Oyday ayon haqiqatga munkir qamar

yoki o'ynab gapirsang ham, o'ylab gapir!

Mulohazalarimiz yana ona tilimiz haqida. Uning buguni va ertasi, unga munosabat, taassufki turli g'ayrli munosabatlar haqida ham.

Ona tilimiz O'zbekiston deb atalgan vatanning o'zida ham osonlikcha davlat tili bo'lib qolmayapti. Uning ravnaq topib, yayrab-yashnashiga, boshqalarni qo'yaturing, hatto xalq noiblarining bir qismi ham, azbaroyi “partiya”, “fraksiya” degan narsalarni ro'kach qilib, qarshi chiqishayotgan ekan, boshqalardan o'pkalash chikora?

Bu til davlat tili maqomini yanada mustahkamlasa, nima bo'lar ekan, ammo halitdan ba'zilarni bu hamon jazillayotganini eshitib turibmiz. Ular xalq irodasiga qarshi chiqib, bugun boshqa tilga “rasmiy til” maqomini berishni talab qilishsa, ertaga qonunning hali u, hali bu moddasini “yumshatish” talabida bo'lishadi. Holbuki, yuzlab mamlakatlarning til haqida keskin qonunlari bor, hammasi binoyiday ishlab turibdi va hech kimning ular bilan ishi yo'q, ammo o'zbek tilining to'laqonli davlat tili bo'lib qolishiga tish-tirnog'i bilan qarshilarni sanab tugatib bo'lmaydi.

Kim o'zi ular? O'zbek tilini u millat mamlakatining o'zida chetga surishday mash'um harakatdan asl maqsadlari faqat til masalasi, xolosmi?

Bizningcha, O'zbekiston juda katta strategik manfaatlarning qoq markazida turgani uchun ham shunday bo'layotgan ko'rinadi. Chunonchi, Rossiya Tashqi ishlar vazirligining mas'ul xodimi Mariya Zaxarova o'tgan yil yoz boshida hamma ishini bir chetga qo'yib, bizdagi til siyosatini tahlil etgan, yakunida esa “O'zbekistonda ish yuritishda rus tilini qo'llash respublika fuqarolarining manfaatlariga mos keladi”, degan mantiqdan yiroq bir “kashfiyot”ni maydonga tashlagan edi. Undan rosa bir yil avval esa ko'pchilik bilgan bir nechta “o'zbek” tuz ichib tuzluqqa tupurgan odamning ishini qilgan edi. Ajab, har javzo boshlanganida bularning jazavasi tutadimi, deyman?

Endi, tasavvur qiling, masalan men, biron ijtimoiy tarmoq orqali “Rossiyada ish yuritishda ingliz tilini qo'llash bu yurt fuqarolarining manfaatlariga mos keladi”, deb da'vo qilib qolsam bormi? Qilmayman, chunki bunaqa ishdan, to'g'rirog'i, ishbuzuqilikdan kimga naf? Holbuki, O'zbekistonda ish yuritishda rus tilini qo'llashga qaraganda Rossiyada bu sohada inglizchadan foydalanish Zaxarovaning aytganidan ko'ra mantiqliroq. Chunki, globallashuv davri. Zamon shunaqa ekan deb inglizcha so'zlash har kimsaning tilida moda bo'ldi.

Avvalo, O'zbekistonda rus tilida ish yuritish qanaqasiga “o'zbeklarning manfaati”ga mos keladi, buni dalillash kerak. Ammo undan ham avval, bu dunyoi dunda manfaatdan kattaroq narsalar ham borki, o'sha tufayli Rossiyada rus tili davlat tili qilib olingan, O'zbekistonda esa o'zbek tili. Milliy oriyatdan, milliy hamiyatdan hech kim voz kechib ketgan emas.

Chetdagilarku, nima deyishsa ham “tuya hammomni orzu qilibdi-da”, deb qo'yarsan, ammo o'z ichingdan chiqqan olov yomonroq bo'lar ekan. Yaqinda Samarqand davlat universitetida 58 yil ishlab, endi Amriqoga ketvorgan Asliddin Qamarzoda otli bir fan nomzodining O'zbekistonda tojik tiliga ham davlat tili maqomi berilsin, degan da'vosini ijtimoiy tarmoqlarda o'qib qoldim va tilimiz g'animlarining ish uslublari xilma-xillashib borayotganiga yana bir bor guvoh bo'ldim.

Munday olib qaraganda, “Ona tiliga hurmatdir — asosi millat, boshqa tillarni bilishdir — fazilat”, deya donishmandona so'z bosh­lagan muallif O'zbekistonda o'zbeklardan keyingi eng katta etnos bo'lgan tojiklar tili davlat tili sifatida qo'llanadigan arealni yanada kengaytirish tilagida, bilibmi-bilmaymi, birmuncha pastu baland gaplarni yozganday. Biroq bu “allomai zamon” propisur oddiygina mantiqqa rioya qilmas ekan – ikki betlik maqola-murojaatining bir joyida tojiklar O'zbekis­ton elining “deyarli yarmidan iborat” desa (17 million?), keyingi satrda “insof” qilib, 11 million nafar haqida gapirib ketadi. Aftidan, 17 million bilan 11 million orasidagi olti million odam domullo uchun “hech”, yoki yoshim saksondan oshdi, endi aljirasam bo'laveradi, deydilar, shekilli.

Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekiston aholisining 4,8 foizi tojiklardan iborat. Demak, Qamarzoda 4,8 foiz aholining tili, mamlakat elining 82 foizini tashkil etgan o'zbeklar tili bilan bab-baravar “davlat tili” bo'lishi lozim, deyapti.

Besh foizga yaqin tojik elining tili O'zbekistonda davlat tiliga aylanishi mantiqiy bo'lsa, buning muqobilida Tojikistonda o'zbek tili ham davlat tili bo'lsin, deb aytmabdi-da domullo, deb o'ylaysan kishi. Negaki, Tojikistonda o'zbeklar 4,8 emas, 14 foizdan ortiq-ku, statistika bo'yicha?

Ammo bu fikr – xato bo'lur edi. Tojikistonda faqat tojik tili, O'zbekistonda esa faqat o'zbek tili davlat tili bo'lishi kerak, biz shuning tarafdorimiz. Boyagidaqa iddaolar esa aslida, har bir mamlakatda davlat tili to'g'risidagi qonunni kuchaytirishga emas, millatlar orasiga nizo urug'ini sochishga xizmat qiladi. Qachonki, yuzlab davlatda bitta til ustuvor bo'lgani holda, ikki-uchtasida shunaqa ekanini doston qilib, ularni bayroq sifatida ko'rsatish ilmiy tilda demagogiya deb ataladi. Chunki bugun ona tilimiz yonida istalgan bir tilga (rus yoki tojik tili) shunday maqom berilishi o'zbek tiliga, o'zbek millatiga va O'zbekiston davlatiga hurmatsizlikdan boshqa narsa bo'lmaydi! Oyday ravshan bu haqiqatni mullo Qamarzoda chindan ham ko'rmayaptimi, yoki ko'rishni istamayotirmi?

Masalaning aslidan bexabar Asliddin og'a Markaziy Osiyoda azaldan yashab kelayotgan qozoqlar, qirg'izlar va turkmanlarni juda oz nisbatda ko'radi va ular uchun ruslar, koreys, polyaklar… qatori madaniy markazlar tuzilishini yoqlagani holda, tojik madaniy markazi kerak emas, zero bu yer ularning o'z vatani, degan “da'vo”ni oldinga suradi. Bu esa muallifning muddaosi aslida til masalasi emasligini ayon ko'rsatadi.

Soniyan, bu “alloma” shuni yaxshi uqib olishi kerakki, nafaqat tojiklar, balki qozoqlar, qirg'izlar va turkmanlar ham shu maskanning azaliy ellari, ular butun Markaziy Osiyoda asrlar davomida birga, aralash yashashadi, binobarin boyagiday “begonalatish” faqat noinsoflik bo'lur edi.

Domlajon, deyman, yoshingiz saksondan oshibdi, Amriqolarga borib olibsiz, piri badavlat ham bo'lsangiz kerak. Boybuva bo'lib yura bering. Boy bo'lishning esa birgina sharti bor, bilsangiz kerak. Ammo lekin bu gaplarni aslida sizni rag'batlantirgan homiylaringiz kutganidan ham “a'lo” qilib aytgandeksiz. Chunki biz noahil bo'lib, o'zaro mojarolashib yursak, bo'shab qolgan askaru aslahalarini qaerga joylashtirishga boshi qotib yurgan valine'matlaringizga zap bahona bo'lar edi-da. Birgina chatog'i, shuncha gapni 58 yil davomida ichingizda saqlab, miq etmay yurganingiz holda, olisga borib, og'asini ko'rganida botirlanib, xezlanib ketuvchilarga o'xshab qopsiz.

Endi sizga bir “maslahat”: balki bu “nazariyangiz”ni hozir o'zingiz yashab turgan Amerikada amalga oshirarsiz? Ingliz tili bilan birga, masalan, hindularning tili ham davlat tili qilib belgilansin, deb ko'ring. Axir, inglizlarning G'arbiy yarim sharga XVI asrdan so'ng borishgani ma'lum-ku?

Odatda, odam biron yoqqa safar qilganida hayotni, o'tgan umrini mushohada qiladi, ajib xulosalarga keladi. Samarqandday joyda – ikki el do'stligining sarzamini bo'lgan bu shahri azimda yashagan sizday mo'ysafid odam birodarlik aloqalariga yangi turtki beradigan tashabbuslarni olg'a sursa qani edi, deymiz. Ammo dalaga chiqqan kishilar turlicha bo'lar ekan-da: kimlardir gul-chechaklardan zavq olsa, yana kimdir yerdagi alafni tepib, sassig'ini chiqarib, dimog'ini chog'larkan…

Zuhriddin ISOMIDDINOV,

O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.