Yo'lning “tashxisi”ni kim qo'yadi?

yoxud YTH sodir bo'lganda   hamisha ham haydovchi aybdor emasligi xususida

Ma'lumotlarga ko'ra, avtomobil yo'llarida sodir bo'layotgan avtohalokatlar oqibatida halok bo'layotganlar soni bugungi kunda koronavirus yuqtirib vafot etayotganlardan kam emas ekan.

Demak, nosoz yo'llar bugun tarqalgan kasallik kabi epidemiya o'chog'i ekan-da. Xo'sh, shunday ekan, nima uchun biz kasallikka qarshi barcha vositalar bilan, hamma kuchlarni birlashtirgan va yo'naltirgan holda qarshi turib, har bir bemor hayoti uchun kurashamiz-u, yo'lda sodir bo'lishi mumkin bo'lgan yo'l-transport hodisalarini keltirib chiqaruvchi holatlarga qarshi va bunga duchor bo'lishi mumkin bo'lgan har bir haydovchining hayoti uchun kurashmaymiz?!

Kasallikka qarshi kurashish uchun uning kelib chiqish omillari o'rganiladi, tahlil qilinadi va so'ngra tashxis qo'yiladi. Agar tashxis noto'g'ri qo'yilsa, berilgan muolajalar ham foydadan ko'ra ziyoniga ishlaydi. Xo'sh, shunday ekan, yo'llardagi avtohalokatlarning to'g'ri tashxisi qanday va unga qanday qilib qarshi kurashmoq kerak?

Hozirga kunda ommalashgan va yagona hisob­langan tashxis— haydovchining aybi. “Haydovchi boshqaruvni yo'qotib…” “Haydovchi yo'l qo'ygan xatolik tufayli…” va hokazo. Xo'sh haydovchi nima uchun yo'l qoidasini buzadi, nima sababdan boshqaruvni   yo'qotadi, qanday qilib yo'l chetida turgan yo'lovchini urib yuboradi? Bunday savollarni istagancha keltirish mumkin.

Eng mudhish va ko'proq o'limga olib keladigan avtohalokat bu ro'parama-ro'para kelayotgan avtomashinalarning to'qnashuvi oqibatida kelib chiqadi. Orqadan, yon tomonlardan urilishlar ham yo'l-transport hodisasi hisoblanadi. Lekin u odam vafot etadigan darajagacha olib bormasligi mumkin.

Yo'lda to'qnashuv sodir bo'ldi, deylik. Bu yerda birinchi navbatda tez yordam ko'rsatayotgan tibbiyot xodimlari va avtohalokat sabab­larini o'rganayotgan yo'l harakati xavfsizligi xizmati xodimlarini va tomoshatalab olomonni uchratasiz. Tibbiyot xodimlari jarohatlanganlarga birinchi yordam ko'rsatishadi. Lozim bo'lsa, shifoxonaga olib ketishadi. YHXB xodimlari to'qnashuv sabablarini o'rganishadi. Avtomobil tormoz chiziqlarini o'lchab, uning yo'lning qaysi qismida sodir bo'lganligi, avtomashina, yo'lovchilar holati haqida ma'lumot to'plashadi. Oxirida   haydovchilardan birining aybi bilan avtohalokat kelib chiqqan degan xulosa qilinadi.. Unga nisbatan ma'muriy yoki jinoiy ish ochiladi.

Shu yerda bir savol tug'iladi: nima uchun ro'parama-ro'para kelayotgan avtomashinalar to'qnashib ketishi kerak? Boringki, haydovchi boshqaruvni yo'qotdi. Nima sababdan yo'qotdi? Bunga ko'pgina sabablar bo'lishi mumkin. Birinchi navbatda haydovchi ham odam, robot emasligini unutmasligimiz kerak. Har xil holatlar bo'lishi — kechinmalar, asabiy zo'riqish, telefonda so'zlashish, charchoq va qolaversa, organizmdagi to'satdan qo'zg'algan surunkali kasallik tufayli boshqarolmay qolishi mumkin.

Avtomashina ham hali to'liq mukammallashmagan, ya'ni buzilsa o'z-o'zidan to'xtaydigan, shinasi yorilsa o'zini o'zi eplab oladigan, yo'ldan chiqsa o'z yo'liga tushib oladigan holatga yetib kelmagan. Gazni bossang yuradigan oddiy bir texnika (Har holda bizning avtomashinalar).

Shunday ekan nega inson omili yoki texnika nosozligi tufayli avtomashina boshqaruvni yo'qotsa, u yo'lning ro'para qismiga o'tib ketishi kerak? Nima uchun bunga monelik yo'q. O'rtada beton to'siq o'rnatilgan yo'llarda to'qnashuv kamdan-kam sodir bo'ladi. Hozirgacha hech bo'lmasa viloyat, tuman markazlarini bir biri bilan bog'laydigan magistral yo'llar orasini maxsus to'siqlar bilan to'liq ajrata olmayapmiz. Buning sababi bitta: yo'llarda avtohalokatlarning sababchisi faqat haydovchi bo'lib qolayotganligida. Aslida avtohalokat sodir bo'lsa, yo'lovchilarga tan jarohati yetsa yoki vafot etsa buning uchun avtohalokat tafsiloti va sodir bo'lish holatiga qarab yo'l quruvchisi, yo'l belgilari o'rnatadigan va qo'shimcha ogohlantirish choralarini ko'radigan mutasaddi tashkilotning shu yo'lga biriktirilgan vakili, YHXB xodimlari ham tegishli tartibda javobgar bo'lishi kerak emasmi? Shuning­dek, transport hodisasi texnik nosozlik oqibatida kelib chiqqan bo'lsa, agar avtomashina kafolat muddatida bo'lsa, ishlab chiqaruvchi yoki uni sotgan vakolatli tashkilot xodimi, kafolat muddati tugagan bo'lsa, uning sozligi haqida “otning kallasiday” pul evasiga ma'lumot bergan texnik xizmat ko'rsatish shoxobchasi ustasi javobgarlikka tortilishi lozim.

Buni amalga oshirish uchun avtohalokat tufayli sodir bo'lgan holatiga qotillik sifatida qaralishi va transport prokuraturasi kriminalistlari birinchi navbatda yo'lning holati, yo'l belgilari va ogohlantiruvchi belgilarining yetarli darajada va o'z o'rnida ko'rinadigan qilib joylashtirilganligi, avtomashinaning texnik holati va undan keyingina haydovchi yo'l qo'ygan xato, uning ahvoli ruhiyati haqida batafsil bayonnoma tuzishi bari hisobga olinishi kerak nazarimda.

Ayni paytda esa ko'pincha javobgar bitta —haydovchi. Yo'llarda shunchalik ko'p avtohalokatlar sodir bo'layotgan, qanchadan-qancha odamlar halok bo'layotgan, qanchalari bir umrga mayib, majruh bo'layotgan, bir umr ishlab, chet mamlakatlarda sarsonu sargardon bo'lib, ming mashaqqatlar evaziga, bir amallab erishgan avtomashinasidan ayrilayotgan bo'lsa-da, yo'lni standart talabida qurmagan quruvchining, yo'lda ogohlantiruvchi belgilarini to'g'ri yoki umuman o'rnatmagan mutasaddi va qolaversa, yo'l harakati xavfsizligi bosh­qarmasi xodimlarining parvoyiga ham kelmaydi.                Oddiy holat: yo'lda qoida buzdingiz. YHXB xodimi qoida buzishingizni oldindan bilganday (albatta biladi. Chunki, yo'lning shu qismida qoida buzmaslikning iloji bo'lmaydi. Bo'lganda ham yo'l holati qoidani buz­maslikdan ko'ra uni buzishga ko'proq mos keladi) ro'parangizdan chiqib sizni to'xtatadi. Albatta, siz o'zingizni oqlamoqchi bo'lasiz. YHXB xodimi bilan o'rtangizda taxminan shunday savol-javob bo'ladi:

— O'rtoq komandir, ko'rib turibsiz, yo'l nosoz ekan. Aylanib o'taman deb…

— Yo'l uchun biz javob bermaymiz.

Yoki bo'lmasa:

— O'rtoq komandir. Bu yerda yo'l belgilari noto'g'ri o'rnatilgan-ku. Nima uchun biz?..

— Belgilarni biz o'rnatmaymiz.

Bu yerda YHXB xodimlarini ayblay olasizmi? Ayblay olishingiz mumkin, qachonki yo'l qoidalarini “suv qilib ichib yuborgan” bo'lsangiz yoki o'taketgan qonunshunos, asabi metindan bo'lgan odam bo'lsangiz.

Aslida YHXB xodimlari nimaga javobgar?! Yo'l harakati xavfsizligi deganda nimani tushunish lozim? Yo'l oddiy standart talablariga javob bermaydigan darajada nosoz, ogohlantirish belgilari qo'yilmagan, avtomashinalar zo'rg'a harakatlanadigan yo'llarda ham haydovchidan yo'l qoidalariga amal qilishni talab qilish qanchalik adolatli? Shunday holatda majburlikdan qoida buzgan haydovchini jarimaga tortish-chi?

Aslida YHXB xodimlari haydovchiga qarshi pozitsiyada turmasdan, uni himoya qilishi, haydovchining yo'llarda betalafot, bemalol harakatlanishi uchun sharoit yaratib berishi, buning uchun yo'lsozlardan yo'lning standart talabiga javob berishini, yo'l ogohlantirish belgilarining, yoritgichlarning qonuniy talab asosida, haydovchini chalg'itadigan emas, uni to'g'ri yo'lga boshlaydigan qilib o'rnatilishini nazorat qilishi lozim emasmi? Transportda yo'l harakati xavfsizligi qoidalari faqat haydovchiga bog'liqmi? Yo'l nosozligi, ogohlantiruvchi belgilarning joyida emasligi, texnika nosozligi va boshqa holatlar oqibatida yo'l transport hodisasi ro'y berganda, nega u boshqa holatlarga ko'z yumib, faqat haydovchini aybdor qilishi kerak?!

Ko'rinib turibdiki, mamlakatimizda yo'l harakati xavfsizligini ta'minlash uchun yagona tizimning o'zi yo'q. Taklif shuki, yo'lda harakatlanayotgan avtomashinalar va ulardagi yo'lovchilar xavfsizligini ta'minlaydigan barcha tashkilotlarni biriktirish kerak.

Eng asosiysi esa jarimalardan, tonirovkadan, davlat raqamlarini sotishdan, avtomashinalarni rasmiylashtirishdan va inspeksiya orqali tushadigan boshqa barcha mablag'lar Ichki ishlar vazirligi hisob-raqamiga emas, yo'l qurilishi jamg'armasiga kelib tushishi va bu mablag'lar faqat va faqat yo'l qurilishi, ularning jahon standartlari darajasiga yetkazilishi uchun sarflanmog'i lozim. Bu sarf-xarajatlarga oshkoralik berilishi, qancha pul qaerga, nima uchun ishlatilganligi yo'l qurilishidagi mutasaddilar yoki inspeksiyaning matbuotda e'lon qilinadigan oylik hisobotida o'z aksini topishi kerak emasmi?

Hozir davlat raqamlarini auksionda sotish, tonirovka, jarimalar, transport vositalarini rasmiylashtirish va boshqa manbalardan milliardlab so'mlar Ichki ishlar vazirligining hisob-raqamiga tushayotganini OAV xabarlari orqali bilib turibmiz. Balkim bu pullar byudjetga tushayapti, deb e'tiroz bildiruvchilar ham bo'lar. Nima bo'lganda ham xalq hozir bu pullarning aniq qaysi hisob-raqamiga tushayotgani va u qanday sarflanayotganidan xabardor emas.

Yo'l — mamlakat yuzi. Yurtimizga chetdan kim kelsa ham shu yo'llardan yuradi va bizning kimligimizga, yashash tarzi va darajamizga baho beradi. O'zimiz-chi? O'ttiz besh millionlik xalq-chi?

O'rtadan beton yoki kamida ikki metr enlikdagi gulzor bilan ihotalangan, har tomonida kamida ikkitadan (yo'l chizig'i) polasa, zamonaviy, yaqqol ko'zga tashlanadigan yo'l ko'rsatkichlari va ogohlantiruvchi belgilar o'rnatilgan, yo'l chetlari ikki tomonda yigirma metrdan enlikdagi daraxtzor bilan burkalgan, har ellik chaqirim joyda yonilg'i quyish, texnik xizmat ko'rsatish punktlari, avtoturargoh, hojatxona, taharotxona, dushlari mavjud bo'lgan umumiy ovqatlanish shoxobchalari mavjud yo'llar bizning yurt egalariga yarashmaydimi? Yigirma birinchi asrning 21-yili o'tib borayotgan vaqtda, qachonki inglizlar, fransuzlar, nemis, arab, yapon va xitoylar shaharlarni qo'ying, biyday dasht va tog'u toshlarda avtomashinalar uchun cheklanmagan yuqori tezlikni ta'minlab qo'yganda, bizning o'zbek magistrallarida tezlikni yetmishdan oshira olmayotganligini, bunga ham qonunan va hamda texnik jihatdan imkoniyat yaratilmayotganligini qanday izohlash mumkin?

Muhiddin ABDURAHMONOV,

jurnalist.