Men dardimni kimga aytsam… yoxud jiddiylik odamni zeriktiradi
Hatto bundan o'n yilcha oldin jurnalistlar gazeta yoki jurnal obunasi bobida qariyb bosh qotirishmasdi. Chunki, mutasaddi tashkilotlar mazkur yumushni xuddi xamirdan qil sug'urganday uddalar edilar. Endi-chi? Endi oktyabr oyi boshlanishi bilanoq mamlakat gazeta-jurnallari xodimlari yurtimizning eng chekkalarigacha bo'zchining mokisiday qatnashga tushadilar. Ana o'shanda viloyatlarda, tuman qishloqlarida istiqomat aylayotgan taniqli jurnalistlar, shoiru nasrnavislar qiyofalari ko'zga issiq bosiladi. Do'sti-yoroni ko'p qashqadaryolik shoir O'roz Haydar bir gal “qizg'in mavsum”da poytaxtdan uni yo'qlab borgan birodari Berdi Rahmatga mutoyiba alpozida: “Sen bu yerda nima qilib yuribsan? Radioga obuna bo'lmaydilar-ku, axir?”, degan ekan (Berdi Rahmat radioda ishlagan — B.R.)
Xullas, oktyabrda yoki noyabrlarda viloyatlarda yashab, qalam tebratayotgan ijodkor do'stlarimizga sim qoqsak, ovozlarida hadik-xavotir seziladi. Shak-shubha yo'qki, ular “obuna” kalomi tilga ko'chishidan xavfsirayotgan bo'lib chiqadilar.
To'g'ri, obuna summasi (xususan, yarim yillik) unchalik ko'p emas. Agarda biz mehmonga borganimizda ham o'sha pul xarj bo'ladi — palov-salov, shashlik-pashlik, xullas yemak-ichmak deganlariday… Birodarlarimiz bundan og'rinmaydilar. Boisi, mehmondo'stlik hissiyoti ularning qonida bor.
Men kuni kecha otamakonda — Xorazmda kechayotgan obuna jarayonlari bilan qiziqdim. “Gazetamizga bu yil hech kim obuna bo'lgani yo'q. Biz obuna degan gapni deyarlik unutib yubordik. “Ezgu so'z”ni o'z pulimizga nashr qildirib, bepul tarqatyapmiz. Ahyon-ahyonda do'stlarimiz ko'maklashib turadilar”, — dedi mazkur gazetaning bosh muharriri Qadamboy Solayev.
Tabiiyki, “Ezgu so'z” gazetasi poytaxt adabiy davralariga uncha ham tanish emas. Mazkur nashr mamlakat miqyosiga chiqishga arzigulik, desam mubolag'aga yo'l qo'ymagan bo'laman. Gazeta 2016 yil 2 yanvardan chiqa boshlagan. Nashr shiori — Ogahiy hazratlarining “Bilmagan o'z qadrini ne bilgusi so'z qadrini” degan satri tanlangan. Ajoyib dizaynga ega. Sakkiz sahifali. Gazeta tili — nafis. O'qib aslo to'ymaysiz. Darvoqe, muassis “Ezgu so'z” xususiy korxonasi. Qizig'i shundaki, ushbu gazeta bosh muharriri aytganidek bepul tarqatiladi.
— Menimcha, matbuotni o'zgartirish kerak. Nega biz masalan, hech qursa, Turkiya matbuotini o'rganib, shundan xulosa yasamaymiz? Turklar — qardoshlarimiz-ku axir? Tilimiz yaqin, mentalitetimiz ham unchalik ayro emas. Ekspertlar Turkiya matbuotini astoydil o'rganib, shundan xulosa chiqarsalar ham foydadan xoli bo'lmas edi. Ayniqsa, Uchinchi Renessans davrida bu juda muhim, — deydi Qadamboy og'a.
Kamina Qadamboy og'a bilan 1984 yilning yoz oylarida tanishganman. O'sha paytlarda u “Xorazm haqiqati” gazetasining xatlar bo'limida ishlardi. O'tkir maqolalar yozar edi. Sarlavhalariyam boshqacha, uslubi ham. “Hozir matbuotda “shablon” ko'p”, deydi u.
Telefon go'shagini qo'yganimdan so'ng kabinetimdagi qator gazeta-jurnallarni, xususan, tiraji yuqori bir-ikkita “kattakon nashrlar”ni varaqlab, sarlavhalarini o'qishga tutindim: “O'zbekiston kinematografiyasi rivojlanmoqda”, “Foydali muloqot”, “Madhiyamiz ijodkori”, “Maqol — tarbiya quroli”, “Komillikka erishish qonuniyatlari”, “Kamtarga kamol”, “Faollik e'tirofi”, “Yaxshi nom”, “Yangi qo'mita shakllantirildi”, “Tashabbusdan ruhlandik”, “Kitob — bilim xazinasi”, “Yer haydasang, kuz hayda…”, “Kasbim mening — faxrim mening”, “Shijoat bilan yangi marralar sari”, “Qorako'lchilik — serdaromad soha”… O'zingiz o'ylab ko'ring, bunday “saqichsimon” sarlavhalar mushtariy diqqatini torta oladimi? Hattoki, sport gazetasi sifatida unchalik “nazarga ilinmaydigan” nashr — “Interfutbol”ning sarlavhalari ham bundan chiroyliroq.
Ayrim sarlavhalarda o'xshash bosh harflar tizilmasi chaqnaydi: “Bebaho va benazir Benzema”, “Shunchaki shohona sharoit”, “Tig'izlikdagi tomosha”, “Sosyedad” sovrin sohibi!”, “Kayfiyatni ko'tarish kurashi”, “Burgut bilan birlik bayrami”, “Jilovlanmagan jarayon”… Eng avvalo, sarlavha sizni “ichkariga tortib” ketadi. Falsafiy fikr-mulohazalar mutolaasi chog'ida maqolalarni, suhbatlarni bir emas, ikki-uch marotaba o'qigingiz keladi. Qariyb bir yil bo'lyaptiki, men bu nashrni kioskdan muntazam ravishda xarid qilmoqdaman. Ayrim sahifalarni takror-takror o'qisam-da, toliqmayman.
Darvoqe, so'zimiz matbuot haqida ekan, so'z erkinligi juda muhim. So'z erkinligi bo'lmagan mamlakatda majburiy obunaga kuchli ehtiyoj seziladi. Negaki, gazeta jamiyat hayotini xaspo'shlasa — unda fuqarolarning gazetadan ko'ngli soviydi; o'sha nashrni o'qimaydi; o'sha nashrga obuna ham bo'lmaydi — bu ayni haqiqat. Bunday mahalda obunaga majbur qilinadi: fuqaro mayli, o'qimasa, o'qimasin, ammo obunadan bo'yin tovlamasin. Oldimizda ikki yo'l bor: yo qandaydir shaklda ixtiyoriy-majburiy obuna joriy etilmog'i darkor; yo so'z erkinligi jabha olmog'i lozim. Ikkisidan birisi… Uchinchi yo'l yo'q.
Albatta, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning ochiqlik siyosati tufayli so'nggi yillarda so'z va matbuot erkinligi masalasida jiddiy ijobiy qadamlar tashlandi. Ammo uzoq yillik “taftish”, qo'rquv sindromi shu qadar ta'sir kuchiga ega bo'lgan ekanki, hamon aksariyat nashrlar bu erkinlikdan qo'rqib-qo'rqib foydalanishayotganga o'xshaydi.
Endi yana bir boshqa masala: marhamat, hisob-kitob qilib ko'ring. Tanlangan gazetaga har bir viloyatdan ming kishi obuna bo'lsa-yu nashrning ozgina qismi savdoga chiqarilsa, o'shandagina adad o'n besh mingdan oshadi. Biroq har bir viloyatda ming kishi obunasini voqelikka ko'chirilishi ayni kunda hamma nashrlar uchun ham oson emas. Xo'sh, qaysi tahririyatlarning tashkilotlarga “kuchi” yetadi? To'g'ri, hukumat gazetalarining yo'rig'i boshqacha. Va yana qo'lida jilovi bor, mablag'i yetarli bo'lgan ayrim huquq idoralari yoxud mudofaa, imkoniyatlari “chegara bilmas” ba'zi jamoat tashkilotlari-yu, obunadan ham nimaningdir “hidi”ni olgan ba'zi viloyat hokimliklari nashrlarini aytmasa, boshqa “egasiz” gazetalar nima qiladi? Tahririyatlarda ter to'kayotgan muxbirlar, texnik xodimlar bugun hech bo'lmaganda kamida uch-to'rt million so'm maosh olishni istaydilar, oyiga 400-500 ming so'm gonorar olishni ham. Lekin bor-yo'g'i bir ming ikki yuz — ikki ming nusxada chop etilayotgan gazeta tahririyati o'z xodimlarini qanday rozi qiladi? Mayli, bu yanglig' “qo'li qisqa”likka pensioner xodimlar chidashi mumkin. Yoshlar qanaqa yo'l tutadilar? Demakki, ikki ming nusxaning nari-berisida chop qilinayotgan nashrlarni bemalol “bankrot tahririyatlar” ro'yxatiga kiritaverish mumkin.
Alalxusus, jurnalistlarning haq-huquqlari hujjatlarda belgilab berilgan. Biroq amalda-chi? Jurnalistlarni qo'rqitish, ularga tahdid qilish, turlicha usullar vositasida ishdan haydash kabi xatti-harakatlarni o'z boshimizdan o'tkazganmiz-ku? Masalan, kamina “Istiqlol quyoshi” gazetasida ishlayotgan paytimda noma'lum sabablarga ko'ra nashr to'xtab qolgan. 2013-2016 yillar mobaynida roppa-rosa uch yil ishsiz yurganman; meni hattoki xususiy gazetalarga musahhihlikka ham ishga qabul qilmaganlar. “Qora ro'yxat”larga ism-sharifim tushgan. Vaholanki, hamisha mavjud siyosatga qarshi ish qilgan emasman. Shunchaki, bilib-bilmay ayrim amaldorlarning “mushuklarini pisht degan” bo'lsam, degandirman balki.
2017 yil yanvaridan e'tiboran “Istiqlol quyoshi” gazetasi “Farovon yurt” nomi ila qaytadan ish boshlagan. Hozirgi vaqtda oyiga bir marotaba nashr qilinmoqda. Ammo “Karvon qo'ng'irog'i” hamda “Istiqlol quyoshi” nomlarida “javlon urgan” paytlaridagi shijoat so'ngan. Bu gazetani hozir ochig'i birov biladi, birov bilmaydi.
Eng muhimi shuki, biz jamiyatdagi katta o'zgarishlar arafasida turibmiz. Islohotlar esa ranju riyozatsiz kechmasligi aniq. Navoiy hazratlari aytganidek: “Ranj ko'rmay kishi toparmu farog'?”.
Darvoqe… O'zbek matbuoti qanday shakllangan o'zi? Qachon shakllangan? Asosan, jadidchilik g'oyasi matbuot doyasi rutbasida ko'ringani kundek ravshan. Jadidlar matbuoti bir yoqdan, O'rusiya, ikkinchi yoqdan jahon matbuoti ta'sirida kurtak yozgan, jabha olgan. “Sivit” (eski ziyolilar “sovet”ni “sivit” deganlar) hukmronligi davrlarida matbuot “qizil qolip”ga tushdi; jiddiylashdi; zerikarli tusga kirdi. Saksoninchi yillarda ham respublikamizdagi maktablar, madaniyat muassasalari, nufuzli korxonalar kutubxonalari gazet-jurnallarga bemalol obuna bo'lar edilar. Chunki, matbuot nashrlari nisbatan ancha dadil va narxi juda arzon edi. Ayni paytda bu usul yo'qlikka yuz tutdi. Binobarin, “o'zing uchun o'l yetim” naqli kuchga kirdi. Shu to'g'rimi?
Alhol, matbuotdan uzoq, faqat telefon titkilaydigan avlod voyaga yetdi. Chunki maktablarimiz matubotdan uzoqlashdi! 10 mingdan ziyod maktablar bo'lsayu, ularda millionlab bolalar o'qishsa-da, aqalli bolalar nashrlari 3 ming nusxada chiqmasa, bu qanday bedodlik bo'ldi?! Bu haqda ko'p yoziladi. Qani natija? Hatto biror munosabat yo'q-ku!
Endi gazeta, jurnallarga obuna bo'lgichlarga xizmat qanday? Bu ham rasvo. “Jon deb obuna bo'lamiz” deyishadi ko'pchilik. Lekin pochta olib kelmaydi. Haqli e'tiroz.
Pochta tizimining izdan chiqib ketganiga talaygina misollar keltirish mumkin. Qishloqlarda ham, shaharlarda ham pochta xizmati “avvalgilarga o'xshamas”. Avvallari gazeta-jurnallar bir-ikki kun kechiksa bormi, darhol aloqa bo'limi boshlig'i “ur-kaltak” qilinguvchi edi.
Mavridi keldi — bundan qirq yetti yillar oldingi voqeani eslab o'tmoqchiman. Ta'tilga chiqqan paytlarida, ya'ni, yozda dadam uyda, peshin mahalida pochtalon yo'liga ko'z tutardi. Agarda u kelmasa, gazet-jurnal bir-ikki kungina kechiksa, qovog'i solinardi. Kamina — tuman gazetasida endigina o'n-o'n besh xabar va maqolalari chiqqan yosh muxbir — dadamdan ham battar dilgir bo'lur edim; chunki, “Sovet paxtakori” ( endilikda “Shovot istiqboli”) gazetasining bir burchagida bosiladigan xabar yoki maqolam har nedan qadrli tuyular, shunga intiq bo'lardim. Meni o'sha mujdadan eshak yo'rg'alatib tashrif buyuradigan pochtachining loqaydligi to'sib turganga o'xshardi goho. Xullas, “Loqayd pochtalon” sarlavhali tanqidiy maqola yozdim-da, tahririyatga jo'natdim.
Oradan ikki-uch kun o'tmasdan pochta boshlig'i Ro'zmat aka uyimizga keldi. U dadamga: “O'g'lingiz bizlarni tanqid qilib, maqola yozibdi. Redaksiyadan telefon qilib, mani rosa qizartirdilar…” deyishi bilanoq o'zimni bog'imiz orasiga urdim. Sababi, dadamning jahli yomon edi… Ro'zmat aka o'rnidan qo'zg'alishi bilanoq “Qaerdasan, Bahrom!” degan qichqiriq yangradi. Ancha vaqtlardan so'ng bog'dan chiqdim. “Maqtab yozsang mayli, lekin birovni tanqid qilsang — avvalo, men bilan maslahat qil, hali yoshsan, ko'p narsani tushunmaysan” degan o'shanda hovuridan tushgan dadam. Ha, 1974 yili edi, o'shanda o'n uch yoshda edim. Mushtday bolaning tanqidiy materialiga ham e'tibor qaratilishini shunda tushunganman.
Endi-chi? Hech kimning hech nima bilan ishi yo'q!
Bu esa 2008-yillardagi gap. Qonunga zid ravishda chirog'imizni o'chirib ketishdi. Elektr tarmog'i boshlig'ining oldiga kirdim — hech natija yo'q. “Mushtum” jurnalida “G'irromlik” sarlavhali tanqidiy maqolam chiqdi — natija bo'lmadi. Jurnal tahririyati so'rovnomasiga tegishli tashkilotlar javob ham qaytarmadi. O'shanda oraga tuman prokurorini aralashtirishga majbur bo'lganman. Qizig'i shundaki, prokurordan cho'chib elektr tarmog'i boshlig'i o'rinbosari bilan birga kvartiramizga kelib, chirog'imizni yoqib berib ketgan.
Shunday voqealarga asoslanib aytishim mumkinki, hozirgi davrning eng og'riqli nuqtasi — matbuotdir, pochta tizimidir, tanqidiy materiallarga nisbatan tashkilotlar va idoralarning loqaydligidir.
Shu yilning o'zida mamlakatimizning qator nufuzli nashrlari Xalq ta'limi vazirligiga oid o'nlab tanqidiy maqolalar e'lon qildi. Boshqa vazirlik va idoralarga oid muammoli masalalar ham ko'tarib chiqilmoqda. Lekin go'yo hech narsa bo'lmagan: e'tibor ham, munosabat ham, natija ham — katta nol!
Shunday ekan, nima qilmoq kerak? Matbuotning ertasi nima bo'ladi, kim o'ylaydi uni?
Nazarimda bu o'ylaru mulohazalarimga ham biror tayinli joydan biror tayinli javob bo'lmaydi. “Kambag'alning bir to'ygani — boyigani” degan ekan, bir sho'r peshona. Balki, mening ham shuncha dardimni doston qilganim, “ko'nglimni bo'shatganim” qolar?
Bahrom RO'ZIMUHAMMAD