Eng katta baxtsizlik vatan tuyg'usidan mosuvo bo'lishdir

“Ma'naviy hayot” jurnali Bosh muharriri, taniqli shoir, O'zbekiston respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi Eshqobil ShUKUR bilan suhbat

— Eshqobil aka, jonajon Vatanimiz mus­taqilligimizning 30 yilligini keng nishonlash arafasidamiz. 30 yil ehtimol tarix oldida qisqa vaqtdir. Lekin bir inson taqdiri misolida u kichik raqam emas. Ne-ne bobolarimiz Istiqlolni orzu qilgani uchun jon fido qilishgan axir. Ammo bugun ayrimlar Istiqlol nechog'lik ulkan baxt, naqadar ulug' saodat ekanligini u qadar ang­lamayotgandek…

— Yaqinda ishim yuzasidan jadidlar faoliyatini biroz o'rgandim. Meni hayratga solgan narsa shu bo'ldiki, ular millat va Vatan taraqqiyoti uchun o'zlarini shu darajada javobgar hisoblaganlarki, eng oilaparvar odam ham o'z oilasi uchun buncha qayg'urolmaydi. Bu yo'lda jon desa, joni kaftida, qon so'ralsa, qoni bo'g'zida turgan ularning. Sarg'aygan sahifalarni varaqlay turib, Vatanni qattiq sevish ularning qismati ekaniga   amin bo'lasiz. Bu buyuk qismat! Kim nima desa desin, ularning o'limi ham yuzlab odamlarning hayo­tidan kuchli bo'lgan. To'g'ri aytasiz, pulini changallab, o'zining qobig'idan narini ko'rmay, po'panak bosib, yurt tuyg'usidan bebahra yurganlar qancha. Eng katta baxtsizlik Vatan tuyg'usidan mosuvo bo'lish desam, buni sira balandparvoz gapga yo'ymang. Haqiqatdan shunday. Bu tuyg'udan mahrum qirq ming odamdan ko'ra, ko'nglida shu tuyg'uni asrab-avaylab kelayotgan bitta odam afzal.

Elimizda juda oddiy, lekin juda muhim ikkita savol bor. Odatda biznikilar odamni tanish uchun shu ikki savolni beradilar. Ruslar bir qop tuz yedirib, odamni o'rgansa, o'zbeklar, uzoq gurunglarda odamni o'rganadi. Shu ikki savol odamning tarixini belgilaydi, ko'nglining xaritasini ifodalaydi.

Bu savollar quyidagicha: 1. Kindik qoning qaerga to'kilgan? 2. Ota-bobolaringning qabri qaerda? Bu ikki savol javobi zamirida inson yashirinib yotadi.

Har narsaning qadrini bilish uchun shubhasiz uning mohiyatini anglash kerak. Mustaqillikning mohiyatini ma'rifatsiz anglab bo'lmaydi. Chunki ma'rifatsiz mustaqillikning o'zi bo'lmaydi, bo'lgan taqdirda ham u mustaqillik emas, qullikning boshqa shaklidagi ko'rinishi bo'ladi xolos. Siz aytayotgan muammo – mustaqillikning qadriga yetish muammosi ko'pchilik ziyolilarni tashvishga soladi. Istiqlolga biz osonlikcha erishganimiz yo'q. Bir yuz o'ttiz yil davomida ko'p qurbonlar berildi. Juda ko'p. Tarixga   bir qur nazar solsangiz yurak titrab ketadi. Ular ham siz bilan biz kabi orzumand odamlar edi. Aksariyatining bolalari   ortidan izillab qolaverdi.   Qatag'on qilindi, o'ldirildi, otildi, xo'rlandi, mahv etildi. Mana shu yetti so'zlik jumlaning ortiga bir qarang. Uyog'da azoblar, uqubatlar, iztiroblar hasratlar qon qusib yotibdi. Millat gullari kallaklab tashlandi. Tirik qolganlari ham insonday erkin yashay olishmadi. Naim aka (akademik Naim Karimov. Tahr.) aytardi: “Mirtemir aka qarib qolganda ham erta-indin meni olib ketishsa kerak degan vahima bilan yashardi” deb. Shukrki, tovonidan chaqmoq chaqnaydigan dunyoga chiqayotgan ilm-ma'rifatli yoshlarimiz bor. Lekin, ba'zi yoshlarning mustaqillikka qarashini ko'rib xafa bo'lib ketasan. Ularning orasida mustaqillik haqida tuzukroq o'ylab ko'rmaydiganlari ham bor. Bor shundaylar. Mustaqillikka jo'n qarash Vatanga jo'n qarash bilan barobar. Zero, istiqlol bizning hayotimiz, taqdirimiz.

— Adabiyot va ijod haqida chuqurroq, teranroq fikrlaringiz bilan o'rtoqlashsangiz. Hamma zamonlarda ham millatning shoiru yozuvchisi uning dardini, fojialarini, og'riqlarini qalamga olgan. Bunga o'zbek va jahon adabiyotidan misollar bisyor. Ijodkorlar kerak bo'lsa jamiyatning asl yuzini ochib bergan, lekin hamdu sano bilan shug'ullanmagan. Ular millatning buguni emas, balki ertasini o'ylagan. O'zbek adabiyotida, keyingi 25-30 yilni oladigan bo'lsak, millatning yuzini, o'zbekning dardu-tashvishini yoritgan asarlar ko'p emasdek. Yoki xalqchil asarlar ko'p yozilyapti-yu, jamoatchilik, kitobxonlarimizning buni anglab olishi qiyin kechyaptimi? Ya'ni, asl “Adabiyot nadir?” va sizningcha bugungi adabiyot qanaqadir?

— Yaxshi asarlar yaratilmayapti degan gapga unchalik qo'shilmayman. Ozmi-ko'pmi, bor bunday asarlar. Faqat ommaning ehtiyojlari keskin o'zgarib borayapti, to'g'rirog'i, maydalashyapti. Adabiyotdan ko'ra, boshi-oxiri yo'q seriallarga, ko'pchigan shov-shuvlarga ehtiyoj kuchaydi. Ijtimoiy tarmoqlardagi turli xil oldi-qochdi, mayda-chuyda gaplar ko'plarni yuksak xayollardan, tafakkurdan, did va farosatdan uzoqlashtirib yuborayapti. Balzakning bir gapi bor: “Odamlarning mayda-chuyda gaplari har qanday dahoni go'rga tiqadi” degan. Bizda esa aksariyat ayni shu mayda-chuydalarga shaydo, oldi-qochdilarga mahliyo. Gurunglashib ko'ring, ular shundan nariga o'tolmaydi. 9-10-sinflarda o'qib yurgan kezlarimni eslasam… Maktabdan so'ng doimo paxta dalasida bo'lardik. Ishlardik. Lekin shunda ham hamma o'qirdi. O'sha vaqtlarda bitta qissami, romanmi e'lon qilinib qolsa, bu asarning yaxshi-yomonligidan qat'i nazar, hammaning undan xabari bo'lardi. A'lochilarni-ku qo'yavering, hatto bilmasvoylar ham o'sha kitoblarni o'qirdi.

Haqiqiy adabiyot bor, bozor adabiyoti bor. Bozor adabiyotiday sur adabiyot bo'lmas ekan, imkonini topsa, Navoiy yo Qodiriyni bir chetga surib tashlashdan ham toymaydi. Buniyam ko'rayapmiz. Abdulla akaning soxta shoirlarga qarata mayli yuraverginu lekin “Asl nusxaman deb dod solmasang bas” degan gapi bor. Holbuki bunday dod kundan kun ko'payib borayapti. Tilsiz, tafakkursiz, didsiz asarlar paydo bo'layapti. Hali past-balandni bilmagan bolalarimiz esa kitob degani shu ekan deb chiroyli muqovalangan “chiqindi”larni jimgina qabul qilishyapti, go'yo tort qutisining ichiga axlat tiqilganday… Yomon kitob shaytonning farishta libosida ko'rinishiday gap. Bundan ehtiyot bo'lish kerak.

Prezidentimiz adabiyotga qanchalik jiddiy e'tibor bilan qarayotganiga, bu borada katta ishlarni amalga oshirganiga hammamiz guvohmiz. Lekin o'zimiz, ya'ni yozuvchi shoirlar adabiyotga qanday qarayapmiz? Bu jiddiy savol. Shu savolni har birimiz o'zimizga berib ko'rsak yaxshi bo'lardi.

— O'tgan asrda katta shoir-yozuvchilarimiz qaynoq asarlar bitibgina qolmay, publitsist sifatida ham maydonga chiqqan. Ularning mushohadaga undovchi, tahliliy-tanqidiy, og'riqli mavzular ko'tarilgan maqolalarini o'qiganmiz. Yangi O'zbekistonning buguni, qolaversa, so'nggi 5 yilda amalga oshirilgan olamshumul ishlarni, yon-atrofda kechayotgan o'zgarishu voqea-hodisalarni nega ziyolilarimiz qalamga olmayapti hisob? Onda-sonda nimadirlar e'lon qilinadi, ammo tosh bosadigan pub­litsistika juda oz. Xususan o'zingizda ham. Vaqt yetmayaptimi yoki boshqa sabablar bormi?

— Ha, deyarli hamma ulug'larimiz publitsistika bilan shug'ullangan. Behbudiy, Cho'lpon, Fitrat, Qodiriylardan tortib, keyingi davr peshvolari Abdula Oripov, Erkin Vohidov, Halima Xudoyberdiyevalar hammasi muhim muammolar ko'tarilgan ko'plab maqolalar yozishgan. Hech narsaga befarq qarashmagan. Uyg'oqlik degani shu. Mustaqillik arafasida Xurshid Davronning “Bosqinchilik qahramonlik bo'ladimi?”, Shavkat Rahmonning “Maxfiya”, Erkin A'zamning “Tafakkur” jurnalidagi “Muharrir minbari”dagi maqolalari har biri katta ta'sirga ega bo'lgan chiqishlar edi. Maqolani e'lon qilish og'ir edi. U paytlar senzura qattiq ishlardi.

Televideniega endi ishga kirganimda “Mushoira” degan ko'rsatuvni tayyorlardim. Ko'rsatuv ko'rigidan so'ng direktor o'rinbosari – Opa meni kabinetiga chaqirib, ko'rsatuvdan “Shukrulloning “Ona duosi” degan she'rini olib tashlang!” deb buyurdi. Men negaligini so'rasam, u “Agar eplasangiz she'rdagi hamma “duo” degan so'zni olib tashlab, beravering, faqat “ona duosi” degan gap efirga ketib qolmasin. Chunki, “Ona duosi” deb bersak, dinni targ'ib qilgan bo'lamiz!” degan. Holbuki she'rda “duo” so'zi ko'p edi, qofiyalar ham shunga bog'liq edi. Yana bir voqea “Saodat” jurnalida ishlab yurganimda bir maqola yuzasidan senzor chaqirdi. Bordim. Senzor juda tund odam edi. U qovog'idan qor yog'ib: “Maqolada avtor “Tunda g'amgin kezaman” deb yozibdi. Bu gapning tagida qanday ma'no yotganini bilasizmi?” dedi. Men: “Ha endi tunda kezib yurgan bo'lsa, nimalarnidir eslaydi, xotirlaydi, shunga shunday yozgan-da” dedim. Senzor yana-da tundlashib: “Yo'q, bilmabsiz. Avtor bu yerda jamiyatdan norozi ekanligini sezdirib qo'yayapti. U jamiyatdan norozi! Shuning uchun tunda g'amgin kezayapti” dedi. Men unga kesatib: “U holda avtorning shu gapini “Tunda o'ynab kezaman” deb o'zgartirib qo'yamiz-da” desam, u qoshini chimirib, “Shunday deb o'zgartirib qo'ying!” dedi. Yana bir gal jurnalda berilayotgan “Nafsingiz bilan urushda bo'ling!” degan hadis   masalasida meni o'sha senzor chaqirtirgan va menga “Siz odamlarni urushga da'vat qilayapsizmi” deb iddao qilgan. Men tushuntirishga harakat qildim: “Nafsingiz bilan urushda bo'ling” degani harom-xarishdan yiroq bo'ling, o'g'irlik qilmang, birovning haqqini yemang, nafsingizni tiyib yuring, degani. Buning nimasi yomon desam, u: “Unda “urushda” so'zini olib tashlang!” degan. Tasavvur qiling: “Nafsingiz bilan urushda bo'ling” degan gapdan “urushda” so'zini olib tashlasak, nima qoladi? Ko'rayapsizmi, ular hatto payg'ambar so'zlarini o'zgartirishga majburlashar edi. Bunday misollarni juda ko'p keltirish mumkin. Shunday vaziyatda ham ustozlarimiz millat dardini aytishning yo'lini topishgan.

Publitsistika yozish badiiy asar yozish kabi o'zining qat'iy talablariga ega. Qolaversa, yozuvchi Shaxs­likka da'vogar ekan, uning munosabati ham shunga yarasha bo'lishi kerak.

Ijodkorning har bir narsaga o'z munosabati bor. Faqat erinchoqlik qilmasdan yozish kerak. Mamlakatimizda so'nggi to'rt yilda amalga oshirilgan ishlar va o'zgarishlar haqida pub­litsistik maqolalar kam bo'lsa-da yozilayapti. Men o'zim ham yigirmaga yaqin maqolalar yozdim va e'lon qildim. “XXI asr o'ylari”, “Ona tilimizning abadiyati nima bilan kafolatlanadi?”, “Elsizlik bu yo'lsizlikdir”, “Xalq va tarix tili”, “Jiddiy va alamli bir savol”, “Tarixni shamolga muhrlab bo'lmaydi”, “Xalq qalbi bilan o'ynashmang” kabi maqolalarim shular jumlasidandir. O'zgarish­lar va yangilanishlarga o'z munosabatini bildirayotgan adib va shoirlarimiz bor. Lekin ularni o'qish qanday kechayapti? Endi bu boshqa masala.

— “Ma'naviy hayot” jurnalining bosh muharririsiz. Bizda bugun eng global muammo — MA'NAVIYaT. To'g'ri, havas qiladigan yoshlarimiz albatta ko'p, lekin havas qilolmaydigan yoshlarimiz judayam ko'p! Deylik, jurnal juda katta mashaqqat bilan chop etilyapti. Sa­viyali, mazmuni tosh bosadigan materiallar e'lon qilish uchun tahririyat xodimlari sidqidildan harakat qilayotganiga guvohmiz. Ammo boshqa bosma nashrlar singari uning ham o'quvchisi juda kam. Gazeta-jurnal o'qimaydigan avlod ertaga kim bo'lib yetishadi?

— Meni buyuk an'ana va qadriyatlarga nisbatan jo'n qarashlar, soxta munosabatlar, balandparvoz o'lik gap­lar, prujinasifat tutumlar xavotirga soladi.

Keyingi qirq yil ichida dunyo butunlay o'zgardi. Bu qaltis shitobga nafosat va go'zallikning bardoshi yetmayapti. Adabiyot, tasviriy san'at, musiqa kabi nafis san'atlarga og'ir bo'layapti. Deylik, musiqa san'ati o'rnini had-hududsiz shovqin-suron egallashi ham shundan.   Bir qarasangiz hammasi zo'r, hammasi a'lo! Odam o'zining maishati uchun beqiyos imkoniyatlarni yaratdi. Qoyil! Lekin shuning barobarida ma'nodan uzoqlashish jarayoni tezlashib ketdi, ona tabiatga zulm kuchaydi. Otalar va bolalar, onalar va qizlar, akalar va ukalar, opalar va singillar, qo'ni-qo'shnilar munosabatlarida xatarli inqiloblar sodir bo'ldi. Darvoqe, orada har narsada inqilob yasash modaga aylandi. Bu kiyinishdan, yeb-ichishdan tortib, katta madaniyatlargacha o'pirilishlarni keltirib chiqardi. Ozarbayjon shoiri Salomning bir she'ri bor: Bizga inqiloblar kerakmas, yetar! Xalqni uyg'otish degani unga uyqu bermaslik degani emas.

Meni yana bir narsa o'ylantiradi. Ba'zi odamlar shu yurtimizda voyaga yetishadi, mablag' topishadi, shu yerda boyishadi, puli ko'paygach qaysidir davlatga ko'chib ketishadi. Keyin uyog'lardan gap-so'zlarini eshitsangiz, gap ohangida vatanga bepi­sandlik sezilib turadi. Men bu o'rinda kimlargadir yo qaysidir guruhlarga bepisandlik emas, ularning aynan vatanga va xalqqa, qadriyatlarimizga nisbatan bepisandligi haqida aytayapman. Ba'zilari yurtimizga yetti yot begona yurtga qaraganday qarashadi. Axir ota-bobolaringning xoki shu yerda yotgan bo'lsa, sen qaydasan? Yaqinda shunday bir ayol noma'qul suratini ommaga e'lon qilib, keyin bu holga jamoatning noroziligiga nisbatan iddao qilganini ko'rib, bepisandlik ham evi bilan-da deb o'yladim.

Yurtdan uzoqda yashash mumkin. Bunga hech kim qarshi emas. Ba'zan vaziyat yo taqdir ham buni taqozo qilishi mumkin. Chetda yashab ham vataniga sidqidildan xizmat qilayotganlar bor. Muhimi, odam qayda bo'lmasin ko'nglida vatanini olib yurishi shart. Chunki Vatan degani faqat yashash joyi emas, shunchaki uxlab turadigan, ovqatlanadigan omonat boshpana ham emas, unda har bir odamning tarixi, qonidagi kechmishlari, imon-e'tiqodi, tayanch tuyg'ulari, hayot tomirlari, xullas, insonni inson sifatida tutib turuvchi hamma narsa mujassam.

Vatandan olisda yashash vatansizlikka olib bormasligi kerak.

Vatansizlik yomon. Millatining tayini yo'q degan gapdan Xudo asrasin, bu juda xunuk gap. O'zingiz o'ylab ko'ring, millatsiz, vatansiz yashash mumkinmi? Aslo! Balki men eskicha qarashlar odamidirman, lekin buni tasavvur qilolmayman. Vatansiz va millatsiz hayotning menga keragi yo'q. Men bobolarim va momolarimning ruhi menda yashayotganini, ular shu vatanning tuprog'iga aylanganini, oyoqlarim ostida poyi patagim bo'lib, “Bolam qadamingni to'g'ri bos” deb turganlarini eshitishim kerak. Hech qachon vatanni oyoq osti qilishlariga yo'l qo'ymang.

“Ma'naviy hayot” jurnali haqida iliq gaplar aytdingiz. Rahmat. Ta'kidlaganingizday, bugungi kunda ma'naviyat – global muammo! Yuqorida siz bilan gap­lashgan gaplarimizning hammasi bugungi ma'naviy jarayonlar bilan bog'liq. Jurnalning sa­viyasi uchun qo'limizdan kelganicha harakat qilayapmiz. Har bir jumlani qayta-qayta ko'ramiz. Hozir jurnalni maktablarga yetkazish bo'yicha harakatlar ketayapti. Endi yanada qattiqroq ishlashga to'g'ri keladi. Maqsadimiz aniq: saviya, did va fikr.

— Yaxshi bilasiz, bugun ming afsuski, bosma nashrlarga e'tibor ancha susaygan. Sizningcha, matbuotning bugungi ahvoliga, obunachilar yo'qligiga va odamlar nega gazeta-jurnallardan uzoqlashib ketganiga asosiy sabab nimada?

— Men bu haqda aytdim. Ommaviy ehtiyoj ko'p narsani hal qilar ekan. Lekin jamiyat o'z ehtiyojlarini ham taftish qilib turishi kerak ekan. Ya'ni, bu ehtiyojlar zaminida nimalar yotibdi, ular haqiqatan hayotiy ehtiyojmi yo shunchaki ochko'z vasvasalarmi? Narkotik ham kimlar uchundir ehtiyoj. Odam shunday jumboqki, qo'yib bersangiz, jaholatga ham ehtiyoj sezib qoladi. Shoir Fitratning bir she'rini juda yaxshi ko'raman. Unda shunday alamli satr bor: Oshang, afandilar, oshang, bu xoin ishtaha sizniki!

Bundan bir necha yil avval nafaqat gazeta-jurnallar, hatto kitobga ehtiyoj so'nib qoldi. O'zi badiiy kitoblar kerakmi, yozuvchi va shoirlarning jamiyatga keragi bormi deganday qarashlar ham paydo bo'ldi. Biz buni ko'rdik, alamini tortdik. Ba'zi joylarda “Nima ish qilasiz?” degan savolga “Yozuvchi yo shoirman” deb javob bersangiz, “Bular o'zi nima qilib yurishadi?” ma'nosida sovuq qarashlarni ham ko'rdik. Shunday vaziyatga kelib qolganimizda Prezidentimiz katta miqyosda kitob va mutolaa madaniyati masalasini ko'tardi, adabiyotning hurmatini tiklab qo'ydi, taraqqiyot ma'rifatsiz amalga oshmasligi, ma'rifat esa kitobdan olinishi g'oyasini ilgari surdi.

Tinimsiz serial ko'rayotgan yo ijtimoiy tarmoqlarda oldi-qochdilar izidan quvib yurgan odamning dunyoqarashi bilan gazeta-jurnal yo kitob varaqlayotgan odamning dunyoqarashida osmon bilan yercha farq bor. Lekin odamlarning gazeta-jurnallardan uzoqlashuviga boshqa sabablar ham borki, bu bevosita nashrlarning o'zi bilan ham bog'liq. Orada ma'lum bir muddat nashrlardagi bir xillik, haddan tashqari rasmiylik, bir-birini takrorlash o'quvchilarni bezdirgan. Lekin so'z erkinligi sharofati bilan hozir gazeta-jurnallarimizda o'zgarishlar bo'layapti. Endi o'quvchilar avvalgi kayfiyat bilan emas, hafsala bilan gazeta va jurnallarni varaqlab ko'rsalar, o'zlari uchun nimalarnidir olishi mumkin. Lekin jurnalist kadrlar masalasida, tahrir va til masalasida bir jahon gaplarim bor edi-yu, boshlasam, bir gazetaga sig'maydi. Alamlisi, ba'zan otini to'g'ri yozolmaydiganlar o'zini jurnalist deb e'lon qilishyapti. Holbuki, matbuot jamiyatning, madaniyatning shaffof oynasi bo'lib qolishi kerak.

Abdurasul JUMAQUL   suhbatlashdi.