Bomj

(Esse)

U bilan   institutda birga o'qiganman. Uning dadil va erkin fikrlashi menda havas uyg'otardi. Domlalar, professorlar uning savollariga javob topolmay, dovdirab qolganlarini ko'rganman.

— Xususiy mulk-erk aduvi, — derdi u Marks nazariyasini o'zicha boyitganday. — Boylik istagan-qullik istagan. Shoir erk­ning quli, mulkning emas!

Bozor iqtisodiyoti hammamizni tum-taraqay qilib yubordi. Do'st-yoronlar, og'a-­inilar begona bo'lib qoldi bir biriga. It itga yalog'ini yalatmaydigan paytlar. Shu o'rtada biz   yigirma beshmi yoki yigirma olti yilmi ko'rishmadik. Endi esa u qora dog'lar bosgan, ko'ngilni aynituvchi   hidlar taratuvchi katakli xaltachasini tizzasiga qo'yganicha nimalarnidir o'ylardi. O'ylardimi o'zi, dargumon.

— Posta…of! — U ko'rsatkich barmog'ini devol tagiga nuqtab sherigiga g'o'ldiradi: — Post…af!!

Guruhimiz oldi yigitining daydi, notavon va bekas holga tushib qolgani g'oyat hayrat uyg'otdi.

Men u bilan bu holda ko'rishishni istamasdim. Indamay, mutlaq begonaday, undan uzoqlashdim, biroq yigirma qadamlarcha yurgach, qandaydir ichki da'vat ta'sirida orqaga qaytdim. Qovun-tarvuz va piyoz po'choqlari hidi bosgan devol tagida axlat titkilayotgan kursdoshimdan izoh kutardim. U menga e'tibor qilmadi, o'z ishi bilan band edi.

— On takoy, despot. Ne obraщay vnimaniya, — dedi axlat titkilayverib o'zi ham badhid, afti ko'rinishi qop-qora, o'lik ko'z, chakkalarini yara bosgan, qotma kishi. — Fed, na, pey! Day potyanu. Jmot!

Fedya sherigi uzatgan shisha ichidagi suyuqlikni, chamasi qolib ketgan aroqni, g'o'lt-g'o'lt ichib, bo'shagan shishani chekkadagi xaltasiga tashladi. Sheriklari uni Fedya deyisharkan. Aslida ismi — Foziljon edi. U o'z ismini ham unutgan edi chog'i, Fedya desam o'giriladi. “Nima bo'lgan unga? Inson o'z ixtiyori bilan uysiz, elsiz, o'z ismini ham unutish darajasida tubanlashishi mumkinmi?” Axlat titkilaydi, nimanidir og'ziga tashlaydi, chaynaydi, tuflab, yana nimadir yutadi. Qarshisida axlat titkilayotgan it norozi irrilaydi, kursdoshim parvo qilmaydi.O'rganib qolgan.

U ko'ziga tushayotgan kir, paxmol sochlarini yoniga taraydi, nimanidir eslab, biroq tutilib, ikki marta qarab oldi menga. G'o'ldirashi va tutilishidan bildimki, u gapirishni ham unutgan…

Oradan yarim yillar o'tdi chamasi, tizzam og'rib, tuman shifoxonasiga tushdim. Yoshligimda lat yegan tizzam, yarim asr o'tgach, qayta azob bera boshlagandi. Yarim kechasi yonimga kimnidir yotqizishdi. Hamshiralarning “daydi, mashina tagiga tushibdi, shofyorga jabr bo'pti”,   degan gap-co'zlari qulog'imga chalindi. Ertalab hamxonam, boshigacha yopingan choyshab tagida, qimir etmay yotardi. Nonushtaga tushib, muolajalardan qaytsam, u yo'q.     Massajdan keyin ko'zim ilinibdi. Eshik lang ochilib, hamshiralar aravachani yetaklab kirganidan uyg'onib ketdim. Aravachada, ne ko'z bilan ko'rayki, behush kursdoshim yotardi. Uning kesilgan oyog'i tomondan hali qon tomchilardi…

Uch kun o'tgach Foziljon o'ziga keldi. Oldida men o'tirganimni ko'rib hayratga tushdi.

—I…ye! — U qoqsuyak, qop-qora qo'llarini menga cho'zganday bo'ldi, keyin kimligi esiga tushdi shekilli, ularni yumib oldi.

Do'xtirlar va hamshiralarga ming rahmat! Ular Foziljonni hayotga, insonlar davrasiga qaytarish uchun barchasini qilishdi. U goho kesilgan oyog'i tomon qarab, boshini chayqab qo'yardi, shu payt ko'zlaridan yoshlar to'kilardi. Karavotga suyanib o'tirganicha nimalarnidir o'ylardi, lekin tutilib g'o'ldirashidan biror nimani tushunish mushkul edi. Mening esa uning institutdan keyingi hayotini bilgim kelardi. Unga daftar va ruchka berdim, u, niyatimni ilg'ab, jilmaygandek bo'ldi. Yonma-yon o'tirib so'zlarni, jumlalarni takrorlardik. Ermak topilganidan oyog'im og'rig'ini ham unutardim. Foziljonning iqtidorli yigit bo'lgani menda unga ishonch uyg'otgandi. Lekin adashganimni bildim, u ilgari men bilgan, havas qilgan kursdoshim emas edi endi. Inkor qilmayman, u da'vatlarimni yerda qoldirmay, nimalarnidir xotirlar va yozardi. Shu paytlari ovqatga qaramas, devor tomonga o'girilib yozgani yozgan edi. Gapga solmoqchi bo'lsam, xo'mrayib qarab qo'yardi, nima ishing bor, yo'qol, deganday qo'lini siltardi. Kesilgan oyog'ini qashib qontalash qilib yuborganida rahmim kelar, unday qilma, deb o'tinardim. Qichish azobidan tikilgan oyog'iga ruchka tiqqani tasvirlab bo'lmas dahshat edi…

U, ertaga shifoxonadan chiqadigan kunim, daftarni qo'limga tutqazdi. Chala-chati, uquvsiz   yozilgan so'zlarni avvaliga o'qigim kelmadi. Jim-jit “Ma'rifat xonasi”ga kirib daftarni qayta varaqladim, o'zim uchun nimadir topishim kerak edi-da.

Yozuvlarni aynan keltirolmasdim, ular reallikni, o'zligini unutib, ammo nimanidir yodlashga umidvor qalbning uluq-yuluq bitiklari edi. Ularni silliqladim, o'zimdan nimadir qo'shdim, kursdoshim aziyatlarini goho bo'rttirdim. Shu tarzda ularni sizga   tavsiya etayapman.

Men yetim o'sganman. Onam to'rt, otam olti yarim yoshdaligimda qazo qilishgan. Onam nimadan o'lganini bilmayman, otamni, ukalari uy-joy talashib, Qorasuvga cho'ktirib yuborishgan, deyishardi. Meni katta qilgan, farzandlar dog'idan erta bukchaygan, chala ko'radigan, mudom hassasiga tayanib, oh, Egam, ertaroq ol jonimni, deb iltijo qiladigan buvim, rahmatli buvim, odam bo'lganingni ko'ray, o'g'lim, deb peshonamdan o'pib qo'yardi. Xotin, bola-chaqali yasha. Eri kechgan xotinga uylanma, baxtiqora xotinning eri-da baxtiqora.   Itining boshini silasang Egam “bo'l” deydi, yetimning boshini silasang elim “o'l” deydi. “Bo'lar”ing Egamdan, “o'lar”ing elimdan. Men ko'rgan qora kunlar sening boshingga tushmagay. Qismat gunohi bilan qaytarilajak. Bari Egamga ayon. Qismatning qaytarilishi nimayu, odam bo'lish nimaligini hali bilmasdim. Bir kuni maktabdan kelsam, buvim devorga suyanib o'tirganicha abadulmakonga ketibdi. Yosh emasmanmi, qismatning fojiali qaytarilishini bilmabman. Buvimni ko'rpaga o'rab, qabristonga qo'yib kelishganida ham kimdan ayrilganimni bilmabman. Aqlim noqis edi.

Ammo bu baxtni yurtda boshlangan “saniki-maniki” titib, titkilab yubordi. Rafiqam rusiyzabon edi, ketamizga tushib qoldi. Uch-to'rt oylab maoshsiz yashardik, hukumat “mus­taqilligini mustahkamlash” bilan band, “har kim o'zini boqsin”deb oddiy xalqni mafiya va korrupsiya qo'liga topshirib qo'ydi. Zamon zo'rniki, yashab yasholmaysan, o'lib o'lolmaysan. O'zini maqtab, kishilarni laqillatish odatga, ommaviy psixozga aylangan. Korxonamiz berkitildi, minglab kishilar ko'chada qoldi. Inson insoniyligini unutish arafasida. Yakkalik azobidan o'rtanayotganimda eridan ajralgan (aslida eri tashlab ketgan) sinfdoshimni uchratib qoldim. Yonida ikki o'g'li ham bor edi. Ularni o'z farzandlarim qilaman, ular yakkalikdan qutqaradi, deb o'yladim. Duch kelgan ishga o'zimni urdim, tinim bilmadim. Endi uch jonni ham boqishim kerak edi-da.Pul uchun birovlar hojatxonasigacha tozalaganman, go'rkovlik ham qilganman. Topganlarimni o'gaylarga tashidim, ularni o'qitdim, oliy ma'lumotli qildim, uylantirdim, mashinalar oberdim. Yangi hovli tikladim. Turmushimdan norozi emasdim. Buvim o'giti xayolimga kelmasdi. Shu o'rtada ukam uyini xotini va farzandlariga tashlab, kelib qoldi. Uni propiskaga qo'ymoqchi edim, xotinim bilan kichik o'gay qarshi turishdi. Ular ukamni tinmay yomonlashardi, nima uchun uni boqishimiz kerak, deyishardi. Ha, ukam ishsiz, pulsiz edi. Men yo'q paytda uni oshxonaga yo'latishmas ekan. Ukam ko'zlarida mung ko'rib, farzandlarini sog'inayapti shekilli, deb qo'yardim. Aslida o'gaylar uni haydashar ekan. Ukam meni tinch yashasin, degan o'y bilan Qozog'istonga ketuvdi, to'rt oy o'tgach, o'ligini obkeldim. Xotinim bilan kichik o'gay uni uydan chiqarishga ruxsat berishmadi. Uni to'g'ri qabristonga obordim. Ko'mdim. Ammo yuragimda paydo bo'lgan alam avval norozilikka, keyin nafratga aylandi.Bu nafratni aroq bilan bosib yurdim. Farzandim yo'qligini eslab, battar ezilardim. Xotinimni yomon ko'rib ketardim. O'gaylar bilan yashash azobini xayolimdan quvish uchun topganimni ichishga sarflardim. Qo'l-oyoqlarim qaltiraydigan, gangib, ba'zan ariqda yotib qoladigan bo'lsam ham irodamga tayanolmadim. O'gaylar meni ikki marta telbaxonaga tiqishdi, chunki ularni ko'rganimda g'azabim qaynab, o'zimni idora qilolmay qolardim. “Chiqib ket, chiqib ketlaring! Sizlarni ko'rishga ko'zim yo'q!” Meni bog'lab qo'yishardi. Bir marta bolta olib yugurganman. Beiz qo'limdan bolta tushib ketgan…

Ko'chalarda yotib qolardim, “Fozi piyon” laqibim edi. Tilanchi edim. Ichmasam, hamma joyim qaltirar, ko'chada qirqdan ziyod issiq, men dig'-dig' qaltirardim. Bir qutlum aroq so'rab kafelarga kirardim, oldida shishali mijozlardan jindek, bir-ikki qultum tilardim. Ko'zimga hech nima ko'rinmas, faqat aroq istardim. Odamlarni tanish va farqlash qobiliyatini yo'qotdim… Shu yerda yozuvlar tugagandi.

— Foziljon! Uyga obketay sizni. Qaraymiz sizga…

U indamadi, afti-basharasini bujmaytirib, kesilgan oyog'ini qimirlatdi. Uning toliqqan, yashashga umidi qolmagan jussasi achinish uyg'otardi.

— Fed, bomj zdes?

Ostonada kursdoshimning axlatdoshi ko'rindi. Qo'lida isqirt qog'oz xalta. Sherigini ko'rgan Foziljon birdan jonlandi, ko'zlari porlab, quchog'ini ochdi…

Viktor ALIMASOV