytishning uddasidan chiqqanimdan so'ng qozoq oqinlariminanam “tashlashganman”. Tan bergan joyi ko'p bo'lgan. Bilsang, katta maktab ko'rmadim. Otamni maktabidan chiqqanman. Qodir baxshi Rahim uli xo'p savodliydi. So'zni chertib-chertib aytaydi. So'ziniyam zalvori yuk bosaydi. Bizlar yakkama-yakka aytishuv qilmaganmiz. U mening hurmatimni joyiga qo'ygan. Bir Sibirning “sher”ini bo'lgani shu-da! Oq mo'lada qolib ketganimda ovozim o'zimminan ketaydi. Allohga shukur, qay bir kovakda qolib ketmadim.

O'risning bolasini lahjasidan qaysi viloyatdan ekanligini bilaman. “Toshkent-Moskva” poezdiga tushib, kupedagi o'ris hamrohlarimni lahjasiga qarab qaysi viloyatdan ekanligini aytganimda uchoviyam hayratdan jag'a jirtgan. Novgorodliklar o'zbek bolasiga o'xshab “xorosho”ni “xorosho” deb talaffuz qiladi. Moskvaliklarga o'xshab “xarasho” demaydi. Aytdim-ku, Sibir bolasiman deb! Surgun bo'lgan millatlarning zo'rlari minan yashaganmiz. G'ariblikda kelgindilar ham og'a-iniga aylanarkan. Ko'rgan azoblarim hech bandasining boshiga tushmasin. Tinchlikdan, aylanay. O'n qop oltining bo'lsin, kuningda farog'at bo'lmasa, o'tgan umringga hayf! Axmoq podsho eldan mamlakat g'aznasini yashiradi. Ularning qanchalari yer ostida jotibdi. Eldan ayir­masin. El bir mushtdan ursa, o'ldiradi. Bir chimdimdan tutsa, itingni tovog'i tillodan bo'ladi. Termalarim qonarga sig'maydi. Xalq og'zaki ijodini o'rganuvchilaram jildan-jilga kamayib borayapti.

Shomurod baxshi yoshli ko'zlarini dastro'moli bilan arta turib, do'mbirani g'ilofiga o'raydi. Das­turxonga duo o'qilib, o'rnimizdan qo'zg'alamiz…

Shomurod baxshi Termizda o'tkazilgan xalqaro baxshichilik festivaliga borolmadi. Og'ir xastalikdan to'shakda yotib qolgandi. Festivaldan qayt­ganimda baxshi xonadonida bo'ldim. U og'ir so'lish oldi. Ko'zlaridan shashqator yosh sizib yonoqlarini ho'llardi. Uning quruqshoq lablaridan so'zlar qumday to'kildi.

— Prezidentga ming rahmat. Baxshilarni kaftiga oldi. Baxshilar nazardan chetda qolyapti deb juragim og'rirdi. Eh-hey, shuncha baxshilar bor ekan-a, ularga navbat tegmay qolama devdim. Do'mbirasini sayratib, jonib-jonib, to'kilib-to'kilib termalar aytishini telvizorda ko'rib jiladim. Jilashimdan bolalarim qo'rqib ketishib qoshimda charx urishdi. Manovi quruqshoq qo'llarimni ba'zo'r ko'tarib telvizorga qaranglar deganday imo qildim. Men istiqlol odamiman. Umrim olovda o'tdi. Olovda tug'ilgan qaqnusman. Istiqlolni menchalik kim kutgan. Begana jerda ko'karib, ko'rganim xo'rlik bo'ldi. Enadan bolani ajratib qo'ygan jallod tuzumga o't tushsin. Otam Tog'ay shoir bachaday ho'ng­rab jilaydi: “o'z jurtimni tuprog'iga bosh qo'yib o'lsam, Allohdan rozi edim”, deb. Hali armon qilaman, enamning mayiti begana jurtda qoldi, deb. Baxshilari bor xalq qarimaydi, jurtda to'kinchilik bo'ladi. Hammanglar omon bo'linglar.

Shomurod shoir chuqur xo'rsindi uning xo'rsinishida ham bugungi dorilomon kunlarga shukronalik balqib turardi.

Shomurod baxshi o'tgan yili 88 yoshida bandalikni bajo keltirdi. Ammo uning alp ovozi, o'zidan qoldirgan betakror san'ati hech qachon o'lmaydi.

Yaqinda Chiroqchi tumanida baxshi xotirasiga bag'ishlanib “Qashqadaryo yosh baxshilari” tanlovi o'tkazildi. Unda yosh baxshilar Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Xorazm baxshichilik maktablariga oid termalar, dostonlardan parchalarni kuylashdi.

O'roz HAYDAR,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi

Qashqadaryo viloyat bo'limi rahbari