Gazeta chiqmay qolsa, faqat muharrir aybdormi? Yoxud viloyatdagi bosma nashrlarning bugungi ahvoli haqida mulohazalar

Qashqadaryo viloyati hokimi Zoir Mirzayev diqqatiga!

Ma'lumki, ayni chog'da o'zbek jurnalistikasi, bosma nashrlar, ayniqsa, Qashqadaryo viloyatida nashr etilayotgan ko'pgina gazetalar moddiy-ma'naviy jihatdan juda og'ir ahvolga tushib qolgan. E'tiborsizlik shu darajadaki, viloyat hokimligi va viloyatdagi sohaga “sadag'ang ketay” mutasaddilar 2021 yil obunasi uchun nomiga bo'lsa-da “tavsiya etamiz” degan so'zni ham aytishmadi. Oqibatda esa jamiyatning ko'zgusi bo'lgan bosma nashrlar ayni paytda xira tortgulik ahvolda…

“Hurriyat” gazetasining shu yil 9 iyundagi 24-sonida asli muboraklik, bugun poytaxtda yashab, ijod qilayotgan shoir-jurnalist Ochil Tohirning “Muborak hayoti”ning hayoti so'ndimi?” — deya kuyunchaklik bilan yozgan maqolasini o'qib qoldim. Bunda u gazeta muharririni noshudlikda ayblayapti. Men Ochil akani tushunaman. U kishining qizishganida ham jon bor. Chunki u kishi bundan yigirma besh-o'ttiz yillar oldin Muborakda zo'r ishlagandi. U paytlari neftchi va gazchilar maskani bo'lgan Muborakda tuman televideniesi faoliyat ko'rsatardi, uchta bosma nashr – “Muborak hayoti”, “Xalq ovozi”, “O'zbekiston yonilg'i-energetikasi” – “Toplivnaya energetika Uzbekis­tana” gazetalari chop etilardi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining tayanchlaridan hisoblangan Muborak gazni qayta ishlash zavodi va Muborak neft-gaz qazib chiqarish bosh­qarmalari hisobidan obunalar tashkil etilardi. Odamlar gazetalarni bepul o'qishar, jamiyatdagi voqea-hodisalarga munosabatlarini yozishar, ijodiy mashqlarini e'lon qilishardi. Adabiy muhit kuchli, ijodiy jo'shqinlik hukmron edi…

Men o'zim ham 1992 yilda Muborakda tashkil etilib, Qarshi shahrida   o'zbek va rus tillarida nashr etilgan “O'zbekiston yonilg'i-energetikasi” — “Toplivnaya energetika Uzbekistana” gazetasining o'zbek bo'limi muharriri sifatida ishlaganman. Gazetada istiqlolning dastlabki yillarida Muborak gazni qayta ishlash zavodining yangi quvvatlari bunyod etilishi, “Alang” va “Ko'kdumaloq” konlarining o'zlashtirilishi, ya'ni mamlakat yonilg'i-energetika resurslari mustaqilligini ta'minlash va uni mustahkamlash yo'lida mardonavor mehnat qilgan neftchi-gazchilar faoliyatini keng yoritganmiz.

Chunki odamlar yuksak vatanparvarlik namunalarini ko'rsatib, fidoyilarcha mehnat qildilar. Muborakning o'zidan ikki nafar O'zbekiston Qahramoni, o'n nafarga yaqin “O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan sanoat xodimi” unvonlari sohiblari va boshqa yuksak mukofotlarga sazovor bo'lgan ishlab chiqarish ilg'orlari yetishib chiqqani ham fidokorona mehnatlarning davlatimiz, qolaversa, xalqimiz tomonidan munosib e'tirof etilganligining ifodasidir. Men ham ushbu mehnat ilg'orlari haqida o'ndan ortiq kitob yozdim…

Afsuski, hozir ijodiy jo'shqinligimiz biroz sokinlashib qoldi. “O'zbekiston yonilg'i-energetikasi” – “Toplivnaya energetika Uzbekistana” gazetasi ham “jon taslim qilish” arafasida. Turli sabablarga ko'ra, yirik neft-gaz korxonalari muassislikdan voz kechishdi, obuna bo'lmay qo'yishdi. Holbuki, har kunlik ishlab chiqarish hajmi bir necha o'n milliard so'mni tashkil etadigan bu gigant korxonalar ishchilari, qolaversa, hududdagi maktablarning o'qituvchi va o'quvchi-yoshlari uchun turli bosma nashrlarga obuna tashkil etib bersalar, birov urishmaydi-ku? Ular ma'naviyatga e'tiborni unutib qo'ymoqdalar.

“Muborak hayoti” gazetasi muharriri Akram Iskandarovning goh hokimlikka, goh tumandagi yirik korxonalar mutasaddilariga xat yozib, obunaga yordam so'rab yolvorib, sarg'ayib yurganliklariga ko'p marta guvoh bo'lganman…

Burnog'i yil u yonimga kelib, gazetada qoloq bir maktab faoliyatidan tanqidiy maqola e'lon qilgani uchun tuman xalq ta'limi bo'limi mutasaddilari “arazlab”, obunaga yordam bermay qo'ygani, muassis bo'lmish tuman hokimligiga najot istab borsa, ular ham quruq va'dadan nariga o'tmagani, gazeta davlat tasarrufidan chiqarilib, xususiylashtirilishi mumkinligi haqida gap tarqagani haqida yozg'irgandi. Uning “tutayotganini” ko'rib, battar “pufladim”:

— Shartmidi shu, atrofga qarang, so'nggi uch-to'rt yil ichida olimlar,   adiblar, do'xtirlar, o'qituvchilar davlat tomonidan qanday zo'r qo'llab-quvvatlanayapti. Mahalla tizimi, maktabgacha ta'limni rivojlantirishga katta mablag'lar sarflanmoqda. Kambag'al-nochorlarga yordam berilayotir. Siz bo'lsangiz, o'z yog'ingizga o'zingiz qovurilib, jizg'anak bo'lib yuribsiz. Hech kimga kerak emassiz. Hukumat ham o'tgan yili yozda e'lon qilingan Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari muassisligidagi davriy bosma nashrlarni qo'llab-quvvatlash va ular faoliyatini yanada rivoj­lantirishga oid qo'shimcha chora-tarbirlar to'g'risidagi qaror loyihasini tasdiqlamadi. Muassis qaramasa, nima kerak edi shu “qahramonlik”, — dedim. Ichimda esa unga hamdard edim, achindim!

Esimda, o'zim ham uning ahvoliga tushgan edim. Gap shundaki,   “Koson” gazetasining o'tgan 2020   yil 8 dekabrdagi 45-sonida “Temir daftar” va bosh­­qa ro'yxatlarga kiritilmayotgan kambag'al oilaga kim yordam beradi?” sarlavhali tanqidiy maqola e'lon qildik. Maqola chiqqan gazeta sonini konvertga solib, rasmiy xat tayyorlab, Mahalla va oilani qo'llab-quvvatlash tuman bo'limiga jo'natdik hamda munosabat bildirishlarini so'radik. Lekin xatimizga javob kelmadi. Aksincha, bo'lim bosh­lig'i tahririyatga qo'ng'iroq qilib, tanqidiy maqolada ko'tarilgan masalalar bilan sektor shug'ullanishini va ular javob berishi kerakligini aytib, koyib berdi. Buning ustiga, “zo'rligini ko'rsatib”: mahalla ishi bilan bog'liq turli komissiyalar tarkibiga muharrir ham tirkab qo'yiladigan bo'ldi…

Mahallaga borsangiz, ma'naviy-ma'rifiy ishlarga e'tibor sustligidan ranjiysiz. Bir paytlar MFY idorasida “Mahalla” va boshqa markaziy nashrlar, tuman gazetasi taxlamlari bo'lardi. Bu yerga ishi tushib kelgan fuqarolar bosma nashrlar ziyosidan bahramand bo'lishardi. Hozir esa…

Qo'yingchi, muboraklik hamkasbimni yupatgan bo'ldim. Chiroqchiliklar aytganidek, “jaylashadi” dedim, bizga ham navbat keladi, davlat qarashadi, chidang, dedim. U gunoh ish qilib qo'ygandek boshini xam qilib ketdi. Gazetaning har bir sonida tumandagi yangiliklar, islohotlar haqidagi xabarlardan tashqari, diniy ekstremizm, terrorizm, odam savdosi, giyohvandlik, ma'naviy tahdidlar, yoshlar tarbiyasi, turli huquqbuzarliklarning oldini olish bo'yicha tumandagi mas'ullar, masjidlar imom-xatiblari, ziyolilarning maqolalari; yong'in, elektr, gaz xavfsizligi, har xil yuqumli kasalliklar profilaktikasi va ularning oldini olish yuzasidan mutaxassislarning tav­siyalari…ni berib borayotgan, ya'ni tumanda mafkuraviy targ'ibot-tashviqot ishlarini olib borayotgan, qolaversa, yosh iqtidorlarni kashf etishda kamarbasta bo'layotgan tuman gazetasi nega o'z holiga tashlab qo'yildi? Sababi, gazeta davlat tasarrufidan chiqariladigan korxonalar ro'yxatiga tushgan. Viloyat xususiylashtirish idorasi tahririyat mol-mulkini sotib olib, MChJ­ga aylantir, deydi. Tahririyatning o'z binosi, xizmat mashinasi yo'q, o'n besh yillar oldin obuna hisobidan olingan eski kompyuter bilan, sho'ro davridan qolgan ikkita stol va to'rtta oyog'i singan stulni sotib olishga ham besh olti oydan buyon maosh olmagan muharrirning imkoniyati yo'q. Shu bilan ikki tomon ham jim…

Xullasi kalom, e'tiborsizlik tufayli Muborak tuman gazetasi o'tgan yilning oxirgi choragidan buyon nashr qilinmayapti. Obunani ko'paytirib, bosmaxonaning qarzini to'lab, gazeta chiqaraman, oylik maosh olaman, deb to'rt tomonga chopib, hech bir natijaga erisholmay, har tomonlama charchab ketgan muharrir hozirda ishsiz qolib, uyda bekor yotibdi. Endi uni ham “Temir daftar”ga kiritishadi, davlat yordam qiladi, bolasining kontrakt to'lovini to'lab berishadi, homiy biriktirishadimi, shunday bo'lsa kimga mazza?! Jamiyat esa bitta fidoyi ma'naviyat targ'ibotchisidan ayrildi…

Shuningdek, Qarshi tumanining “Naxshab” gazetasi ham sakkiz oydan beri chop etilmayapti. Ushbu gazetada ko'p yillar muxbir, muharrir o'rinbosari, muharrir vazifasini bajaruvchi bo'lib ishlagan Husanjon Suvonov ba'zan telefon qilib qoladi. Maktabda ijodiy-madaniy masalalar bo'yicha targ'ibotchi sifatida yarim stavka ish topganligi, kuni o'tayotgan bo'lsa-da, tumanda gazeta yo'q bo'lib ketishidan xavotirda ekanligini aytadi. “Xavotir olmang, ana endi o'zingizning moddiy ahvolingiz o'ng­lanadi, — deyman hazillashib uning ruhini ko'tarish uchun, — yarim stavka uchun to'lanadigan to'qqiz yuz ming so'm ro'zg'oringizga yetmaydi, so'ngra “Temir daftar”ga tushasiz va yaxshi bo'lib ketasiz!”

Yana bir achinarli va boshqa yechimi topilishi lozim masala shuki, 2000 yillardan keyin davlat tomonidan beriladigan “dotatsiya”ni to'xtatib, xo'jalik hisobida ish yuritishga o'tkazilgan bosma nashrlar asta-sekinlik bilan muttahamlik botqog'iga botib, tishlari to'kilib borayotir. Ya'ni, ishlab chiqarish korxonasi yoki bir byudjet tashkiloti rahbari oldiga borib, u bilan falon nusxa obuna uchun shartnoma tuzgan tahririyat, keyin o'sha korxona – tashkilot yoki muassasa haqida tanqidiy fikr aytolmaydi. Muttahamlik qilib, aytsa, kelgusi yil u obuna bo'lmaydi, gazeta chiqmaydi, xodimlar ishsiz qoladi. “Gazetalarda tanqid kamayib ketdi, jurnalistlar mavjud muammolar va kamchiliklar haqida ochiq-oydin fikr bildirmayaptilar” deguvchilar tanganing bu tarafi ham borligini inobatga olsalar, ortiqcha iddaoga hojat qolmasdi.

Bugun viloyatdagi boshqa tumanlar hokimliklari muassisligidagi gazetalar ham moliyaviy og'ir ahvolda arang faoliyat yuritayaptilar.Ularning aksariyatining adadi 150 tadan 700 tagacha. Bir “G'uzor hayoti” va “Koson” gazetalari ming nusxadan sal ko'proq adadda nashr etilayapti. Lekin xodimlarning oylik maoshlaridan qarzi yildan-yilga o'tib gardanini bosib kelayotgan tahririyatlar uchun mingta adad ham yetarli emas.

Viloyat bo'yicha o'tgan yili sakkizta gazeta sotuvga qo'yilgandi. Ammo hali-hanuz bu masala bir tarafga surilgani yo'q. Ular ichida viloyatning otaxon nashri “Qashqadaryo” ham bor. Bir paytlar butun mamlakatga dong taratgan nashrning adadi ayni chog'da o'rtamiyona tuman gazetasi qatoriga tushib qolgan. Iqtisodiy yetishmovchilik tufayli jamoadan malakali, qalami charxlangan, navqiron jurnalistlar ketib qolmoqda. O'ylanib qolaman: viloyat va tuman gazetalarini mahalliy hokimliklarga mute' bo'lmagan tarzda faoliyat yuritishlarini ta'minlagan holda, ulardagi fidoyi jurnalistlardan jamiyatimizning turli jabhalarida amalga oshirilayotgan islohotlar yo'liga g'ov bo'layotganlarga qarshi Prezident aytayotganidek, jamoatchilik nazoratini olib borishda foydalansa bo'lmaydimi?! Ishonchim komilki, ular faoliyatini kuchaytirish orqali jamiyatimizdagi oshkoralik va shaffoflik ham bir necha barobar ortardi, samaradorlik ham turli “qabulxonalar”dagidan ziyoda bo'lardi. Hozir esa viloyatimizdagi tahririyatlar birin-ketin yopilyapti, qisqaryapti, natijada aksariyati o'z mustaqil fikri va dunyoqarashiga ega, qalami charxlangan ijodkorlarni yo'qotayapmiz.

To'g'ri, bugun internet rivojlanib borayotganligi, bosma nashrlar haqida ba'zi mutasaddilarning kaltao'ylovlik bilan qilayotgan “bashoratlari”, “majburiy obuna” iborasining iste'molga zo'rlab kiritib yuborilganligi, sohaga faqat pul topish ilinjida kirib kelayotgan ayrim qalamkashlarning ko'zi ochligi, yaltoqliklari bosma nashrlarning ham, jurnalistning ham obro'sizlanishiga sabab bo'layotgan bo'lishi mumkin. Lekin bu omillar bosma nashrlarni o'z holiga tashlab qo'yishga, ma'naviyatga e'tiborsizlik qilishga sabab bo'lmasligi kerak.

Yangi O'zbekistonda, shunday dorilomon zamonda, tadbirkor mayli o'zi pul topadi, byudjetdan oylik maosh oladigan erkak maktab direktorini ham qo'ya turaylik, oddiy maktabgacha ta'lim tashkiloti mudirasi bolajonlarning nonini “tuya” qilish evaziga yaltillagan yengil mashinada yalpayib “kataysa” qilayotgan davrda, xalqning ma'naviyati-ma'rifati yo'lida xokisorlik bilan gazeta chiqarib yurgan muharrirni bugun ayblash emas, balki uni har tomonlama qo'llab-quvvatlash kerak. Hurmatli shoiri zamon Ochil Tohirning nega hamma narsaga yetgan aqli, shu narsalarga kelganda oqsaydi? “Shum bola” aytganidek, yana bilmadim…

Orif OMONOV,

Koson tumanidagi

“Koson” gazetasi muharriri